Cerkiew Wołoska we Lwowie
Cerkiew Zaśnięcia Matki Bożej (pot. cerkiew Uspieńska – od cs. Uspienije – Zaśnięcie, cerkiew Wołoska) – zabytkowa renesansowa cerkiew we Lwowie, na Starym Mieście, wzniesiona w miejscu wcześniejszej w latach 1591–1629 przez Bernarda Avellidesa[1], Pawła Rzymianina, Wojciecha Kapinosa i Ambrożego Nutclaussa; dzwonnicę wzniósł w latach 1571–1578 Piotr Barbon.
 46-101-9012
| |||||||||||||||||||
| cerkiew katedralna i parafialna | |||||||||||||||||||
 Cerkiew Wołoska, w głębi kościół Dominikanów | |||||||||||||||||||
| Państwo | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Obwód | |||||||||||||||||||
| Miejscowość | |||||||||||||||||||
| Wyznanie | |||||||||||||||||||
| Kościół | |||||||||||||||||||
| Eparchia | |||||||||||||||||||
| Wezwanie | |||||||||||||||||||
| Wspomnienie liturgiczne |
15/28 sierpnia | ||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
Położenie na mapie Lwowa  | |||||||||||||||||||
Położenie na mapie Ukrainy  | |||||||||||||||||||
Położenie na mapie obwodu lwowskiego  | |||||||||||||||||||
 49°50′31,67″N 24°02′05,25″E/49,842131 24,034792
| |||||||||||||||||||
| Strona internetowa | |||||||||||||||||||
Zespół cerkiewny położony jest przy ul. Ruskiej i składa się z cerkwi Zaśnięcia Matki Bożej, dzwonnicy (wieży Korniakta) i kaplicy Trzech Świętych Hierarchów.
Fundatorem pierwszej cerkwi był hospodar mołdawski Aleksander Łopuszanin (stąd nosi ona potoczną nazwę Wołoskiej). Drugą cerkiew wzniesiono z inicjatywy Bractwa Uspieńskiego, zaś fundatorem dzwonnicy i kaplicy był kupiec Konstanty Korniakt. Wieża Korniakta uważana jest za pomnik manieryzmu na ziemiach Rzeczypospolitej[2].
Cerkiew jest obecnie użytkowana przez Kościół Prawosławny Ukrainy.
Bractwa prawosławne we Lwowie edytuj
Cerkiew Wołoska poświęcona Zaśnięciu Matki Bożej służyła bractwu prawosławnemu. Bractwa w miastach Rusi i Litwy stanowiły ważną instytucję życia religijnego i społecznego prawosławnych mieszczan i szlachty. Ich struktura i częściowo cele w pewnym stopniu przypominały średniowieczne cechy. W oparciu o swoje statuty posiadały własny samorząd bracki, troszczyły się o potrzeby świątyni i duchowieństwa, obchodziły święta. Ponieważ prawosławni nie byli dopuszczani do władz miejskich, bractwa zastępowały świeckie formy organizacji, znajdujące się we władaniu katolików. Pod koniec XVI wieku w środowiskach bractw prawosławnych zrodził się ruch na rzecz odnowy życia religijnego Rusi. Sposobem osiągnięcia tego celu miało być podniesienie poziomu życia duchowego i obyczajów wśród duchowieństwa i wiernych[3]. Założycielem bractwa lwowskiego był w 1581 r. książę Konstanty Wasyl Ostrogski. On też wspierał je w następnych latach[4].
Kiedy w 1585 r. do Lwowa przyjechał prawosławny patriarcha Antiochii Joachim V, ocenił wysoko działalność lwowskiej stauropigii i nadał jej pierwszeństwo przed innymi bractwami na Rusi. Zgodnie z nadanym statutem władze bractwa otrzymały szerokie uprawnienia wobec swoich członków i kleru. Rzeczywistą niezależność bractwa potwierdził przywilej patriarchy Jeremiasza II Tranosa z 1588 r. nadający bractwu lwowskiemu prawa stauropigii, czyli bezpośredniej podległości patriarchatowi konstantynopolitańskiemu. Bractwa prawosławne prowadziły szkoły prawosławne, szpitale. Zrzeszały mieszczan i szlachtę. Po wprowadzeniu unii brzeskiej w 1596 r. stauropigie lwowska i wileńska stały się oparciem dla jej przeciwników[5].
