Wikipedia

Budynek dawnego gimnazjum św. Elżbiety we Wrocławiu

zabytkowa kamienica we Wrocławiu

Budynek dawnego gimnazjum św. Elżbiety (łac. Elizabethanum[a]) – zabytkowa kamienica o rodowodzie średniowiecznym znajdująca się przy ulicy św. Elżbiety 3/4 we Wrocławiu, będąca zachodnią częścią dawnego pierwszego gimnazjum we Wrocławiu.

Gimnazjum św. Elżbiety
Altes Elisabeth Gymnasium
Symbol zabytku nr rej. A/992 z 25.01.2007[1] ochroną objęta jest tylko część zachodnia dawnego gimnazjum
Ilustracja
Kamienica przy ulicy św. Elżbiety 3/4
Państwo

 Polska

Miejscowość

Wrocław

Adres

ul. św. Elżbiety 3/4

Typ budynku

kamienica

Styl architektoniczny

klasycyzm

Kondygnacje

cztery

Powierzchnia użytkowa

1430 m²[2]

Położenie na mapie Wrocławia
Mapa konturowa Wrocławia, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Gimnazjum św. Elżbiety”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum po lewej na dole znajduje się punkt z opisem „Gimnazjum św. Elżbiety”
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego
Mapa konturowa województwa dolnośląskiego, po prawej znajduje się punkt z opisem „Gimnazjum św. Elżbiety”
51,112042°N 17,030147°E/51,112042 17,030147
Multimedia w Wikimedia Commons

Historia posesji i kamienicy edytuj

 
Budynek gimnazjum po 1560 roku

Pierwsze zabudowania w miejscu obecnego budynku wzniesiono w XIII wieku. 12 sierpnia 1293 roku[3] w ówczesnym budynku otworzono szkołę elementarną, przygotowującą uczniów do szkoły katedralnej[4]. Ostatnim rektorem szkoły elementarnej w latach 1499–1505, czyli przed przebudową, był poeta Laurentius Corvinus (1465–1527)[5]. W 1505 roku w miejsce starego budynku wzniesiono nowy gmach o konstrukcji szkieletowej mający pomieścić przyszłych studentów uniwersytetu, który planowano otworzyć[4], ale plany nie zostały zrealizowane. W 1560 roku wzniesiono nowy, murowany już budynek[4], w którym dwa lata później, 29 stycznia 1562 roku[5], otworzono gimnazjum humanistyczne[6][4]. Był to wówczas trzykondygnacyjny budynek, ośmioosiowy, ozdobiony renesansowym portalem wejściowym w środkowej osi elewacji[4]. W części dachowej umieszczono w osi centralnej wieżyczkę, a w pozostałej części dziewięć lukarn[6]. Budynek mieścił pięć sal wykładowych, mieszkanie rektora i pokoje mieszkalne dla personelu pomocniczego, stypendystów i choralistów[4].

Szkoła od pierwszych lat cieszyła się dużą renomą i wysokim poziomem nauczania; była cenionym ośrodkiem życia umysłowego. Absolwentami szkoły byli m.in. Angelus Silesius, Laurentius Scholz, Adolph von Menzel, Michael Engler, Jerzy Samuel Bandtkie[5][7], Christian Hoffmann von Hoffmannswaldau, Johann Heermann, Johann Crato von Krafftheim i Thomas Rehdiger[8] oraz wielu przedstawicieli protestanckich rodów mieszczańskich[4]. Pierwszym protestanckim rektorem od powstania gimnazjum był Andrzej Winkler, założyciel miejskiej drukarni mieszczącej się w jednym z budynków koło przykościelnego cmentarza św. Elżbiety[6][7] oraz wraz z J. Hessem reformator w zakresie programu i metod nauczania[9]. Jego następcą był Petrus Vincentius (Piotr Witze, Petrus Vitze), pierwszy inspektor Miejskiego Inspektoratu Szkolnego[10], w latach 1569–1570 opracował ordunek szkolny dla gimnazjum, który stał się zbiorem głównych wytycznych w praktyce nauczania wychowania dla szkół śląskich[10]. Kolejnymi rektorami byli Petrus Kirstenius, Thomas Sagittarius, Elias Maior, Martin Hanke (Hantkius), Gottlob Krantz, Johan Caspar Arletius[3]. Szkoła przez stulecia utrzymywana była na najwyższym poziomie nauczania i do otwarcia Uniwersytetu Wrocławskiego, stanowiła główną placówkę edukacyjną[6].

