Choroszcz

miasto w województwie podlaskim

Choroszczmiasto w woj. podlaskim, w powiecie białostockim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Choroszcz. Położone nad rzeką Horodnianką. Jest zaliczane do aglomeracji białostockiej.

Choroszcz
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Panorama ze wzniesienia „Szubienica”
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Polska

Województwo

 podlaskie

Powiat

białostocki

Gmina

Choroszcz

Aglomeracja

białostocka

Prawa miejskie

1507

Burmistrz

Robert Wardziński

Powierzchnia

16,79 km²

Wysokość

130–175 m n.p.m.

Populacja (31.12.2022)
• liczba ludności
• gęstość


6 033[1]
355, 3 os./km²

Strefa numeracyjna

85

Kod pocztowy

16-070

Tablice rejestracyjne

BIA

Położenie na mapie gminy Choroszcz
Mapa konturowa gminy Choroszcz, w centrum znajduje się punkt z opisem „Choroszcz”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, po prawej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Choroszcz”
Położenie na mapie województwa podlaskiego
Mapa konturowa województwa podlaskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Choroszcz”
Położenie na mapie powiatu białostockiego
Mapa konturowa powiatu białostockiego, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Choroszcz”
Ziemia53°08′35″N 22°59′08″E/53,143056 22,985556
TERC (TERYT)

2002014

SIMC

0922811

Urząd miejski
ul. Dominikańska 2
16-070 Choroszcz
Strona internetowa

Według danych z 31 grudnia 2022 Choroszcz liczyła 6 033 mieszkańców[1].

W mieście znajduje się odbudowana w latach 60. XX w. letnia rezydencja rodziny Branickich, obecnie Muzeum Wnętrz Pałacowych, zabytkowy park pałacowy, kościół i klasztor podominikański, cerkiew, 4 zabytkowe cmentarze oraz szpital psychiatryczny zlokalizowany na terenie dawnej fabryki koców i sukna, która należała do rodziny Moesów.

Położenie edytuj

Miasto wchodzi w skład aglomeracji białostockiej. Położone jest na granicy Narwiańskiego Parku Narodowego. Choroszcz leży w dawnej ziemi bielskiej na historycznym Podlasiu[2]. Miasto szlacheckie położone było w końcu XVIII wieku w powiecie grodzieńskim województwa trockiego[3]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. białostockiego.

Przez miasto przepływa rzeczka Horodnianka.

Historia edytuj

Choroszcz jest jednym z najstarszych w regionie osiedli miejskich. Jak wskazują badania archeologiczne, pierwsze ślady obecności człowieka na tym terenie pochodzą z okresu mezolitu. To tutaj w gęstej roszczy, czyli puszczy znajdował się Święty Gaj. Wojny z XII i XIII w. na pograniczu polsko – jaćwiesko – ruskim nie wyludniły zupełnie puszcz. Bartnicy, smolarze, bobrownicy i drwale dostarczyli miód, smołę, wosk, potaż, drewno i inne dobra. Oni również nadali nazwy wielu miejscom takim jak: Przełajna Góra, Porosły, Izbiszcze, Złotoria czy Choroszcz.

W końcu XV w. Choroszcz z włością stała się własnością bojara z Kijowszczyzny, wojewody Iwana Chodkiewicza. Jego syn Aleksander gospodarzył w swych włościach z rozmachem, karczując puszczę, budując młyny, folusze, osadzając osadników z Rusi i Mazowsza. Z czasem w dobrach Chodkiewiczów powstały Ruszczany, Zastawie, Sienkiewicze, Barszczewo, Jeroniki, Żółtki, młyny młynarzy Dzikich w miejscowości Dzikie. W 1506 Aleksander nadał Choroszcz z włością klasztorowi w Supraślu. Mnisi wznieśli tu cerkiew i otaczali opieką duszpasterską ludność wiary greckiej. W 1533 Choroszcz powróciła do Chodkiewiczów. Dzięki staraniom Aleksandra w 1507 Choroszcz otrzymała od króla Zygmunta I prawa miejskie z obowiązkiem dostarczania drużyny zbrojnej na wypadek wojny.