Historia edytuj
W 1421 r., na miejscu obecnej cerkwi, stał gotycki kościół, wzniesiony z kamienia i z cegły. W 1527 uległ on zniszczeniu w wielkim pożarze, jaki ogarnął miasto[4].
W latach 1547–1549 zbudowano w tym miejscu cerkiew, którą ufundował hospodar mołdawski Aleksander Łopuszanin, co pozostawiło na stałe ślad w jej nazwie: Cerkiew Wołoska. Niewiele wiadomo o wyglądzie ówczesnej świątyni. Miała ona oszkarpowaną fasadę, trzy wieżyczki z hełmami i polichromie we wnętrzu. Budowę prowadził Piotr z Lugano, zwany Włochem. W 1568 r. mistrz budowlany Feliks rozpoczął wznoszenie wieży; prace po nim kontynuował Piotr Krassowski. W 1570 r., w trakcie robót budowlanych wieża runęła w roku następnym, w pożarze spłonęła cała cerkiew[2].
Zespół Cerkwi Wołoskiej edytuj
Wszystkie trzy budowle – Cerkiew Wołoska, Kaplica Trzech Świętych Hierarchów (Трьох святителів) i Wieża Korniakta są ze sobą organicznie połączone w jedną całość tworząc wewnętrzny arkadowy dziedziniec okolony kolumnadą[6]. O formie cerkwi zadecydowało bractwo, w którym znaczną rolę odgrywali Grecy pochodzący z kolonii weneckich[7]. Kompleks budynków, obejmujący poza zespołem Cerkwi Wołoskiej także kamienice brackie, zbudowane przeważnie w XVII wieku, wypełnia ściśle czworobok między ulicami: Ruską, Fedorowa (dawniej Blacharską), Placem Muzealnym (dawniej Dominikańskim) i Podwalem. Stanowił on niegdyś własność lwowskiego Bractwa Stauropigijskiego, które posiadało najstarszą we Lwowie drukarnię, wydawało od XVI wieku księgi cerkiewne i utrzymywało bursę. Cenne zbiory będące spuścizną po bractwie przechowywane są w cerkiewnym muzeum.
Wieża Korniakta edytuj
Odbudowę cerkwi rozpoczęto od wzniesienia wieży, która stać się miała jednym z najważniejszych elementów panoramy Lwowa. Powstała ona dzięki datkom najbogatszego lwowskiego patrycjusza Konstantego Korniakta, członka bractwa lwowskiego, Greka pochodzącego z należącego do Wenecji miasta Kandia na Krecie. Wieża wzniesiona przez architekta Piotra Barbona w latach 1573–1580 jest uważana za pomnik manieryzmu na ziemiach Rzeczypospolitej. W jej architekturze, poprzez zastosowanie par rozczłonkowanych arkad, widać wpływy weneckich kampanili[7] wzbogaconych podczas nadbudowy o elementy polskie. Trójkondygnacyjną budowlę oblicowano kamieniem, na każdym piętrze oplatając kolumnami jońskimi. Całość zwieńczył niski, namiotowy dach. Wieża spłonęła w 1672 r. podczas oblężenia Lwowa przez Turków po upadku Kamieńca Podolskiego. W latach 1695–1696 architekt nadworny króla Jana III Sobieskiego Piotr Baber usunął uszkodzenia, podwyższył wieżę o jedno piętro z cegieł nakrywając całość barokowym hełmem z czterema narożnymi, spiralnymi pinaklami u jego podstawy. W 1779 r. wieżę uszkodziło uderzenie pioruna. Wiernej rekonstrukcji dokonała w latach 1792–1795 Dyrekcja Budowlana we Lwowie. W 1783 r. na wieży zawieszono dzwon Kiryło, 2-metrowej średnicy, największy we Lwowie, odlany przez miejscowego ludwisarza Teodora Polańskiego[2]. W czasach późniejszych zawieszono też kilka dalszych dzwonów. Wieża, odseparowana od reszty cerkwi, założona na planie kwadratu o boku 6 m, wysoka na 66 m[8], uważana była za „najpiękniejszą włoską wieżę na polskiej ziemi”[9].
