Boguchwała
Boguchwała (do 1728 Piotraszówka) – miasto w Polsce, w woj. podkarpackim, w pow. rzeszowskim, siedziba gm. miejsko-wiejskiej, na Podgórzu Rzeszowskim, nad Wisłokiem, graniczące z Rzeszowem przy trasie międzynarodowej E371.
| miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||||
a.jpg) Centrum miasta | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||
| Powiat | |||||
| Gmina | |||||
| Aglomeracja | |||||
| Data założenia |
przed 1373 | ||||
| Prawa miejskie |
1728–1772, od 2008 | ||||
| Burmistrz |
Wiesław Kąkol | ||||
| Powierzchnia |
9,11[1] km² | ||||
| Populacja (31.12.2021) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
| Strefa numeracyjna |
(+48) 17 | ||||
| Kod pocztowy |
36-040 | ||||
| Tablice rejestracyjne |
RZE | ||||
Położenie na mapie gminy Boguchwała  | |||||
Położenie na mapie Polski  | |||||
Położenie na mapie województwa podkarpackiego  | |||||
Położenie na mapie powiatu rzeszowskiego  | |||||
 49°58′59″N 21°56′23″E/49,983056 21,939722
| |||||
| TERC (TERYT) |
1816034 | ||||
| SIMC |
0644750 | ||||
Urząd miejski ul. Suszyckich 3336-040 Boguchwała | |||||
| Strona internetowa | |||||
W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do woj. rzeszowskiego.
Miasto jest siedzibą parafii pod wezwaniem św. Stanisława Biskupa, należącej do dekanatu Boguchwała w diecezji rzeszowskiej, a także Zakładów Porcelany Elektrotechnicznej ZAPEL, największego z trzech w kraju i liczącego się w skali światowej producenta izolatorów porcelanowych i kompozytowych[3][4].
HistoriaEdytuj
Teren obecnej Boguchwały w świetle znalezisk archeologicznych był zamieszkany w okresie neolitu przez ludność kultury ceramiki wstęgowej rytej, kultury pucharów lejkowatych, kultury lubelsko-wołyńskiej i kultury ceramiki sznurowej, w epoce brązu przez ludność kultury łużyckiej, a w epoce żelaza przez ludność kultury halsztackiej i przeworskiej[5][6][7]. Pierwsze odkrycia archeologiczne, dokonane przez Franciszka Kotulę w rejonie cegielni Angermanów oraz stacji kolejowej w 1933, dotyczyły kultury ceramiki wstęgowej rytej i okresu wpływów rzymskich[5].
Wieś Piotraszówka istniała już 24 maja 1373, gdy na mocy przywileju Władysława Opolczyka w przyległych do niej lasach założony został Lutoryż[8]. W 1392 jako świadek przywileju lokacyjnego Lutczy wystąpił Szwab z Pietraszowej (Swab de Petraschowa)[9]; nazwę Szwobówki nosi dolina na zachodnich obrzeżach Boguchwały pomiędzy ul. Kasprowicza i ul. Partyzantów a Korczyną w Mogielnicy[10]. Pierwszym potwierdzonym właścicielem Piotraszówki był od co najmniej 1420 Mikołaj Piotraszewski, a po nim jego synowie Piotr Zaklika i Mikołaj Kustra, również piszący się od nazwy wsi Piotraszewskimi. Obecność Mikołaja Piotraszewskiego w aktach sądowych przedstawicieli głównych ówczesnych rodów Rusi Czerwonej (Tarnowscy, Kmitowie i Pileccy) sugeruje jego wysoką pozycję w szeregach ówczesnej elity feudalnej. Osada pierwotnie należała do ziemi sanockiej województwa ruskiego, a jej kościół parafialny, uposażony na nowo w 1461, nosił wezwanie św. św. Klemensa i Doroty[11][12][13]. Rejestr poborowy z 1589 potwierdza przynależność wsi do ziemi przemyskiej województwa ruskiego[14]. Pod koniec XVI w. Piotraszówkę wraz ze Staroniwą, Zwięczycą, Racławówką, Zarzeczem i Sołonką nabył wojski