W XVI wieku miasto rozwijało się intensywnie. Z połowy XVI w. pochodzą pierwsze wzmianki o osadnikach żydowskich. Choroszcz była wówczas centrum okolicznych dóbr, a trakty łączyły ją ze znaczniejszymi ośrodkami Podlasia. Odbywały się tu targi, odpusty, kwitło życie religijne. Pod koniec XVI wieku Choroszcz była miastem liczącym ok. 200 domów i 1200 mieszkańców. W 1587 Anna Chodkiewiczówna wniosła w posagu dobra choroskie Pawłowi Pacowi. Ich spadkobiercą był Mikołaj Stefan Pac, wojewoda trocki i przyszły biskup wileński, który sprowadził w 1654 do Choroszczy zakon dominikanów.

Nie jest znany układ przestrzenny miasta w XVI i XVII wieku. Życie zapewne koncentrowało się w centrum, wokół rynku. Tu znajdował się kościół, klasztor, cerkiew i dwór Chodkiewiczów, w którym mógł również rezydować biskup wileński Stefan Mikołaj Pac. Wiek XVII zapisał się tragicznie w historii kraju – wojny, epidemie i pożary nie ominęły Choroszczy. Pożar w 1683 doszczętnie zniszczył miasto – spłonęło 600 domów, klasztor, kościół i cerkiew. W 1703 Choroszcz wraz z przyległymi wsiami została odkupiona przez Stefana Mikołaja Branickiego z rąk generała Jerzego Mniszcha. Do upadku miasta przyczynił się kolejny pożar w 1707.

 
Pałac Branickich, obecnie Muzeum Wnętrz Pałacowych

W 1709 dobra choroskie przeszły na własność hetmana wielkiego koronnego Jana Klemensa Branickiego. Miejscowość ta była na tyle urokliwa, że hetman przez wiele lat z nakładem ogromnych kosztów budował letnią rezydencję. Obok budowanego z rozmachem zespołu Branicki ufundował murowany barokowy kościół z klasztorem dominikanów. Ufundował również szpital – przytułek i unicką cerkiew. Wtedy też zapewne powstał folwark dworski. Ówczesny rynek miejski okalały kościół, klasztor, ratusz z 6 kramami kupców żydowskich, bożnica z żydowską szkołą. W 1771 miasto liczyło 126 posesji, z czego 43 należały do Żydów. Najpopularniejszy trunek tamtej epoki – piwo, produkowało w Choroszczy 15 browarów.

Po śmierci hetmana dobra choroskie z majątkiem Rogowo otrzymała w dożywocie księżna Izabella Branicka. Do III rozbioru Choroszcz należała do powiatu grodzieńskiego w województwie trockim i stanowiła enklawę w województwie podlaskim. Po III rozbiorze znalazła się w zaborze pruskim, a po pokoju w Tylży w 1807 weszła do zaboru rosyjskiego. Spis pruski w końcu XVIII wieku wykazał: „584 mieszkańców, w tym 156 Żydów, 122 domy, 4 ulice, 9 szynków, 8 browarów, 8 gorzelni, 7 duchownych, 4 urzędników policyjnych i 1 oddział z regimentu Bośniaków von Gunthera – 6 mężczyzn”.

Po śmierci księżnej Branickiej dobra choroskie w części nabyła rodzina Komarów, a część włączono do posiadłości Potockich, którzy wkrótce sprzedali je Tadeuszowi Mostowskiemu. Zalążek manufaktury tekstylnej w majątku hrabiny Mostowskiej dał w 1840 początek największej w regionie fabryce sukienniczo – kapeluszniczej rodu Moesów i przemysłowej karierze miasteczka. Wraz z rozwojem fabryki zmieniła się również struktura narodowa i wyznaniowa Choroszczy. W 1886 z ogólnej liczby 1512 mieszkańców 765 było wyznania mojżeszowego, ponad 300 katolików, około 200 ewangelików (specjalistów niemieckich pracujących w fabryce) i ok. 200 prawosławnych. Miasteczko fabryczne, funkcjonujące niezależnie od miasta posiadło 20 budynków produkcyjnych, 11 budynków mieszkalnych, szkołę, piekarnię, 2 sklepy, aptekę i zbór ewangelicki.

