Wikipedia

Brzoza brodawkowata

gatunek rośliny

Brzoza brodawkowata, brzoza zwisła (Betula pendula Roth)[5] – gatunek drzewa z rodziny brzozowatych (Betulaceae Gray). Wymieniana też pod nazwami: brzoza gruczołowata[6], brzezina, brzoza biała[7]. Występuje w chłodniejszych rejonach Azji i Europy oraz w Afryce Północnej (Maroko), rozprzestrzenia się też w innych rejonach i jest uprawiana w wielu krajach świata[8]. W Polsce jest pospolita na całym niżu i w niższych położeniach górskich.

Brzoza brodawkowata
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

różopodobne

Rząd

bukowce

Rodzina

brzozowate

Rodzaj

brzoza

Gatunek

brzoza brodawkowata

Nazwa systematyczna
Betula pendula Roth
Tent. Fl. Germ. 1:405. 1788[3]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4]

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Zwisające pędy
Pień z białą korą
Trójkątnie rombowate i podwójnie ząbkowane liście

Morfologia

edytuj
Pokrój
Osiąga do 30 m wysokości. Korona jest silnie rozwinięta, u starszych drzew rzadka, z długimi, cienkimi i zwisającymi z konarów gałązkami[9].
Pień
Kora młodych drzew jest pomarańczowoczerwona, lecz z czasem staje się biała, a u starszych drzew czarna u nasady. Łuszczy się okrężnie. Młode gałązki są ciemne, nieowłosione, pokryte gruczołami. Pączki są nagie, lepkie, u nasady rozszerzone, na wierzchołku zaostrzone[9].
Liście
Ciemnozielone na powierzchni górnej, a na dolnej jaśniejsze, zielonawoszare. Posiadają charakterystyczne, gęste, siateczkowate unerwienie. Nerwy są lekko brunatne lub prawie białe. Liście o długości 3–7 cm i 2–5 cm szerokości oraz długim ogonku. Blaszka liściowa ma brzeg podwójnie ząbkowany. Jest trójkątna lub romboidalna i o nasadzie szeroko klinowatej bądź ściętej. Nasada po każdej stronie jest lekko zaokrąglona lub niezaokrąglona a szczyt długi i ostro zakończony[10]. Młode liście są lepkie i słabo owłosione, szybko stają się całkiem nagie. Ogonek liściowy jest nagi i ma do 3 cm długości[9].
Kwiaty
Kwiaty zebrane w kwiatostany zwane kotkami. Kwiaty męskie, mające postać kotków, występują na końcach starszych pędów, żeńskie natomiast na końcach młodszych krótkopędów. Są podobne do kotek brzozy omszonej.
Owoce
Orzeszki podłużnie eliptyczne ze skrzydełkami 2-3 razy szerszymi od orzeszków. Łuski owocowe są trójklapowe. Klapki boczne, dłuższe od środkowej, są odgięte w dół.

Biologia i ekologia

edytuj

Megafanerofit, żyje ok. 100 lat. Kwitnie w kwietniu, o około 10 dni wcześniej niż brzoza omszona. Jest wiatropylna, a jej lekkie nasiona zaopatrzone w skrzydełka rozsiewane są przez wiatr często na duże odległości, dlatego też brzoza jest jednym z pierwszych gatunków drzew zarastających nieużytki (gatunek pionierski). Występuje na suchych, piaszczystych terenach, na nieużytkach, w lasach liściastych, borach mieszanych i sosnowych, w zaroślach i na zrębach, wzdłuż szlaków kolejowych. Jest także ważnym drzewem leśnym. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek wyróżniający dla związku (All.) Sambuco-Salicion[11]. Liczba chromosomów 2n = 28[12].

Brzozą opisaną jako najstarsza w Polsce był w 1992 roku okaz rosnący w Gdańsku Oliwie – miał wówczas 171 lat, przy obwodzie pnia 321 cm i wysokości 26 m[13]. W konkursie Przeglądu Leśniczego na najgrubsze drzewo Lasów Państwowych wśród brzóz wygrało drzewo z okolicy miejscowości Solno w województwie warmińsko-mazurskim. Ma ono 295 cm obwodu i 26 metrów wysokości[14].