sanocki Jan Ligęza, brat Mikołaja Spytka[15]. W 1603 jego syn, Andrzej Ligęza, skłócony ze stryjem o podział majątku po ojcu, dwukrotnie zdobył szturmem zamek rzeszowski, za drugim razem paląc przedmieścia i dopuszczając się w mieście gwałtów i rabunków[16]. W 1608 Andrzej Ligęza odparł w drewnianym dworze w Piotraszówce zbrojny najazd Stanisława Stadnickiego, szukającego odwetu na sprzymierzeńcach Łukasza Opalińskiego za spalenie Łańcuta[17]. W czerwcu 1624 Tatarzy spalili znaczną część wsi. Ponowne spustoszenie przyniósł najazd tatarski z 1672[18]. W poł. XVII w. wieś przejęli Ustrzyccy, po nich Urbańscy, a w 1724 klucz, którego była siedzibą, został zakupiony przez Teodora Lubomirskiego (1683–1745). Na prośbę nowego posiadacza w 1728 August II Mocny nadał prawa miejskie wsi, zmieniając jej nazwę na Boguchwała. W XVIII w. miasto rozwijało się szybko jako siedziba klucza dóbr. Lubomirski wybudował pałac (1728) i kościół św. Stanisława, konsekrowany w 1729. W 1763 nowym właścicielem miasta został generał wojsk koronnych P. Starzyński. W 1772 Boguchwała utraciła prawa miejskie. Pierwsi Żydzi pojawili się w Boguchwale w połowie XVIII wieku. Na przełomie XVIII i XIX wieku w Boguchwale mieszkało kilkadziesiąt osób wyznania mojżeszowego. W 1805 cały majątek nabył ziemianin Florian Straszewski. W latach 70. XIX wieku od Straszewskiego wydzierżawił młyn Żyd Majer Silberman. W 2. poł. XIX w. podupadły klucz boguchwalski zakupił Z. Suszycki. Doprowadził on do rozwinięcia jego gospodarki i utworzył Naukowy Zakład Gospodarczy, który stał się zapleczem dla badań i wprowadzania innowacji w zakresie gospodarowania w rolnictwie. Udane inwestycje gospodarcze w kluczu doprowadziły do wzrostu produkcyjnego. Działalność ta pozwoliła na utworzenie przez W. Suszycką 1 maja 1926 we Lwowie fundacji wspierającej chłopów we wprowadzaniu ulepszeń w rolnictwie.
Wojska niemieckie zajęły Boguchwałę 6 września 1939. Z nakazu okupanta 7 marca 1940 na terenie gminy powstała Rada Żydowska, w której stanowisko zastępcy przewodniczącego objął Dawid Goldblatt z Boguchwały. W lipcu 1940 do Boguchwały trafiło 50 osób ze zlikwidowanego getta w Krakowie. 8 maja 1942 władze niemieckie wywiozły krakowskich Żydów do getta w Rzeszowie, natomiast miejscowe rodziny Apfelbaumów, Goldblattów, Hirschornów, Kranzów, Leberów, Reichentheilów i Sturmlauferów najpierw do Czudca, a stamtąd do Rzeszowa niedługo przed likwidacją getta w lipcu 1942[19].
Polską działalnością konspiracyjną na terenie Boguchwały kierował od 1940 ppor. Józef Klimczak, który podporządkował swoją organizację Armii Krajowej w 1942 tworząc 39. placówkę Obwodu AK Rzeszów. Klimczak zginął w trakcie potyczki stoczonej w Boguchwale z siłami niemieckimi przez miejscowy oddział AK oraz oddział Batalionów Chłopskich z Siedlisk i Lubeni w rejonie młyna i mostu na Lubczy podczas Akcji „Burza” 28 lipca 1944. Mogiła poległych partyzantów znajduje się na cmentarzu w Boguchwale[20].
W marcu 1947 przez Boguchwałę przejeżdżał na krótko przed śmiercią w trakcie inspekcji garnizonów wojskowych w województwie rzeszowskim gen. Karol Świerczewski. Ku jego pamięci nazwano szkołę podstawową w Boguchwale, którą zdobi płaskorzeźba z popiersiem Świerczewskiego[21].
1 stycznia 2008 Boguchwała odzyskała prawa miejskie[22].