Dolną kondygnację wieży, wzniesioną z nietynkowanych kamiennych bloków zdobią z trzech stron pary arkadowych wnęk, rozdzielone szerokimi pilastrami, oraz potężne gzymsy wsparte na konsolach. Ozdobną oprawę otrzymały także półkoliście zamknięte okna w dwóch górnych kondygnacjach[10].
Kaplica Trzech Świętych Hierarchów edytuj
Wkrótce po zbudowaniu wieży Konstanty Korniakt zawarł umowę na wzniesienie nowej budowli z architektem Piotrem Krassowskim. Miała to być kaplica Trzech Świętych Hierarchów: Jana Chryzostoma, Bazylego Wielkiego i Grzegorza z Nazjanzu). Powstała ona w latach 1578–1590[11]. Ołtarz w kaplicy poświęcono w 1581 r. Kaplica nawiązywała stylem do architektury bizantyjskiej – miała formę małej cerkwi o trzech kopułach na jednej osi i stanowiła jakby miniaturę Cerkwi Wołoskiej. Jej ściany oblicowano kamieniem. Szczególną uwagę zwracają trzy kopuły kaplicy, wsparte na ośmiokątnych podstawach, oplecione kolumienkami i portal wejściowy[2], wyrzeźbiony w białym wapieniu, bogato dekorowany kolumnami, fryzem i misternym ornamentem z motywami liści akantu i winogron. Bogaty wystrój zewnętrzny kaplicy tworzą podwójne pilastry i rzeźbiony fryz z główkami aniołów. Po zniszczeniach wywołanych pożarem remont kapitalny kaplicy przeprowadził w 1671 lwowski kupiec Aleksy Bałłaban, o czym informuje kamienna tablica ze stosowną inskrypcją, umieszczona nad wejściem. Być może dopiero wówczas kaplica otrzymała swój ostateczny kształt. Wyposażenie kaplicy stanowią złocone obrazy i bogata ornamentyka rzeźbiarska z XVI i XVII w. Wnętrze kopuł wypełniają dekoracja stiukowa o motywach roślinnych i polichromia naśladująca mozaikę. Cennym elementem wyposażenia kaplicy jest XVI-wieczna ikona Przemienienia Pańskiego[12].
Cerkiew Wołoska edytuj
Właściwa Cerkiew Wołoska została zbudowana w latach 1591–1629. Inicjatorem jej budowy było Bractwo Stauropigijskie, a fundusze na jej budowę zbierano na całej Rusi. Dzieło wsparli między innymi hetman Piotr Konaszewicz-Sahajdaczny, hospodarowie mołdawscy Jeremi Mohyła i Szymon Mohyła, a nawet car moskiewski Fiodor I. Oryginalny plan świątyni, wzorowany być może na kościele San Salvador w Wenecji[13][14], o trzech kopułach na jednej osi, stał się wzorem dla szeregu późniejszych realizacji. Bizantyjskiemu rozplanowaniu towarzyszyła architektura o renesansowym, włoskim rodowodzie. Cerkiew Wołoska była dziełem dwóch budowniczych – projektanta i głównego budowniczego Pawła Rzymianina i jego teścia Wojciecha Kapinosa, który mu pomagał. W 1598 r. Rzymianina zastąpił Ambroży Przychylny. W 1631 r. konsekrowano cerkiew. W 1700 r., po przystąpieniu eparchii lwowskiej do unii, cerkiew stała się świątynią greckokatolicką. W 1946 r. przejęli ją prawosławni[11] wskutek pseudosoboru lwowskiego, na mocy którego wszystkie struktury Cerkwi greckokatolickiej w ZSRR włączono do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Po upadku ZSRR świątynię przejął Ukraiński Autokefaliczny Kościół Prawosławny. Od 2018 r. cerkiew należy do Kościoła Prawosławnego Ukrainy.
Architektura edytuj
Cerkiew jest trzynawową bazyliką złożoną z krótkiego babińca, trzyprzęsłowej nawy na planie prostokąta i półkoliście zamkniętego prezbiterium. Nad dachem wznoszą się trzy kopuły z wysokimi latarniami, położonymi na osi głównej świątyni. Fasadę budowli rozczłonkowują szerokie toskańskie pilastry, między którymi symetrycznie rozmieszczono niewielkie okna z archiwoltami. Pod gzymsem biegnie dorycki fryz tryglifowy (dzieło Jakuba i Konstantego Kulczyckich). Tematyka płaskorzeźb na metopach fryzu jest biblijna[11].
