Wikipedia

Boscy bliźniacy

archetyp w mitologii praindoeuropejskiej

Boscy bliźniacy – w mitologii praindoeuropejskiej archetyp pary boskich lub półboskich męskich bliźniąt będących wojownikami, uzdrowicielami i bohaterami. Na ogół przedstawiani jako młodzieńcy w towarzystwie koni lub jako jeźdźcy. Tak jak inne mitologiczne archetypy, boscy bliźniacy nie są potwierdzeni w źródłach czy archeologii, lecz zostali zrekonstruowani przez mitologów porównawczych i indoeuropeistów przy pomocy metody porównawczej.

Dioskurowie. Rzymskie posągi z III w. n.e.

Podobny koncept męskich, bliźniaczych bohaterów występuje również wśród ludów Ameryki północnej i środkowej[1], np. majańscy Ixbalanque i Hunahpu.

Geneza edytuj

U podstaw tej mitologicznej koncepcji leży postawa starożytnych indoeuropejczyków wobec bliźniaków: zjawisko to prawdopodobnie interpretowano jako nadprzyrodzoną interwencję, gdzie jedno z bliźniaków jest synem ludzkiego ojca, a drugie synem boga lub ducha. Ludzcy bliźniacy często byli postrzegani jako tak samo potężni jak boscy bliźniacy. Można ich również uważać za niebezpiecznych, stąd wiele legend opowiadających o wydaleniu bliźniaków przez ich matki ze społeczności[2].

Imię edytuj

Na podstawie dostępnych dowodów językowych, gdzie w różnych tradycjach imiona każdego z bliźniaków wywodzą się z całkowicie różnych słów lub ich imiona są wręcz niewymieniane, nie można odtworzyć oryginalnych imion bliźniąt w języku praindoeuropejskim. Zrekonstruowano jednak praindoeuropejskie określenie, które jest wspólne w tradycji greckiej, bałtyjskiej oraz wedyjskiej. W tych tradycjach bliźniacy nazywani są „synami boga nieba, synami nieba”. W każdej tej tradycji bóg nieba (grecki Zeus, bałtyjski Diews, wedyjski Djajus) wywodzi się od również zrekonstruowanego praindoeuropejskiego boga nieba *Dyeusa, więc w języku praindoeuropejskim określano ich prawdopodobnie jako *diwós suhₓnū́ („synowie Dyeusa”) lub *diwós népoth₁e („wnuki Dyeusa”)[3].

Wspólne jest imię bliźniaków w tradycji litewskiej oraz wedyjskiej. Litewska nazwa Ašvieniai pochodzi od starolitewskiego słowa ašva – „klacz”[4] i dosłownie oznacza „małe konie, koniki”, a sanskrycka nazwa Aświnowie od słowa áśva – „koń”[5] i dosłownie oznacza „właściciele koni”. Litewskie ašva oraz sanskryckie áśva wywodzą się ze wspólnego indoeuropejskiego rdzenia *h₁éḱwos – „koń”[6].

Opis edytuj

Boscy bliźniacy przedstawiani są jako młodzi mężczyźni ratujący śmiertelników przed niebezpieczeństwem w bitwie lub na morzu. Jeździli na rumakach, które ciągną słońce po niebie, czasami ich samych przedstawiano w postaci koni[7]. Ich siostrą jest bogini świtu *Hausōs, także córka boga nieba *Dyēusa[8]. Dwaj bracia są ogólnie przedstawiani jako uzdrowiciele i pomocnicy, podróżujący cudownymi pojazdami w celu uratowania rozbitków[3]. Często się różnią: jeden jest przedstawiany jako silny fizycznie agresywny wojownik, a drugi jako uzdrowiciel, którego raczej zajmują zwyczajne obowiązki lub romantyczne przygody[9].

W tradycji wedyjskiej, greckiej i bałtyckiej boscy bliźniacy podobnie przedstawiani są też jako personifikacje gwiazdy porannej i wieczornej[3]. Prezentowani są jako kochankowie lub towarzysze słonecznego bóstwa, najczęściej córki Słońca, ale czasem także Świtu. W większości opowiadań, kiedy się pojawiają, bliźniacy ratują Świt przed wodnistym niebezpieczeństwem. W nocy konie Słońca wracały na wschód złotą łodzią, gdzie przemierzały morze, aby każdego ranka sprowadzać Słońce z powrotem na niebo. W nocy przemierzali niebo w pogoni za swoją małżonką, gwiazdą poranną[9][10].

