Budzanów
Budzanów (ukr. Буданів, Budaniw, ros. Буданов, Budanow) – wieś na Ukrainie, w rejonie czortkowskim obwodu tarnopolskiego, w hromadzie Białobożnica, leżąca nad rzeką Seret w czworoboku pomiędzy Czortkowem, Buczaczem, Trembowlą a Kopyczyńcami. Ludność: 1634 osoby (2005).
 Zamek | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Obwód | |||||
| Rejon | |||||
| Hromada | |||||
| Prawa miejskie |
1549 | ||||
| Powierzchnia |
4,702 km² | ||||
| Populacja (2001) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
| Nr kierunkowy |
+380 3551 | ||||
| Kod pocztowy |
48154 | ||||
Położenie na mapie obwodu tarnopolskiego  | |||||
Położenie na mapie Ukrainy  | |||||
 49°09′50″N 25°42′20″E/49,163889 25,705556
| |||||
Historia
edytuj
W 1549 r. król Polski Zygmunt II August nadał miejscowości magdeburskie prawa miejskie. Miasto w województwie ruskim Rzeczypospolitej Polskiej założył Jakub Budzanowski.
W XIX w. posiadał prawa miejskie w powiecie czortkowskim, Austro-Węgier, zamieszkany przez 4661 osób (rzymscy katolicy 1100, greko-katolicy 1674, żydzi 1 887). Ważniejszymi obiektami były: klasztor, szpital, szkoła. Właścicielem większej posiadłości w drugiej połowie XIX w. był Władysław hr. Baworowski. Jego syn Jerzy był posłem austriackim.
W II Rzeczypospolitej Polskiej wieś w powiecie trembowelskim w województwie stanisławowskim.
W lutym 1940 NKWD zesłało na Syberię 10 rodzin polskich (33 osoby) i 1 żydowską. W latach 1941–1943 Niemcy wszystkich Żydów przy pomocy szowinistów ukraińskich wymordowali na miejscu lub zesłali do obozów zagłady. W latach 1941–1945 nacjonaliści ukraińscy z OUN-UPA zamordowali tutaj w różnych okolicznościach 25 Polaków i 1 Rosjanina[1].
W czasie okupacji niemieckiej mieszkający w Budzanowie Polacy - rodzina Kinaszów (Michał, Stanisława i Bożena), rodzina Witomskich (Maria oraz jej synowie Jan, Ignacy i Kazimierz) oraz Stanisław Zaranek - udzielali pomocy Żydom, za co po wojnie Instytut Jad Waszem uhonorował ich tytułami Sprawiedliwych wśród Narodów Świata[2][3][4].
Podczas okupacji przez Rzeszę Wielkoniemiecką pozbawiony praw miejskich i włączony do nowej wiejskiej gminy Budzanów[5].
Do 2020 roku część rejonu trembowelskiego, od 2020 – czortkowskiego[6].
Zabytki
edytuj- zamek – pierwszy drewniany zamek na wzgórzu zbudował Jakub Budzanowski. Został on zniszczony podczas najazdów tatarskich[7]. Czworoboczne murowane założenie z czterema kolistymi bastejami w narożach zbudowano na początku XVII wieku na polecenie Jana oraz Marcina Chodorowskich[7]. Do zamku prowadziła brama przez budynek bramny w narożniku północno-zachodnim i furta od strony miasta. W 1631 r. zamek przeszedł w ręce Aleksandra Sieneńskiego, a potem w ręce rodziny Lewoczyńskich. Kozacy zdobyli i zniszczyli zamek podczas buntów w latach 1648 i 1651[7]. Przeprowadzona w 1661 r. lustracja stwierdza, że stropy i dach pogniły i opadły, ściany i baszty popękały w wielu miejscach, okna potłuczone, piece rozwalone, stajnia zrujnowana a most i ganki strzelnicze zgniły[7]. Obiekt odbudował Tomasz Łużecki. Ponownie zdobyły i częściowo zniszczyły zamek wojska osmańskie w latach 1672 i 1675. Prawie sto lat później bo w 1765 r. postanowiono odremontować stojące wieże[7]. Od 1817 r. na mocy darowizny był własnością proboszcza, dlatego skrzydło zachodnie przebudowano na kościół z prezbiterium w miejscu bastei od południa. Skrzydło południowe zamieniono na plebanię. W 1846 r. ksiądz Kulczycki w jednym ze skrzydeł zbudował budynek klasztoru sióstr Miłosierdzia ze szpitalem. Zamek został zniszczony w czasie I wojny światowej. W nocy z 21/22 marca 1944 roku bojówka banderowców, UPA zaatakowała Polaków, którzy schronili się w zamku. Atak odparto dzięki samoobronie, jednak zginęło 7 mieszkańców Budzanowa, Ukraińscy ludobójcy spalili 90 domów[8]. Po 1945 r. klasztor i kościół zamieniono na szpital usuwając zdobienia i wprowadzając betonowe stropy. Z zamku do dzisiaj zachowały się dwie basteje i wschodni odcinek murów.