DemografiaEdytuj
- Piramida wieku mieszkańców Boguchwały w 2021 roku.[23]
GospodarkaEdytuj
Miasto jest ośrodkiem przemysłu elektrotechnicznego i energetycznego. Znajdują się w nim placówki Zakładów Porcelany Elektrotechnicznej „ZAPEL” S.A. oraz Inst. Energetyki. Fabryka izolatorów powstała w ramach inwestycji Centralnego Okręgu Przemysłowego i funkcjonuje niemal nieprzerwanie od wiosny 1939. Jej pierwszym kierownikiem do nacjonalizacji w 1948 był inż. Stanisław Syska[24]. W okresie późnego PRL-u ZAPEL należał do zjednoczenia branżowego Unitra[25]. Prywatyzacja nastąpiła w czerwcu 1992[4]. Od 2003 zakład stosuje porcelanę wysokoglinową C-130[26]. W 2006–2007 rozpoczął produkcję izolatorów kompozytowych, a w 2012 – wielkogabarytowych izolatorów osłonowych[4][27].
TransportEdytuj
- 19 droga krajowa nr 19
- linia kolejowa Rzeszów Główny – Jasło ze stacją kolejową
W okresie staropolskim, co najmniej w XVII–XVIII w., funkcjonował w Boguchwale port rzeczny na Wisłoku. Z Budziwojem łączył ponadto Boguchwałę od XV w. bród użytkowany przy wypasie bydła, a w pierwszej połowie XX w. przeprawa promowa w pobliżu obecnego zakładu betoniarskiego przy ul. Grunwaldzkiej, która zapewniała dostęp do pól odciętych zmianą koryta rzeki z początku XX w. Po 1945 rozważany był projekt mostu między Boguchwałą a Budziwojem, ale ostatecznie miejsce promu zajął tylko most pontonowy dla ruchu pieszego i kołowego, czynny od początku lat 50. do lat 60.[28][20].
ZabytkiEdytuj
- zespół pałacowo-parkowy (1725[5])
- stary kościół parafialny św. Stanisława z polichromiami (1727[5])
- młyn wodny przy ul. Cichej z lat 70. XIX w.[5]
- pomnik 500. rocznicy bitwy pod Grunwaldem
SportEdytuj
- Izolator Boguchwała – klub piłkarski
PrzypisyEdytuj
- ↑ Dane Głównego Urzędu Statystycznego: Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2010 r.. [dostęp 2010-08-20].
- ↑ Boguchwała w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2022-12-29] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ Burkowicz 2013 ↓, s. 23, 56.
- ↑ a b c Powęska 2018 ↓, s. 78.
- ↑ a b c d e Uchwała nr XXXV/388/09 Rady Miejskiej w Boguchwale z dnia 19 lutego 2009 r. w sprawie przyjęcia „Gminnego programu opieki nad zabytkami dla Gminy Boguchwała na lata 2009–2012”, 2009.
- ↑ Dzieduszycka 1959 ↓, s. 15-17.
- ↑ Fastnacht 1962 ↓, s. 59-60.
- ↑ Fastnacht 1962 ↓, s. 89.
- ↑ Fastnacht 2002 ↓, s. 33.
- ↑ Wnęk 2015 ↓, s. 350.
- ↑ Fastnacht 1962 ↓, s. 23, 89.
- ↑ Fastnacht 2002 ↓, s. 33-34.
- ↑ Ochenduszko 1970 ↓, s. 400.
- ↑ Jabłonowski 1901 ↓, s. 13.
- ↑ Anusik 2022 ↓, s. 109.
- ↑ Łoziński 1913 ↓, s. 207-209.
- ↑ Łoziński 1913 ↓, s. 415.
- ↑ Gliwa 2003 ↓, s. 142.
- ↑ Historia społeczności | Wirtualny Sztetl, sztetl.org.pl [dostęp 2022-06-14].
- ↑ a b Boguchwała. Historia miejscowości, sztetl.org.pl [dostęp 2023-01-24].
- ↑ Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945”, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, str. 627
- ↑ 10 lat temu Boguchwała odzyskała prawa miejskie, www.boguchwala.pl [dostęp 2020-04-13].
- ↑ https://www.polskawliczbach.pl/Boguchwala. [dostęp 2022-12-29]
- ↑ Wnęk 2015 ↓, s. 369-371.
- ↑ Nowastowski 2015 ↓, s. 107.