W 1839 w ramach restrykcji za udział w powstaniu listopadowym uległ kasacji Zakon Dominikanów. Po powstaniu styczniowym w murach klasztoru znalazła się rosyjska szkoła, zamieszkiwał tu także proboszcz parafii prawosławnej. W 1865 rozebrano drewnianą cerkiew. Nową (istniejącą obecnie) wyświęcono w 1878.

Położone nieopodal Choroszczy wzgórze, zwane „Szubienicą” było miejscem kaźni 11 powstańców z 1863, a przy drodze na Zastawie „carscy” zabili 3 powstańców. Dzięki staraniom społeczności choroskiej w latach 1913–1924 wzniesiono kaplicę na choroskim cmentarzu, a w 1989 na wspomnianym wzgórzu nastąpiło uroczyste odsłonięcie pomnika.

Wybuch I wojny światowej był kresem działalności fabryki. Z 5000 mieszkańców sprzed I wojny światowej w 1921 zamieszkiwało w Choroszczy tylko 2405 osób. Lata międzywojenne to nowy etap w historii miasta. Dzięki inicjatywie dr Zygmunta Brodowicza na terenie byłej fabryki utworzony został w 1930 szpital psychiatryczny.

W 1929 społeczność żydowska posiadała na terenie miasta synagogę[4].

W czasie okupacji radzieckiej w latach 1939–1941 wywieziono część pacjentów szpitala w głąb Rosji. W 1941 Choroszcz zajęli Niemcy, którzy w pobliskim lesie w Nowosiółkach rozstrzelali chorych i ułomnych (464 osoby). Masowe groby w Nowosiółkach kryją 4000 ofiar: cywilów, partyzantów, wielu księży i zakonnic, zamordowanych w latach 1941–1944. Ludność żydowska miasta została przesiedlona do getta w Białymstoku, skąd w listopadzie 1943 została wysłana do komór gazowych w Treblince. Lata powojenne przyniosły Choroszczy odbudowę letniej rezydencji Branickich (1969–1973), w której znajduje się obecnie Muzeum Wnętrz Pałacowych.

W 1979 roku powstało Towarzystwo Przyjaciół Choroszczy.

Zespół dawnej fabryki sukna i kortów fabrykanta Augusta Moesa
(Budynek nr 47), obecnie szpitalna maszynownia
Dawna stajnia z magazynem
Dawna portiernia („budynek nr 27")
Dawna kuźnia, później szpitalny budynek kina Zdrowie, obecnie kaplica
Miejsko-Gminne Centrum Kultury

Zabytki edytuj

 
Kościół św. Jana Chrzciciela i św. Szczepana
 
Cerkiew Opieki Matki Bożej

Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa[5]:

  • zespół pałacowy Branickich – ob. Muzeum Wnętrz Pałacowych.
    • pałac, 2 poł. XVIII w., przebudowany po 1956 r., nr rej.: 41 (47) z 22.03.1956
    • park, 1725-63, przekomponowany w 2. poł. XIX w., nr rej.: 42 (48) z 22.03.1956 oraz A-30 z 24.09.2002
  • Zespół Fabryki Sukna i Kortów Augusta Moesa – ob. szpital psychiatryczny, k. XIX w. – po 1900 r., nr rej.: 521 z 20.07.1984:
    • 12 budynków fabrycznych
    • wieża ciśnień
    • brama wjazdowa
Fabryka wznoszona w miejscu folwarku dawnych dóbr Branickich, po kupieniu ich przez Fryderyka Moesa w 1843 r. Zachowane pawilony fabryczne wznoszone w latach 1890–1910. Wszystkie urządzenia fabryczne wywiezione z Choroszczy w 1915 r.
  • kaplica cmentarna pw. Zmartwychwstania Pana Jezusa, ul. Piaskowa, 1921 r., nr rej.: A-396 z 28.03.1988
  • cmentarz żydowski, pocz. XIX w., nr rej.: A-86 z 28.12.1988

Pozostałe zabytki:

  • rynek w Choroszczy otoczony XIX-wiecznymi kamienicami
  • kapliczka z figurą św. Jana Nepomucena (XVIII w.)