Na początku XVIII wieku szkoła nie była już w stanie przyjąć większej ilości uczniów. Początkowo dzielono pomieszczenia klasowe przepierzeniami, od 1781 roku ścinkami murowanymi[4]. W 1824 roku planowano rozbudować szkołę w stronę ul. Odrzańskiej, ale z powodu braku funduszu z tego zrezygnowano; w 1829 zakupiono sześć budynków przylegających od strony ul. Jatki[4][11].

W 1835 roku wzniesiono według projektu Carla Studta nowy klasycystyczny budynek o dwóch bryłach: większej wschodniej i mniejsze zachodniej, czteroosiowej od strony ul. Kiełbaśniczej i siedmioosiowej elewacji frontowej. W części zachodniej znajdowały się mieszkania dla rektora i prorektora oraz pracowników. W 1873 roku do części zachodniej dobudowano skrzydło północne, w którym mieściła się m.in. sala gimnastyczna[4][11]. W 1883 roku dobudowano piętro w zachodnim budynku, wyrównując poziom z budynkiem wschodnim. W 1893 roku, z powodu wciąż niefunkcjonalnej i ciasnej szkoły, zapadła decyzja o wzniesieniu nowej placówki przy ulicy Dawida. Nowy budynek szkoły wzniesiono 1903 roku, według projektu Karla Klimma i Richarda Plüddemanna[4].

Po przeniesieniu się placówki szkolnej budynek został przebudowany i dostosowany na biura Miejskiej Inspekcji Budowlanej i Zarządu Miejskiej Policji Budowlanej. W 2001 roku budynek został sprzedany[4].

Opis architektoniczny edytuj

Część zachodnia gimnazjum edytuj

Klasycystyczny budynek wzniesiony w 1835 roku otoczony jest ulicami św. Elżbiety (od południa), Kiełbaśniczą (od zachodu) i Jatki (od północy). W północnej części posesji znajduje się ciasne podwórze ogrodzone od strony ulicy wysokim murem. Od strony wschodniej przylega do drugiej części budynku dawnego gimnazjum, obecnie siedziby Zarządu Zespołu Komunalnego Urzędu Miasta. W ten sposób całość tworzy układ na rzucie litery „L”. Budynek jest w całości podpiwniczony, usadowiony na kamiennym cokole[4]. Główna część budynku od strony ul. św. Elżbiety jest bryłą dwutraktową. Pierwotnie podzielona była od strony północnej dwoma skrajnymi ryzalitami o różnej głębokości[4]. W płytszym ryzalicie wschodnim znajdowała się klatka schodowa oraz sanitariaty[4]. Ryzalit zachodni był większy, w 1873 roku został on rozbudowany o trzyosiowe, jednotraktowe skrzydło. W tylnej części budynku znajduje się małe podwórko, w partii przyziemia połączone tarasem, a w nadbudowanej czwartej kondygnacji dodatkowym nadwieszonym traktem północnym. Budynek zwieńczony jest wydatnym gzymsem od strony południowej i pokryty płaskim dachem[4].

Elewacja główna, południowa, w części przyziemia zaznaczone jest boniowaniem płytowym. W trzeciej osi od strony wschodniej znajduje się otwór drzwiowy głęboko osadzony z poprzedzającymi go schodami[4]. Kondygnacje rozdzielone są gzymsem kordonowym, a ostatnia kondygnacja zakończona jest wydatnym wieńczącym gzymsem, wspartym na konsolowych wspornikach, pod którym znajduje się ząbkowany fryz. W elewacji umieszczone są prostokątne okna, na czwartej kondygnacji nieco mniejsze, na II i III kondygnacji zakończone gzymsami nadokiennymi. W części cokołowej znajdują się małe okna piwniczne[4]. Na osi środkowej, powyżej drugiej kondygnacji znajdował się kartusz z herbem Wrocławia[12].