Systematyka i zmienność

edytuj
Ujęcia taksonomiczne

Według niektórych ujęć taksonomicznych do tego gatunku zalicza się formę o bardzo ciemnej korze (drzewa pozbawione betuliny)[15], dawniej uważaną za osobny gatunek – brzoza czarna Betula obscura Kotula. Status brzozy ciemnej jako odmiany brzozy brodawkowatej potwierdzają analizy molekularne[16].

Według nowszych ujęć taksonomicznych brzoza ojcowska (Betula pendula Roth var. oycoviensis (Besser) Dippel) jest odmianą brzozy brodawkowatej[8].

Osobliwą formą brzozy brodawkowatej jest brzoza płomienna lub płomykowa (for. flammifera), która ma pokrój krzewu, z krótkim pniem, bardzo grubą korą i falistym układem włókien. W Polsce zarejestrowana w Wolińskim Parku Narodowym oraz w okolicach Stargardu. Poza tym znana ze Szwecji, Szkocji i Słowacji[17]. Inna odmiana, brzoza karelska (Betula pendula var. carelica), wyróżnia się drewnem z obrzękami i przed wykonaniem analiz molekularnych była przez niektórych uważana za mieszańca z brzozą omszoną[16].

Zmienność

W obrębie tego gatunku wyróżniono dwie odmiany[3]:

  • Betula pendula var. fontqueri (Rothm.) G.Moreno & Peinado
  • Betula pendula var. oycowiensis (Besser) Dippel – brzoza ojcowska

Ponadto tworzy mieszańce z brzozą karłowatą, b. niską, b. omszoną, b. ojcowską[12].

Odmiany uprawne[9]
 
B. pendula 'Laciniata'
  • 'Birkalensis' – liście są powcinane, jednak nie tak mocno jak u odmiany 'Laciniata'.
  • 'Fastigiata' – gałęzie unoszą się do góry i są poskręcane. Młode pędy są zwisające. Korona jest wąska i zaokrąglona.
  • 'Golden Cloud' – liście mają żółty odcień.
  • 'Laciniata' (często błędnie identyfikowana jako 'Dalecarlica') – ma głęboko powcinane liście i płaczące gałęzie. Korona jest kształtna.
  • 'Obelisk' – pokrój jest podobny do odmiany 'Fastigiata'. Gałęzie unoszą się do góry, lecz młode pędy nie są zwisające. Korona jest wąska i zaokrąglona.
  • 'Purpurea' – liście są purpurowe i matowe. Posiada rzadkie ulistnienie.
  • 'Tristis' – posiada gładką korę o białej barwie. Gałązki zwisające.
  • 'Youngii' – pędy zwisają z miejsca szczepienia. Bardzo niskie drzewo.

Zastosowanie

edytuj

Roślina lecznicza

edytuj
Surowiec zielarski
Liść brzozy (Betulae folium) – całe lub połamane liście brzozy brodawkowatej i brzozy omszonej, oraz ich mieszańców. Surowiec powinien zawierać nie mniej niż 1,5% flawonoidów w przeliczeniu na hiperozyd[10]. Zawiera ponadto do 3,2% saponin, kwasy organiczne, żywice, do 9% garbników katechinowych, sole mineralne, olejek eteryczny i związki trójterpenowe (folientriol, folientetraol)[18]. W młodych liściach i pączkach znajduje się więcej olejków eterycznych. Surowcem zielarskim może także być kora brzozowa Cortex Betulae będąca źródłem betuliny stosowanej w leczeniu trądziku[19]. Pozyskiwany wiosną sok (oskoła) zawiera głównie fruktozę, liczne sole mineralne (potas, miedź, mangan, fosfor i wapń) oraz witaminę B.[potrzebny przypis]
Działanie i zastosowanie
Działa moczopędnie, odtruwająco i wzmacniająco. Jest stosowany przy kamicy nerkowej, przy obrzękach na tle krążeniowym, jako środek na porost włosów, a w medycynie ludowej – do wybielania skóry i przeciw piegom. W przewlekłych chorobach dróg moczowych, niewydolności nerek, przy gośćcu i przy łuszczycy stosuje się napar z liści, które zawierają szereg czynnych substancji, m.in. flawonoidy, garbniki, sole mineralne i związki żywiczne. Można nim przemywać też suchą i łuszczącą się skórę[20][21].
Zbiór i suszenie
Liście zrywa się młode, gdy są jeszcze lepkie i suszy w warunkach naturalnych w cieniu. Po wysuszeniu liście mają słaby, przyjemny zapach i gorzkawy, ściągający smak. Korę zbiera się wiosną z młodych, ściętych pni i gałązek, zdziera się elastyczną białą część zewnętrzną. Pączki pozyskuje się wczesną wiosną, gdy są dobrze nabrzmiałe, z drzew ściętych w czasie czyszczeń, i suszy w temperaturze 25 – 30 °C. Wysuszone pączki są lepkie, na przekroju jasnozielone, o silnym balsamicznym zapachu i gorzkawym smaku.