Wnętrze edytuj
Wnętrze świątyni odznacza się proporcjonalnością założenia i ładem architektonicznym. Nawy są rozdzielone parami toskańskich kolumn, które jednocześnie wspierają środkową kopułę cerkwi[15]. Wnętrze kopuły wypełnia dekoracja kasetonowa z rozetami. W pendentywach kopuły znajdują się kartusze z herbami dobrodziejów cerkwi. W podobny sposób jest ozdobiona kopuła nad prezbiterium. Pozostałe części nawy i babiniec są nakryte gotyckim sklepieniem krzyżowym. Nad babińcem znajduje się chór połączony z galeriami ciągnącymi się nad nawami bocznymi[11].
W prezbiterium znajduje się ołtarz główny, dzieło artystów lwowskich: Michała Filewicza i Franciszka Olędzkiego. Reprezentuje on dojrzałe rokoko, stanowiąc oryginalne połączenie wpływów łacińskich i wschodnich. Wnętrze apsydy wypełnia duża, kolumnowa aedicula, podobna do ołtarzy epoki baroku, poprzedzona przez niską ścianę ikonostasu z misternie rzeźbionymi królewskimi wrotami. Na ikonostasie umieszczonych jest kilkanaście cennych ikon namalowanych przez Fedora Seńkowicza i Mikołaja Petrachnowicza w I połowy XVII wieku. Ikony te pierwotnie stanowiły część wyposażenia pierwszego ikonostasu Cerkwi Wołoskiej, który w 1767 r. został przeniesiony do cerkwi w Grzybowicach Wielkich pod Lwowem, gdzie znajduje się do chwili obecnej i jest uważany za najstarszy zachowany ikonostas na Ukrainie. W cerkwi są też inne stare obrazy, w tym XVII-wieczne obrazy cechowe, cykl Drogi Krzyżowej z I połowy XIX wieku i portret Konstantego Korniakta, namalowany na przełomie XVIII i XIX wieku przez Łukasza Dolińskiego; Konstanty Korniakt pochowany został w grobowcu w krypcie cerkwi. Witraże wykonano w latach 1926–1930 według projektu malarza Petra Chołodnego[10].
Przypisy edytuj
- ↑ J.B. Zimorowicz, Opera quibus res gestae urbis Leopolis illustrantur, wyd. K. Heck, s. 350
- ↑ a b c d Kaczorowski 1990 ↓, s. 154.
- ↑ Kaczorowski 1990 ↓, s. 151–152.
- ↑ a b Rąkowski 2008 ↓, s. 135.
- ↑ Kaczorowski 1990 ↓, s. 152–153.
- ↑ Kaczorowski 1990 ↓, s. 156.
- ↑ a b Michał Kurzej, Stan badań nad twórczością Pawła Rzymianina [online] [dostęp 2018-08-06] (ang.).
- ↑ Chanas i Czerwiński 1992 ↓, s. 118.
- ↑ Medyński 1937 ↓, s. 68.
- ↑ a b Rąkowski 2008 ↓, s. 137.
- ↑ a b c d Rąkowski 2008 ↓, s. 136.
- ↑ Rąkowski 2008 ↓, s. 138.
- ↑ Zbigniew Hornung, Paweł Rzymianin, [w:] PSB, t. XXV, Kraków 1980, s. 371, 372
- ↑ Mariusz Karpowicz, Uwagi o genezie i oddziaływaniu cerkwi Wołoskiej we Lwowie, „Ikonotheka” 13, 1998, s. 169
- ↑ Chanas i Czerwiński 1992 ↓, s. 117.
Bibliografia edytuj
- Ryszard Chanas, Janusz Czerwiński: Lwów, Przewodnik turystyczny. Wrocław: Ossolineum, 1992. ISBN 83-04-03913-3.
- Bartłomiej Kaczorowski: Zabytki starego Lwowa. Warszawa: Oficyna Wydawnicza INTERIM, 1990. ISBN 83-85083-02-2.
- Aleksander Medyński: Lwów. Przewodnik dla zwiedzających miasto. Lwów: wyd. nakładem autora, 1937.
- Grzegorz Rąkowski: LWÓW. Przewodnik krajoznawczo-historyczny po Ukrainie Zachodniej. Część IV. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, 2008. ISBN 978-83-89188-70-8.