Elewacja zachodnia, siedmioosiowa, ma taką samą kompozycję jak elewacja południowa[4].

Budynek nadal połączony jest przejściem wewnętrznym z sąsiednim, wschodnim budynkiem[4].

Część wschodnia gimnazjum edytuj

Budynek wschodni z pomieszczeniami szkolnymi był trzykondygnacyjną, trzytraktową budowlą o 9-osiowej elewacji, wzniesioną na planie prostokąta z dwoma wewnętrznymi dziedzińcami. Do pomieszczeń wchodziło się przez obszerną klatkę schodową, przed którą znajdował się okazały westybul[12]. Poza salami wykładowymi w budynku znajdowała się biblioteka, sala rysunkowa, sala reprezentacyjna oraz aula udekorowana bogatą sztukaterią[12]. Do budynku prowadził płaski, trójprzelotowy portyk wsparty na pilastrach[11]. Sień przelotowa komunikowała się z elewacją tylną od strony Jatek[11].

Po 1945 edytuj

Po zakończeniu działań wojennych w 1945 roku, w budynku umieszczono Wydział Osiedleńczy Zarządu Miejskiego. W latach 90. XX wieku znajdował się tu Zarząd Gospodarki Komunalnej Wrocław–Stare Miasto, Zarząd Cmentarzy Komunalnych oraz Ośrodek Zamiejscowy Naczelnego Sądu Administracyjnego[4].

Uwagi edytuj

  1. ↑ Na przestrzeni wieków nazwa szkoły była różnie zapisywana: „Elisabethgymnasium” lub „Elisabetschiedlichkeit” co miało według Scheuermana nawiązywać do humanistycznego charakteru szkoły[3]

Przypisy edytuj

  1. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo dolnośląskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023.
  2. ↑ urbanity.pl.
  3. ↑ a b c Scheuermann 1994 ↓, s. 264.
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u Jacek Sawiński, Narodowy Instytut Dziedzictwa: Karta ewidencyjna zabytku nieruchomego. Wrocław ul. Św. Elżbiety 4. zabytek.pl, 11.2006. [dostęp 2022-08-12]. (pol.).
  5. ↑ a b c Scheuermann 1994 ↓, s. 265.
  6. ↑ a b c d Harasimowicz 1996 ↓, s. 309.
  7. ↑ a b Antkowiak 1970 ↓, s. 51.
  8. ↑ Felieton dr Macieja Łagiewskiego: Elisabethanum – słynne wrocławskie gimnazjum. Powstało jako szkoła parafialna przy kościele św. Elżbiety.
  9. ↑ Harasimowicz 2006 ↓, s. 236.
  10. ↑ a b Harasimowicz 2006 ↓, s. 939.
  11. ↑ a b c d Harasimowicz 1997 ↓, s. 165.
  12. ↑ a b c Eysymontt 2011 ↓, s. 213.

Bibliografia edytuj

  • Jan Harasimowicz (red.): Atlas architektury Wrocławia t. I. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 1997.
  • Gminna Ewidencja Zabytków, Urząd Miejski Wrocławia, 18 kwietnia 2019 [dostęp 2019-06-03] (pol.).
  • Rafał Eysymontt, Jerzy Ilkosz, Agnieszka Tomaszewicz, Jadwiga Urbanik (red.): Leksykon architektury Wrocławia. Wrocław: Via Nova, 2011.
  • Jolanta Gromadzka, Ewa Jóźwik: Powstanie i rozwój wrocławskiego Podwala w XIX wieku, w: Architektura Wrocławia. Tom I. Dom. Wrocław: Instytut Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej, 1995.
  • Jan Harasimowicz: „Ewangelicka katedra” Habsburskiego śląska, w: Z dziejów wielkomiejskiej fary. Wrocławski kościół św. Elżbiety w świetle historii i zabytków sztuki. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1998.
  • Gerhard Scheuermann: Das Breslau Lexikon, tom I. Laumann-Verlag Dülmen, 1994.
  • Jan Harasimowicz: Encyklopedia Wrocławia. Wydawnictwo Dolnośląskie, 2006. ISBN 83-7384-561-5.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Budynek_dawnego_gimnazjum_św._Elżbiety_we_Wrocławiu&oldid=69796233”