Roślina ozdobna

edytuj

Chętnie sadzona w parkach i ogrodach jako roślina ozdobna.

Surowiec drzewny

edytuj

Drewno białe z żółtym lub lekko różowawym odcieniem, bez twardzieli, trudno łupliwe, średniotwarde. Robi się z niego meble, sklejkę i drobne przedmioty. Jest przetwarzane podczas suchej destylacji na węgiel, kwas octowy, alkohol metylowy i smołę[22].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-07] (ang.).
  3. ↑ a b c Betula pendula. [w:] The Plant List [on-line]. [dostęp 2015-06-04]. (ang.).
  4. ↑ Betula pendula, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
  5. ↑ Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 42, ISBN 978-83-62975-45-7.
  6. ↑ Jakub Mowszowicz: Pospolite rośliny naczyniowe Polski. Wyd. czwarte. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 326. ISBN 83-01-00129-1.
  7. ↑ Anrea-Anna Cavelius: Zioła w medycynie naturalnej. Bremen: MAK Verlag GmbH, 2005. ISBN 978-3-939991-32-8.
  8. ↑ a b Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-02-25]. (ang.).
  9. ↑ a b c d O. Johnson, D. More: Drzewa. Warszawa: Multico, 2009, s. 182. ISBN 978-83-7073-643-9.
  10. ↑ a b Farmakopea Polska X, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa: Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, 2014, s. 4276, ISBN 978-83-63724-47-4.
  11. ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
  12. ↑ a b Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
  13. ↑ Cezary Pacyniak: Najstarsze drzewa w Polsce. Warszawa: Wydawnictwo PTTK "Kraj", 1992, s. 63.
  14. ↑ Brzoza brodawkowata. [w:] Najgrubsze drzewa [on-line]. Las Rysia eRysia. [dostęp 2013-10-17]. (pol.).
  15. ↑ Jakub Tomanek: Botanika leśna : podręcznik dla studentów wydziałów leśnych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1994, s. 220-222. ISBN 83-09-01819-3.
  16. ↑ a b Katarzyna Anna Jadwiszczak i inni, Analyses of molecular markers and leaf morphology of two rare birches, Betula obscura and B. pendula var. carelica, „Annals of Forest Research”, 63 (2), 2020, s. 121-137, DOI: 10.15287/afr.2020.1973 (ang.).
  17. ↑ Maria Gostyńska-Jakuszewska, Betulaceae, Brzozowate, [w:] Adam Jasiewicz (red.), Flora Polski. Rośliny naczyniowe, t. III, Kraków: PAN, 1992, s. 10-11, ISBN 83-85444-06-8.
  18. ↑ Aleksander Ożarowski, Wacław Jaroniewski: Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie. Warszawa: Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, 1989, s. 108-113. ISBN 83-202-0472-0.
  19. ↑ Henryk Różański, Krzysztof Świtek: Trądzik – acne – Pryszcze Informacje trądzikowe nasze, z kraju i ze świata. [dostęp 2008-11-06].
  20. ↑ Anna Mazerant: Mała księga ziół. Warszawa: Inst. Wyd. Zw. Zawodowych, 1990, s. 45-48. ISBN 83-202-0810-6.
  21. ↑ Jindřich Krejča, Jan Macků: Atlas roślin leczniczych. Warszawa: Zakł. Nar. im. Ossolińskich, 1989. ISBN 83-04-03281-3.
  22. ↑ Brzoza brodawkowata. [w:] Otwarta Encyklopedia Leśna [on-line].
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Brzoza_brodawkowata&oldid=74809489”