- kościół parafialny pw. św. Krzyża z 1765 roku powstały poprzez przebudowę jednego ze skrzydeł zamku. Prezbiterium to dawna baszta zamkowa. Wnętrze nie zachowało się, poza czterema cennymi rzeźbami z 1760 roku dłuta Jana Jerzego Pinsla. Kościół zwrócono wiernym w latach 90 XX wieku.
- cerkiew św. Jerzego z końca XVIII wieku w stylu barokowym
- kamienice z przełomu XIX/XX wieku
- cmentarz żydowski
- w odległości 4 km na zachód od Budzanowa we wsi Wierzbowiec znajduje się kościół św. Stanisława z początku XX wieku (zdewastowany). W dniu 18/19 marca 1944 roku w wyniku napadu UPA zamordowano w niej 56 Polaków.
Ludzie urodzeni w Budzanowie
edytuj- Maria Bojarska – polska filolog i pedagog,
- Bożena Kinasz-Mikołajczak – polska śpiewaczka operowa[9],
- Konstanty Markiewicz – polski lekarz chorób wewnętrznych, prof. n. med.[10],
- Soma Morgenstern – austriacki pisarz i dziennikarz żydowskiego pochodzenia,
- Jan Radziwoński – polski lekarz ch. wewn., okulista, pionier sztucznego wylęgu ryb w Polsce, kolekcjoner, filantrop, domowy lekarz rodziny Potockich w Krzeszowicach[11].
- Lee Strasberg – amerykański reżyser i aktor żydowskiego pochodzenia.
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Henryk Komański, Szczepan Siekierka, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie tarnopolskim 1939–1946, wyd. 2, Wrocław: Nortom, 2006, s. 393-395, ISBN 83-89684-61-6, ISBN 978-83-89684-61-5, OCLC 156875487.
- ↑ Kinasz Michał & Stanisława ; Daughter: Bożena. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-05-27]. (ang.).
- ↑ Witomska Maria ; Son: Witomski Jan ; Son: Witomski Ignacy ; Son: Witomski Kazimierz. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-05-27]. (ang.).
- ↑ Zaranek Stanisław. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-05-27]. (ang.).
- ↑ Amtliches Gemeinde- und Dorfverzeichnis fuer das GG.
- ↑ Розпорядження Кабінету Міністрів України від 12 червня 2020 року № 724-р «Про визначення адміністративних центрів та затвердження територій територіальних громад Тернопільської області»
- ↑ a b c d e Budzanów. www.ruinyizamki.pl. [dostęp 2013-08-08].
- ↑ Grzegorz Rąkowski, Przewodnik krajoznawczo-historyczny po Ukrainie Zachodniej: Podole, Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, 2005, ISBN 978-83-89188-46-5 [dostęp 2018-01-10].
- ↑ Tomasz Pasternak, Odeszła Bożena Kinasz-Mikołajczak [online], Orfeo, 10 października 2023 [dostęp 2023-10-11] (pol.).
- ↑ Konstanty Markiewicz. nekrologi.wyborcza.pl. [dostęp 2019-01-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-01-28)].
- ↑ Radziwoński Jan (1796–1866), lekarz. na str. i-PSB.
Bibliografia
edytuj- Andrzej Betlej. Rzeźby Jana Jerzego Pinsla i jego kręgu z kościoła parafialnego w Budzanowie. „Biuletyn Historii Sztuki”. R. 57. 3/4, s. 343–352, 1995.
- Adam Boniecki: Herbarz polski: wiadomości historyczno-genealogiczne o rodach szlacheckich. Cz. 1. T. 1. Warszawa : Warszawskie Towarzystwo Akcyjne Artystyczno-Wydawnicze 1899, s. 321.
- Kinga Blaschke: Kościół parafialny pw. Podniesienia Krzyża w Budzanowie. [W:] Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Cz. I: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego. Kraków: Antykwa, drukarnia Skleniarz, 2009, 508 s., 806 il., s. 33. ISBN 978-83-89273-71-0.
Linki zewnętrzne
edytuj- Budzanów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 446.
- Budzanów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 264.
- O zamku w Budzanowie
- Zamek w Budzanowie
- Historia żydów w Budzanowie na portalu Wirtualny Sztetl