Świadectwa edytuj

Mit boskich braci bliźniaków poświadczony jest przede wszystkim w tradycji greckiej (greko-rzymskiej), bałtyjskiej oraz indyjskiej gdzie przedstawiani są jako „synowie boga nieba”:

  • Mitologia grecka: Diós-kouroi – wspólne określenie na Kastora i Polideukesa, które dosłownie oznacza „synowie Zeusa, chłopcy Zeusa”[11][12]. W zależności od źródeł obaj uznawani są za bogów lub za śmiertelników, czasami także Kastora uznaje się za boga a Polluksa za śmiertelnika. Kastor i Polluks najczęściej uznawani są za synów Zeusa oraz spartańskiej królowej Ledy (Katalog niewiast Hezjoda)[13]. Wedle innej wersji mitu Leda podczas jednej nocy współżyła z Zeusem (pod postacią łabędzia) oraz swoim mężem Tyndareosem, w rezultacie Zeusowi urodziła Polideukesa i Helenę a Tyndareosowi Kastora i Klitajmestrę[14], a wedle jeszcze innej wersji obaj są synami Ledy i Tyndareosa (Odyseja Homera)[15]. W jednym z mitów Kastor i Polideukes ratują Helenę, która została porwana przez Tezeusza ze Sparty do Aten. Niektórzy badacze uważają, że Helena etymologicznie związana jest ze słowem "słońce"[16][17]. Modlono się do nich za wsparcie w bitwie lub na morzu[7].
 
Koniki na dachu domu, Nida, Litwa.
  • Mitologia litewska: Dievo sūneliai – określenie na Ašvieniai, które dosłownie oznacza „synowie Deiwasa, synowie Boga”[11][10]. W mitologii przedstawiani jako konie ciągnące powóz bogini Saule po niebie[20]. Szczyty domów na Litwie często zdobione są podobiznami Ašvieniai co ma chronić dom[21]. Podobne wizerunki znaleźć można także na przedmiotach użytku codziennego. Powiązani z Usins – bogiem koni i światła[22].
  • Mitologia łotewska: Dieva dēli – określenie na boskich bliźniaków w mitologii łotewskiej, którzy są odpowiednikami litewskich Ašvieniai, które również oznacza „synowie Deiwasa, synowie Boga”[11][10].
  • Tradycja wedyjska: Divó nápātā – określenie na Aświnów, oznaczające „synowie Djausa”[11][12]. Aświnowie zawsze wymieniani są razem i nie mają własnych imion. Podróżowali powozem ciągniętym przez konie, które nigdy się nie męczyły. W mitologii opisywani jako uzdrowiciele oraz bohaterowie. Dziękowano im za pomoc w walce i wyciąganie ludzi z różnorakich kłopotów. W tekstach nazywani jako "przynoszący światło"[23]. Związani z boginią świtu i siostrą Uszas[24].

Ślady w innych tradycjach europejskich są mniej pewne:

  • Mitologia celtycka:
    • Grecki historyk Timajos stwierdził w swoim interpretatio graeca, że atlantyccy Celtowie czcili Diós-kouroi ponad innymi bogami, którzy przychodzili do nich [Celtów] zza morza. Timajos nie podał jednak imion celtyckich bliźniaków[25]. Być może chodziło o galijskich bogów wojny Diwano i Dinomogetimarusa, lecz związku ostatecznie nie udowodniono[26].
    • Mitologia walijska: Bran i Manawydan[27].
    • Badacze podejrzewają też, że boskimi bliźniakami mogliby być też bliźniacy Machy. W jednym z mitów Macha, która jest w później ciąży, zostaje zmuszona do wyścigu z końmi króla Ulsteru. Jako utalentowany jeźdźca wygrywa wyścig, lecz od razu po przekroczeniu linii mety zaczyna rodzić. W ten sposób narodzili się Fír i Fial, którzy nie występują już w żadnym innym micie. Częściowo do archetypu pasują też takie postaci jak: galijski bóg słoneczny Belenos, którego epitet Atepormaros oznaczał „posiadający dobre konie”, Grannus, który związany jest z boginią Sironą (jej imię oznacza „gwiazda”), Maponos („Boży Syn”) uważany w mitologii irlandzkiej za syna Dagdy, związany z uzdrawianiem[28].
  • Mitologia germańska:
    • Nahanarwalowie: wedle Tacyta to germańskie plemię czciło Alków, których porównywał do Kastora i Polideukesa[25]. Etymologicznie prawdopodobnie pochodzą od pragermańskiego słowa *alh lub *alhs (w zależności od rekonstrukcji) oznaczającego „ochrona, opieka, świątynia”[29].
 
