Centralny Okręg Przemysłowy

okręg przemysłowy w południowo-wschodniej Polsce (m.in. Radom/Tarnów/Przemyśl/Rzeszów/Kielce/Lublin/Zamość)

Centralny Okręg Przemysłowy (w skrócie COP) – okręg przemysłowy przemysłu ciężkiego o powierzchni 60 000 km² (44 powiaty) i zamieszkany przez 6 mln ludzi[1], budowany w latach 1936–1939 w południowo-centralnych dzielnicach Polski. Był jednym z największych przedsięwzięć gospodarczych II Rzeczypospolitej. Celami COP było zwiększenie gospodarczego potencjału Polski, rozbudowa przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego, a także zmniejszenie bezrobocia wywołanego skutkami wielkiego kryzysu. Zakłady COP zapewniły pracę na terenach dotkniętych największym bezrobociem, a budowa infrastruktury towarzyszącej podniosła poziom cywilizacyjny tych terenów. Na rozwój COP przeznaczono w latach 1937–1939 około 60% całości wydatków inwestycyjnych o łącznej wartości 1925 mln zł.

Centralny Okręg Przemysłowy
COP
{{{alt grafiki}}}
Mapa Centralnego Okręgu Przemysłowego
Państwo

 Polska

Powierzchnia

60 000 km²

Miejscowości

Radom, Sandomierz, Lublin, Tarnobrzeg, Stalowa Wola i inne

Rodzaj obiektu

okręg przemysłowy

brak współrzędnych
Mapa COP z podziałem na rejony
Zakłady na terenie COP

Geneza edytuj

Budowę COP zainicjował wicepremier do spraw ekonomicznych i jednocześnie minister skarbu Eugeniusz Kwiatkowski, który rozpoczął działalność w trudnym okresie, gdy kryzys dopiero się kończył, wzrastało bezrobocie w miastach, a na wsiach wciąż panowała bardzo trudna sytuacja. Powoli wzrastała produkcja przemysłowa, której jednak poziom daleki był od tego sprzed kryzysu, z powodu niskiej siły nabywczej wsi.

Kwiatkowski uznał, że najlepszym wyjściem będzie zwiększenie zatrudnienia w przemyśle, gdyż nie było realnych szans na szybkie zmiany w strukturze agrarnej. Zgodnie z panującymi poglądami ekonomicznymi zapoczątkowanymi przez amerykański New Deal starano się skupić na rozwoju wytwórczości w tych gałęziach przemysłu, które nie przyczyniały się do powstawania dóbr konsumpcyjnych. Dlatego położono nacisk na rozbudowę infrastruktury. W tym celu minister skarbu wraz z Pawłem Kosieradzkim i Władysławem Kosieradzkim opracowali czteroletni plan inwestycyjny, obejmujący okres 1 lipca 1936 – 30 czerwca 1940. W pierwszej wersji inwestycje miały być prowadzone w całym kraju, ale ze względu na ograniczone środki i nikłe korzyści z rozproszonych inwestycji zdecydowano się na modyfikację planu. Kwiatkowski zaproponował koncentrację zabiegów w tzw. trójkącie bezpieczeństwa na południu Polski. Swoje zdanie wyraził w przemówieniu sejmowym 5 lutego 1937 roku, podczas którego wystąpił też z wnioskiem o powiększenie przeznaczonego na ten cel kapitału do 2400 mln zł, na co uzyskał zgodę. Tak ostatecznie narodziła się idea COP.

Inwestycje w COP były kontynuacją planów władz wojskowych realizowanych w rejonie bezpieczeństwa od roku 1922. Władysław Kosieradzki, prawdopodobnie z inspiracji Kwiatkowskiego, słał memoriały do Ministerstwa Spraw Wojskowych, które opublikował w 1937 r. w postaci broszury pt. Centralny Okręg Przemysłowy. II wiceminister spraw wojskowych gen. Aleksander Litwinowicz w planach inwestycji zbrojeniowych nie brał pod uwagę pomysłów Kosieradzkiego, a wszelkie decyzje w tym zakresie podejmowały władze wojskowe, starając się ignorować stanowisko Kwiatkowskiego jako ministra skarbu i próbując sprowadzić go do roli dostarczyciela środków finansowych na rozbudowę przemysłu w rejonie bezpieczeństwa. Memoriały Kosieradzkiego były więc próbą wysondowania planów MSWojsk. i Sztabu Generalnego w sprawach zamiarów inwestycyjnych wojska, o których Kwiatkowski był powierzchownie informowany. Dla uzyskania efektów propagandowych Kwiatkowski wynajął publicystę Melchiora Wańkowicza.