Demografia edytuj

Według Powszechnego Spisu Ludności z 1921 roku zamieszkiwało tu 2405 osób, wśród których 1679 było wyznania rzymskokatolickiego, 135 prawosławnego, 63 ewangelickiego, 72 greckokatolickiego, 450 mojżeszowego i 6 baptystów. Jednocześnie 1954 mieszkańców zadeklarowało polską przynależność narodową, 4 białoruską, 44 niemiecką, 390 żydowską, 13 rosyjską i 1 łotewską. Było tu w 1921 344 budynków mieszkalnych[6].

Dane z 30 czerwca 2012[7]:

Opis Ogółem Kobiety Mężczyźni
jednostka osób % osób % osób %
populacja 5 716 100 2890 50,56 2826 49,44
powierzchnia 16,79 km²
gęstość zaludnienia
(mieszk./km²)
340,44 172,13 168,31
  • Wykres liczby ludności miasta Choroszcz od 1580:
  • Piramida wieku mieszkańców Choroszczy w 2014 roku[8].

 

Według danych z 30 czerwca 2015 miasto liczyło 5795 mieszkańców[9].

Transport edytuj

 
S8 Widok z wiaduktu przy Mickiewicza

Przez miasto przechodzą drogi:

12 września 2012 został otwarty odcinek drogi ekspresowej Jeżewo StareBiałystok odcinek ten wynosi 24.5 km

Planowane edytuj

Komunikacja miejska edytuj

Do Choroszczy można dojechać linią nr 103 którą operuje Komunalny Zakład Komunikacyjny w Białymstoku. Choroszcz znajduje się około 6 km od granic Białegostoku i 13 km od centrum. Do Choroszczy można także dojechać autobusami niskopodłogowymi które służą m.in. do przewozu osób niepełnosprawnych.

Główne ulice edytuj

Edukacja edytuj

  • Przedszkole Samorządowe w Choroszczy im. Jana Pawła II
  • Szkoła Podstawowa w Choroszczy im. Henryka Sienkiewicza

Instytucje publiczne edytuj

 
Zespół Szkół w Choroszczy
  • Bank Spółdzielczy w Białymstoku oddział w Choroszczy
  • Miejsko-Gminne Centrum Kultury i Sportu w Choroszczy
  • Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna
  • Gminne Centrum Informacji
  • Poczta
  • Posterunek policji
  • Ochotnicza Straż Pożarna
  • Szpital Psychiatryczny
  • Elektrociepłownia
  • Zespół Szkół w Choroszczy
  • Szkoła Podstawowa w Choroszczy
  • Przedszkole Samorządowe
  • Kościół św. Jana Chrzciciela i św. Szczepana
  • Cerkiew Opieki Matki Bożej

Kościoły i związki wyznaniowe edytuj

Imprezy cykliczne edytuj

Nazwa Miejsce Data
Narwiański Bieg Narciarski
Urodziny Hetmanowej Branickiej Pałac Branickich
Marsz z flagą z okazji Dnia Flagi Rzeczypospolitej 2 maja
Międzynarodowa Noc Muzeów Pałac Branickich
Dni Choroszczy Czerwiec (od 1982)
Jarmark Dominikański Park Pałacowy (z wyjątkiem l. 2013–2017) Pierwsza niedziela sierpnia (od 5 sierpnia 1990)[10]
Święto Wojska Polskiego 15 sierpnia
Jam Session w Stajni (Koncert muzyczny) Jeden z budynków dawnej fabryki sukna i kortów Augusta Moesa Ostatnia sobota sierpnia
Święto Niepodległości Rynek 11 listopada 11 Listopada
Choroszczańskie Dyktando Miejsko-Gminne Centrum Kultury Listopad

Turystyka i sport edytuj

W Choroszczy istnieje klub piłkarski Narew Choroszcz występujący w rozgrywkach organizowanych przez Podlaski Związek Piłki Nożnej – obecne występuje na najniższym stopniu rozgrywek, czyli A-klasie. Istnieją także 2 drużyny występujące na co dzień w rozgrywkach ligi gminnej: LZS Choroszcz i Lambada Choroszcz. Piłkarskie szkolenie dla dzieci prowadzą kluby: Narew Choroszcz (dla chłopców) i Lambada Choroszcz (dla dziewcząt).