Herb Spornitz.
  • Mitologia słowiańska:
    • Lel i Polel – pierwszy raz wspomnieni przez Macieja Miechowitę. Przedstawiani jako polscy odpowiednicy Kastora i Poliduekesa, synowie bogini Łady (odpowiedniczki greckiej Ledy) i nieznanego boga. Kult Lela i Polela był negowany przez wielu badaczy do 1969 roku, w którym na wyspie Fischerinsel, na której znajdowało się centrum kultu słowiańskiego plemienia Wieletów, odnaleziono bałwana, przedstawiającego dwie męskie postaci zrośnięte głowami. Obok tego posągu odkryto również osobny posąg żeński z wyraźnie zaznaczonymi piersiami. Oba posągi uważane są za wizerunki Lela, Polela i ich matki Łady. O prawdziwości kultu Lela i Polela może też świadczyć rosyjskie słowo lelek, które oznacza „silnego młodzieńca”[31].
    • Waligóra i Wyrwidąb – postaci z legendy polskiej. Podczas porodu ich matka zmarła w lesie, a bliźniakami zaopiekowały się dzikie zwierzęta. Waligórą zaopiekowała się wilczyca, a Wyrwidębem niedźwiedzica, które karmiły ich własnym mlekiem. Wspólnie pokonali smoka, który dręczył królestwo, za co wdzięczny król oddał każdemu z nich po połowie królestwa i po jednej ze swych dwóch córek za żonę. W polskich legendach występują też synowie Kraka: Krak II i Lech II jako zabójcy smoka wawelskiego[32].
  • Mitologia klasyczna:
    • Rzymska: Romulus i Remus – legendarni założyciele Rzymu. Ich matka Rea Sylwia przed śmiercią umieściła ich w koszyku, który włożyła do rzeki by uchronić ich przed mordem. Odnalezieni przez wilczycę, która ich wychowywała[33].
    • Grecka: Amfion i Zetos – synowie Zeusa i Antiopy, legendarni założyciele Teb. Eurypides w swojej tragedii Fenicjanki określa ich jako „Dioskouroi, jeźdźców białych koni”. W ten sam sposób określa ich w swoim Heraklesie szalejącym oraz zaginionym Antiope. Amfion przedstawiany jest jako delikatny i wrażliwy, a Zetos jako męski i silny fizycznie[34].
    • Greko-rzymska: Palikowie – chtoniczne bóstwa sycylijskie uznawane według niektórych źródeł za synów Zeusa. Czczono ich jako opiekuńczych bogów bliźniaczych, przynoszącym pomyślność, pogodę i szczęście na morzu[35].
  • Tradycja wedyjska: inną parą boskich bliźniaków w hinduizmie mogą być Nakula i Sahadewa. Ich matką była Madri zapłodniona przez Aświnów, których wezwała by urodzić mężowi dzieci, który nie mógł z nią spać w wyniku klątwy. Nakula był znawcą hodowli koni, potrafił leczyć je ze wszystkich chorób i był dobrym jeźdźcem, a Sahadewa był najmądrzejszym ze wszystkich braci. Oboje byli mistrzami miecza oraz uzdrowicielami[36][37][38].
  • Mitologia ormiańska: Ormiański badacz Armen Y. Petrosjan w swojej pracy argumentuje, że ormiańskimi boskimi bliźniakami mogli być Sanasar i Baldasar: Sanasar znajduje „ognistego konia”, jest bardziej wojowniczy od swojego brata oraz zostaje protoplastą dynastii bohaterów[39]. Petrosjan uważa również, że archetyp boskich bliźniaków zachował się także u innych ormiańskich legendarnych bliźniaków[40].