Nazwa Centralny Okręg Przemysłowy zrodziła się w Biurze Planowania przy Gabinecie Ministra Skarbu. Zaproponowany obszar COP w całości obejmował rejon bezpieczeństwa, którego granice określało rozporządzenie o ulgach inwestycyjnych z 22 marca 1928 r[2]. Władze wojskowe zaakceptowały propozycję dotyczącą użycia w ustawie o ulgach inwestycyjnych z kwietnia 1938 r. nazwy Centralny Okręg Przemysłowy[3].

W celu przyciągnięcia kapitału prywatnego do lokowanych w COP przedsiębiorstw, przedsiębiorstwa te otrzymały zwolnienie z podatków obrotowego i samorządowego na okres 10 lat. Ponieważ preferencje te nie przyniosły oczekiwanych skutków, w kwietniu 1938 roku wprowadzono system potrąceń z podatku kwot zainwestowanych w COP. Tą samą ustawą rozszerzono także listę gałęzi przemysłu objętych preferencjami oraz doprecyzowano obszar COP do 44 powiatów[1].

 
Położenie COP na mapie Polski

Lokalizacja edytuj

 
II Rzeczpospolita
 
Podział administracyjny Polski w 1939 roku

Zamiar skoncentrowania w tym rejonie przemysłu zbrojeniowego narodził się w latach 1921–1922 ze względu na doświadczenia kręgów wojskowych z lat 1914–1920. Wtedy też pojawiła się nazwa „trójkąt bezpieczeństwa” na określenie terenu będącego poza zasięgiem lotnictwa niemieckiego i sowieckiego. W czasie realizacji projektu ta nazwa straciła na aktualności ze względu na znaczny wzrost zasięgu samolotów. Ponadto rejon ten charakteryzował się znacznym przeludnieniem agrarnym i bezrobociem, a inwestycja ta była szansą na rozwój tych terenów. Początkowo COP miał być zlokalizowany tylko w widłach Sanu i Wisły, a więc na terenach najbardziej oddalonych od granicy z Niemcami i ze Związkiem Radzieckim, a od południa osłoniętych łańcuchem Karpat. Potem jednak strefa COP została powiększona o przyległe tereny ówczesnych województw: kieleckiego, lubelskiego, lwowskiego i krakowskiego.

Centralny Okręg Przemysłowy obejmował obszary obecnych województw: świętokrzyskiego, podkarpackiego, lubelskiego, małopolskiego oraz częściowo mazowieckiego (Radom). Zgodnie z potrzebami obronności kraju plany zakładały budowę nowych bądź modernizację już istniejących zakładów przemysłu zbrojeniowego. Inwestycjom COP towarzyszyła rozbudowa infrastruktury komunikacyjnej i energetycznej.

COP obejmował ponad 15% terytorium kraju zamieszkane przez 18% ludności. Łącznie obszar ten liczył ok. 60 tys. km² i blisko 6 mln ludności (93 osoby na km²), z której ponad 80% stanowili mieszkańcy ubogich, przeludnionych wsi. W tym rejonie szczególnie widoczne były rozdrobnienie gospodarstw rolnych i wynikające z niego przeludnienie agrarne, a nadmiar siły roboczej (ukryte bezrobocie) szacowano tam na 400–700 tys. osób. Według szacunków rządowych największe zakłady miały zatrudnić 55 000 ludzi, średnie i drobne 36 000, rzemiosło 6000, handel 10 000[1].

COP obejmował obszary województw: wschodnią część kieleckiego, wschodnią krakowskiego, zachodnią lubelskiego i zachodnią lwowskiego. Były to w większości nieużytki rolne, nieurodzajne i przeludnione gospodarstwa karłowate i małorolne niezapewniające utrzymania rolnikom (poza Lubelszczyzną). Ludność wiejska stanowiła tam blisko 83% populacji, a jedynie w powiatach kieleckim, koneckim i opatowskim zatrudnienie w przemyśle i rzemiośle przekraczało 20%[1].

Podzielony był na trzy rejony o zróżnicowanej specyfice[1]:

  • A (kielecki) – surowcowy (14 000 km²),
  • B (lubelski) – aprowizacyjny (15 000 km²),
  • C (sandomierski) – właściwy rejon przemysłowy i baza energetyczna (ropa naftowa, gaz ziemny, elektrownie wodne) (30 000 km²).