- ↑ Sobota 2014 ↓, s. 137.
- ↑ Burkowicz 2013 ↓, s. 23.
- ↑ Wnęk 2015 ↓, s. 346-347, 349, 351-352.
BibliografiaEdytuj
- Zbigniew Anusik, Kasztelana sandomierskiego Mikołaja Spytka Ligęzy (ok. 1563–1637) sprawy rodzinne i majątkowe. Przyczynek do genealogii i dziejów gorzyckiej linii rodziny Ligęzów herbu Półkozic, „Przegląd Nauk Historycznych”, 21 (1), 2022, s. 73-124, ISSN 1644-857X.
- Anna Burkowicz, Krzysztof Galos, Ewa Lewicka, Trendy rozwoju zapotrzebowania na surowce ceramiczne i szklarskie w Polsce z oceną możliwości jego zaspokojenia z obecnych i perspektywicznych źródeł krajowych, Kraków: Poltegor, 2013.
- Józef Dancygier (red.), Słownik biograficzny działaczy ruchu ludowego, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1989.
- Anna Dzieduszycka, Sprawozdanie z ratowniczych prac wykopaliskowych w Boguchwale, pow. Rzeszów, „Sprawozdania Archeologiczne”, 5, 1959, s. 15–18.
- Adam Fastnacht, Osadnictwo ziemi sanockiej w latach 1340–1650, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1962.
- Adam Fastnacht, Słownik historyczno-geograficzny ziemi sanockiej w średniowieczu, t. 3, Kraków: Societas Vistulana, 2002.
- Andrzej Gliwa, Wykaz zniszczeń we wsiach i miastach ziemi przemyskiej po najeździe tatarskim z 1672 roku (cz. I), „Prace Historyczno-Archiwalne”, 13, 2003, s. 129–184, ISSN 1231-3335.
- Aleksander Jabłonowski, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, t. 7.1, Warszawa: Gebethner i Wolff, 1902.
- Władysław Łoziński, Prawem i lewem. Obyczaje na Czerwonej Rusi w pierwszej połowie XVII wieku, wyd. 3, t. 2, Lwów: Gubrynowicz i Syn, 1913.
- Janusz Nowastowski, Rozwój przemysłu elektrotechnicznego na tle przemian własnościowych w latach 1989–2011, „Zeszyty Naukowe Wydziału Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gdańskiej”, 43, 2015, s. 105–112, ISSN 2353-1290.
- Stefan Ochenduszko, Zwięczyca pod Rzeszowem, „Rocznik Przemyski”, 13, 1970, ISSN 0137-4168.
- Przemysław Ożóg, Dzieje Zakładu Porcelany Elektrotechnicznej ZAPEL w Boguchwale na tle sytuacji w przemyśle elektrotechnicznym w Polsce w latach 1939–2012, praca doktorska, Uniwersytet Rzeszowski, 2015.
- Klaudia Powęska, Joanna Wnęk, Klaudia Wołoszyn, Próba weryfikacji skuteczności predykcji bankructwa za pomocą modeli analizy dyskryminacyjnej na podstawie spółki akcyjnej Zakłady Porcelany Elektrotechnicznej Zapel, [w:] Wyzwania współczesnego zarządzania przedsiębiorstwem, Renata Lisowska, Anastazja Jędrzejewska (red.), wyd. 2, Łódź: SIZ, 2018, s. 73-83, ISBN 978-83-65766-21-2.
- Rafał Sobota, Termoluminescencja obecnie stosowanej porcelany elektrotechnicznej z użyciem filtru optycznego, „Przegląd Elektrotechniczny”, 90 (4), 2014, s. 137–140, ISSN 0033-2097.
- Sławomir Wnęk, Boguchwała od drugiej połowy XIX wieku. Wybrane zagadnienia, „Rocznik Kolbuszowski”, 15, 2015, s. 345–377.
Linki zewnętrzneEdytuj
- Boguchwała 2.), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 279.
- Pietraszówka, dawna nazwa wsi Boguchwała, powiat rzeszowski, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VIII: Perepiatycha – Pożajście, Warszawa 1887, s. 115.
- Strona internetowa miasta i gminy Boguchwała
- Historia Żydów w Boguchwale na portalu Wirtualny Sztetl