Kult boskich bliźniaków był popularny w całej Europie i poza wymienionymi wyżej przykładami można znaleźć ich więcej w mitach czy legendach. Koncept boskich bliźniaków został zaadaptowany również przez Etrusków, czego dowodzi zachowane określenie Tinas Clenar – „synowie Tinasa”[41].

Bliźniacy po chrystianizacji edytuj

Po chrystianizacji boscy bliźniacy często byli zastępowani przez pary świętych[42]. Wymienić można następujące przykłady:

  • w folklorze białoruskim św. Mikołaj oraz św. Grzegorz często są przedstawiani w parze, związani są z końmi i uzdrawianiem. W wielu pieśniach, poświęconych tym świętym, jeden występuje jako „bóstwo płodności”, a drugi jako „jedyny, który może odnaleźć opiekuna dobrych zbiorów i dobrobytu w nadchodzącym roku”. Czasami w modlitwach i zaklinaniach występują w triadzie ze św. Eliaszem, Michałem Archaniołem (obaj jako schrystianizowany Perun) czy z Matką Boską (schrystianizowaną Mokosz). Mieli także spotykać się z Zorzą[42].
  • W folklorze ukraińskim św. Flor i Laur oraz św. Borys i Gleb zostali zaatakowani przez ognistego żmija i schronili się w kuźni. Gdy żmij wsunął przez szparę język do środka, ci uchwycili go obcęgami i zmusili do posłuszeństwa, następnie zaprzęgli go i zmusili do zaorania ogromnej przestrzeni. W ten sposób powstały Żmijowe Wały, które odtąd ochraniają Ukrainę przed żmijami[43].

Innymi przykładami mogą być św. Kosma i Damian – bracia bliźniacy, patroni uzdrowicieli i lekarzy[44] czy św. Piotr i Paweł[32].