Najważniejsza część okręgu położona była w widłach Wisły i Sanu z centrum w Sandomierzu. Rejon ten położony na granicy Polski A i B utożsamiany był właściwie z całym okręgiem ze względu na znaczną liczbę zakładów przemysłowych.

W 1939 roku planowano stworzenie tzw. „województwa COP” – województwa sandomierskiego, w którego granicach miały się znaleźć m.in. Kielce, Rzeszów i Radom.

Inwestycje edytuj

 
Elektrownia w Stalowej Woli, rok 1939

Prace podjęto z dużym zaangażowaniem rozpoczynając budowę wielu obiektów równocześnie. Inwestycjom COP towarzyszyła rozbudowa infrastruktury komunikacyjnej i energetycznej. Energii dostarczać miały elektrownie wodne i cieplne. W ramach 30-letniego programu powstać miało ponad trzydzieści różnorodnych obiektów – elektrowni i zbiorników retencyjnych. Do 1939 roku w stadium zaawansowanym były hydroelektrownie: na Sole w Porąbce, na Dunajcu w Rożnowie i Czchowie, kończono prace na Sanie w Solinie i Myczkowcach. Inwestycję w Rożnowie dokończyli Niemcy.

Ośrodki przemysłowe edytuj

Województwo:

Bliżyn, Chęciny, Ćmielów, Kielce, Ostrowiec Świętokrzyski, Pionki, Radom, Sandomierz, Skarżysko-Kamienna, Starachowice
Jawidz, Krasnystaw, Kraśnik, Lublin, Rejowiec Fabryczny
Jarosław, Krosno, Nisko, Nowa Dęba (Dęba), Nowa Sarzyna (Ruda Łańcucka, Sarzyna), Przemyśl, Rzeszów, Sanok, Stalowa Wola, Tarnobrzeg (Mokrzyszów)
Czchów, Dębica, Gorlice, Jasło, Krajowice, Mielec, Niedomice, Nowy Sącz, Pustków, Rożnów, Tarnów (Mościce)

Przemysł edytuj

W ramach inwestycji w COP w latach 1937–1939 powstały m.in. Zakłady Południowe wraz z miastem Stalowa Wola, Fabryka Obrabiarek (jako filia Zakładów Cegielskiego z Poznania) oraz Wytwórnia Silników Nr 2 Państwowych Zakładów Lotniczych w Rzeszowie, Fabryka Gum Jezdnych w Dębicy, fabryki gumy, akumulatorów, obrabiarek (produkująca m.in. broń) w Sanoku, Radomiu i Starachowicach, wytwórnie amunicji w Kraśniku, Jawidzu pod Lubartowem, Nowej Dębie (ówczesnej Dębie – Zakład Amunicji nr 3), Państwowe Zakłady Lotnicze w Mielcu. Rozpoczęto także budowę wielu elektrowni, m.in. w Czorsztynie i Rożnowie na Dunajcu, w Porąbce na Sole, w Solinie, Myczkowcach i Łukawcu na Sanie. COP był dalej rozwijany w okresie PRL.

Najważniejszymi inwestycjami były hydroelektrownie w Porąbce na Sole i w Rożnowie na Dunajcu. Na terenie Puszczy Sandomierskiej powstały huta, zakłady zbrojeniowe i miasto, którym nadano nazwę Stalowa Wola. Produkowano tam m.in. haubice 100 mm. W Dębicy zbudowano fabrykę kauczuku syntetycznego, opon, farb; w Mielcu – Państwowe Zakłady Lotnicze; w Rzeszowie fabrykę obrabiarek i sprzętu artyleryjskiego (fila poznańskich Zakładów CegielskiegoZelmer) oraz fabrykę silników lotniczych Państwowych Zakładów Lotniczych (obecna WSK PZL Rzeszów); w Niedomicach pod Tarnowem – fabrykę celulozy do produkcji prochu. Rozbudowano istniejące już zakłady zbrojeniowe i wytwórnie amunicji. Wydatki na budowę COP pochłonęły ze środków państwowych i z Funduszu Obrony Narodowej sumę 2,4 mld zł. Na rozwój COP przeznaczano w latach 1937–1939 około 60% całości wydatków inwestycyjnych.

Koszty i efekty inwestycji edytuj

Budowa COP kosztowała ok. 1 mld złotych (wliczając w to inwestycje kapitału prywatnego). Od 1937 do 1939 r. na budowę COP przeznaczono 60% wydatków inwestycyjnych[5]. W zakładach produkujących w ramach COP zatrudnienie znalazło 107 tys. ludzi, z czego 91 tys. w przemyśle, 10 tys. w handlu i 6 tys. w rzemiośle[5].