Obiekty sportowe edytuj

  • Stadion Miejski w Choroszczy
  • Orlik 2012 – Boisko wielofunkcyjne, boisko do piłki nożnej
    • W sezonie zimowym na boisku wielofunkcyjnym działa, tzn. „Biały Orlik” wraz z lodowiskiem.
  • Hala gimnastyczna w Zespole Szkół w Choroszczy.

Szlaki rowerowe edytuj

Nazwa Długość Trasa
  Obwodnica rowerowa NPN 90 km Choroszcz – BaciutySurażŁapyKurowoTykocinZłotoria – Choroszcz.
  Szlak Włókniarzy 60 km FastyDzikieŻółtki – Choroszcz – KościukiNiewodnica KościelnaTołczeDobrowodaBojarySurażZawykiDoktorceStrabla
  Szlak Światowida 17.8 km BiałystokKrupniki – Choroszcz – KonowałyKruszewo

Szlaki piesze edytuj

Nazwa Długość Trasa
  im. Zygmunta Glogera 48 km Białystok (Starosielce) – KrupnikiSienkiewicze – Choroszcz – RuszczanyRogówekRogowoPańkiRzędzianyLeśnikiSanikiTykocinŁopuchowiJeżewo NoweJeżewo Stare

Media edytuj

Prasa edytuj

  • Gazeta w Choroszczy[11]
  • Horyzonty Choroszczy

Miasta partnerskie edytuj

Lista miast partnerskich Choroszcz[12]:

Pomniki Lenina edytuj

Podczas okupacji sowieckiej 1939–1941 w Choroszczy postawiono trzy pomniki Lenina, które zostały zburzone po usunięciu Armii Czerwonej z miasta w końcu czerwca 1941[13].

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. a b Choroszcz (podlaskie) w liczbach » Przystępne dane statystyczne, polskawliczbach.pl [dostęp 2021-07-21] (pol.).
  2. Antoni Mackiewicz: Miasteczko Choroszcz w: „Litwa i Ruś”, r. II z. VI, red. Jan Obst. Drukarnia Wydawnicza Józefa Zawadzkiego, Wilno 1913, s. 40.
  3. Вялікі гістарычны атлас Беларусі Т.2, Mińsk 2013, s. 96.
  4. Księga Adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa; Annuaire da la Pologne (y Compris la V.L. de Dantzig), Warszawa 1930, s. 109.
  5. Rejestr zabytków nieruchomych woj. podlaskie. Narodowy Instytut Dziedzictwa. s. 5. [dostęp 2012-10-28].
  6. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych., t. T. 5, województwo białostockie, 1924, s. 10.
  7. Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30 VI 2015 r.. stat.gov.pl. [dostęp 2016-05-14]. (pol.).
  8. Choroszcz w liczbach. Choroszcz - Dane demograficzne, Polska w liczbach [dostęp 2016-05-19] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  9. Bilans ludności z 31 grudnia 2011. stat.gov.pl. [dostęp 2016-05-19]. (pol.).
  10. Józef Waczyński, Jak to z Jarmarkiem Dominikańskim bywało…. choroszcz.pl. [dostęp 2018-09-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-09-25)]. (pol.).
  11. Media u nas. choroszcz.pl. [dostęp 2022-06-08]. (pol.).
  12. Partnerstwo Choroszcz Horohiv nawiązane. [dostęp 2015-01-16]. (pol.).
  13. Artykuł o pomnikach Lenina w Choroszczy.

Linki zewnętrzne edytuj