Przypisy edytuj

  1. ↑ Native American literature, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2020-06-09] (ang.).
  2. ↑ Jean Haudry, Les Jumeaux divins indo-européens [online], 2011 (fr.).
  3. ↑ a b c Peter Jackson, Light from Distant Asterisks. Towards a Description of the Indo-European Religious Heritage, t. 49, 2002, s. 67, DOI: 10.1163/15685270252772777.
  4. ↑ Indo-European etymology : Query result [online], starling.rinet.ru [dostęp 2020-06-08].
  5. ↑ Alexander Lubotsky, Indo-European Etymological Dictionary Project [online] [dostęp 2020-06-08] (ang.).
  6. ↑ Rick Derksen, Etymological Dictionary of the Baltic Inherited Lexicon, Brill, 2015, s. 65, ISBN 978-90-04-27898-1 [dostęp 2020-06-08] (ang.).
  7. ↑ a b West 2007 ↓, s. 188.
  8. ↑ Mallory i Adams 1997 ↓, s. 432.
  9. ↑ a b Mallory i Adams 1997 ↓, s. 161.
  10. ↑ a b c West 2007 ↓, s. 189.
  11. ↑ a b c d Parpola 2015 ↓, s. 109.
  12. ↑ a b West 2007 ↓, s. 187.
  13. ↑ Hezjod, Hesiod, the Homeric Hymns, and Homerica, Hugh Gerard Evelyn White (tłum.), 1914, s. 191.
  14. ↑ Zygmunt Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa: Świat Książki, 2003, s. 503–505, ISBN 83-7391-077-8.
  15. ↑ Homer, Odyseja, Lucjan Siemieński (tłum.), s. 114.
  16. ↑ Robert E. Meagher, The meaning of Helen : in search of an ancient icon, Wauconda, Ill.: Bolchazy-Carducci, 2002, ISBN 0-86516-510-6, OCLC 49860007 [dostęp 2020-07-06].
  17. ↑ West 2007 ↓, s. 137.
  18. ↑ Blanca María Prósper, The instrumental case in the thematic noun inflection of Continental Celtic, 2011, s. 229, DOI: 10.2307/41553575, JSTOR: 41553575.
  19. ↑ Stefan Weinstock, Two Archaic Inscriptions from Latium, 1960, s. 112-118, DOI: 10.2307/298293, JSTOR: 298293.
  20. ↑ Duane Hamacher, The Sumerians and Gemini: Sumerian Astronomical Interpretations as Origins of the Divine Horse Twins and Solar Chariots in Indo-European Mythology [online] [dostęp 2010-10-31].
  21. ↑ Pranė Dundulienė, Lietuvių etnologija, Mokslas, 1991, s. 50, ISBN 5-420-00713-4 (lit.).
  22. ↑ David Adams Leeming, From Olympus to Camelot: The World of European Mythology, Oxford University Press, 2003, s. 125–126, ISBN 0-19-514361-2.
  23. ↑ West 2007 ↓, s. 188-189.
  24. ↑ Douglas Frame, Ch. 3. Vedic [online], Center for Hellenic Studies [dostęp 2020-06-08] [zarchiwizowane z adresu 2019-08-05].
  25. ↑ a b c West 2007 ↓, s. 190.
  26. ↑ Bernhard Maier, Dictionary of Celtic Religion and Culture, Boydell & Brewer, 1997, s. 96, ISBN 978-0-85115-660-6.
  27. ↑ Douglas Q. Adams, The Oxford Iintroduction to Proto Indo European and the Proto Indo European World, New York: Oxford University Press, 2006, s. 432, ISBN 978-1-4294-7104-6, OCLC 139999117 [dostęp 2020-09-17].
  28. ↑ Mallory i Adams 1997 ↓, s. 161-162.
  29. ↑ Rudolf Simek, Lexikon der germanischen Mythologie, wyd. 3, Stuttgart: Kröner, 2006, s. 11, ISBN 3-520-36803-X.
  30. ↑ Verena Höfig, A Pre-Modern Nation? Icelanders' Ethnogenesis and Its Mythical Foundations, „Scandinavian Studies”, 90 (1), 2018, s. 110, DOI: 10.5406/scanstud.90.1.0110 [dostęp 2020-09-17].
  31. ↑ Aleksander Gieysztor, Mitologia Słowian, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2006, ISBN 978-0-8160-7242-2.
  32. ↑ a b Grzegorz Niedzielski, Królowie z gwiazd. Mitologia plemion prapolskich, Sandomierz: Armoryka, 2011, s. 108-109, ISBN 978-83-7950-077-2.
  33. ↑ Roman 2010 ↓, s. 429-430.
  34. ↑ Roman 2010 ↓, s. 58.
  35. ↑ Krzysztof Tomasz Witczak, Daria Zawasia, The Sicilian Palici as Divine Twins, 2006.
  36. ↑ Mallory i Adams 1997 ↓, s. 164-165.
  37. ↑ Olga M. Davidson, Poet and Hero in the Persian Book of Kings, Cornell University Press, 1994, s. 143, JSTOR: 10.7591/j.ctvv412gf.
  38. ↑ Lowell Edmunds, Stealing Helen: The Myth of the Abducted Wife in Comparative Perspective, Princeton University Press, 2016, s. 77, JSTOR: j.ctt1dr3605.
  39. ↑ Petrosyan, Armen, 1948-, The Indo-European and ancient near Eastern origins of the Armenian epic : myth and history, wyd. 1st ed, Washington, DC: Institute for the Study of Man, 2002, ISBN 0-941694-81-X, OCLC 49861979 [dostęp 2020-09-17].
  40. ↑ Armen Petrosyan, First Capitals of Armenia and Georgia: Armawir and Armazi (Problems of Early Ethnic Associations), „The Journal of Indo-European Studies”, 40 (3 & 4), 2012, s. 269-270.
  41. ↑ Mallory i Adams 1997 ↓, s. 165.
  42. ↑ a b Siarhei Sanko, Reflexes of Ancient Ideas about Divine Twins in the Images of Saints George and Nicholas in Belarusian Folklore, 2018, DOI: 10.7592/FEJF2018.72.sanko.
  43. ↑ Szyjewski 2003 ↓, s. 229.
  44. ↑ Jacalyn Duffin, Medical Saints: Cosmas and Damian in a Postmodern World, Oxford University Press, 2013, ISBN 978-0-19-991095-3.

Bibliografia edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Boscy_bliźniacy&oldid=70296862”