Rozwój polskich inwestycji w COP został zahamowany przez wybuch II wojny światowej. Niemcy zajęli COP i wykorzystali go na potrzeby własnego przemysłu. W latach 1947–1949 – w ramach tzw. planu trzyletniego – większość zakładów odbudowano bądź uruchomiono na nowo.

W okresie PRL COP stał się ważnym komponentem gospodarki centralnie planowanej. Po przeobrażeniach transformacji ustrojowej wiele z jego zakładów wciąż funkcjonuje. Według Andrzeja Szlęzaka „rozległością i rozmachem była to największa koncepcja w naszej historii. Nikt przed Eugeniuszem Kwiatkowskim i jego współpracownikami takiej śmiałej koncepcji uprzemysłowienia Polski nie stworzył”[6].

Zlokalizowany w centralnej części ówczesnej Polski w tzw. +trójkącie bezpieczeństwa+, miał swoim powstaniem zamanifestować przed światem o woli nas Polaków do godnego życia wśród wolnych narodów Europy (...). Jego realizacja miała też pomóc w urzeczywistnieniu marzeń o kraju gospodarczo silnym, bezpiecznym, śmiało w przyszłość patrzącym

Jan Konefał

Propaganda COP edytuj

Budowę Centralnego Okręgu Przemysłowego głoszono punktem zwrotnym w sytuacji gospodarczej kraju. Opinie te podtrzymywała prasa, jak również wielu twórców, m.in. Melchior Wańkowicz w COP ognisko siły – Centralny Okręg Przemysłowy i Sztafeta. Książka o polskim pochodzie gospodarczym. W 1938 r. powstał film dokumentalny pt. C.O.P. – Stalowa Wola (scenariusz i reżyseria: Jerzy Gabryelski). COP stawał się dowodem na skuteczną politykę gospodarczą państwa i był wykorzystywany propagandowo.

Upamiętnienie edytuj

Centralny Okręg Przemysłowy został upamiętniony na monecie o nominale 5 złotych, wyemitowanej zarządzeniem Prezesa Narodowego Banku Polskiego 15 listopada 2017 w ramach serii Odkryj Polskę[7].

Czternastostronicowa historia obrazkowa opowiadająca o COP pojawiła się w 29., 30. i 31. numerze komiksowego magazynu Relax, autorstwa Walawskiego (tekst) i Jerzego Wróblewskiego (rysunki)[8][9][10].

W Stalowej Woli znajduje się Muzeum Centralnego Okręgu Przemysłowego, które gromadzi zbiory związane z COP i historią gospodarczą II RP[11].

Przypisy edytuj

  1. a b c d e Andrzej Jezierski, Historia gospodarcza Polski, Key Text, 2003, s. 307, ISBN 978-83-87251-71-0 [dostęp 2016-02-16].
  2. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. w sprawie ulg dla przedsiębiorstw przemysłowych i komunikacyjnych (Dz.U. z 1928 r. nr 36, poz. 329).
  3. Ustawa z dnia 9 kwietnia 1938 r. o ulgach inwestycyjnych (Dz.U. z 1938 r. nr 26, poz. 224).
  4. A. Jezierski, C. Leszczyńska, Historia gospodarcza Polski, Warszawa: KeyText, 2003, s. 308, ISBN 83-87251-25-9.
  5. a b Waldemar Kowalski: 80 lat temu zdecydowano o budowie Centralnego Okręgu Przemysłowego. Dzieje, 2017-02-04. [dostęp 2017-11-22].
  6. Centralny Okręg Przemysłowy – wielka idea II RP. Polskie Radio. [dostęp 2017-03-16].
  7. M.P. z 2017 r. poz. 987.
  8. Sebastian Chosiński: Czar „Relaksu” #29: Długie nogi nazistowskiej agentki. Esensja, 2011-12-31.
  9. Sebastian Chosiński: Czar „Relaksu” #30: Esesman w ludzkiej skórze. Esensja, 2012-01-07.
  10. Sebastian Chosiński: Czar „Relaksu” #31: Najgłupsza blondynka świata. Esensja, 2012-01-14.
  11. W Stalowej Woli otwarto Muzeum Centralnego Okręgu Przemysłowego – Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego – Portal Gov.pl, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego [dostęp 2022-09-18] (pol.).

Bibliografia edytuj

Linki zewnętrzne edytuj