Chrzan pospolity

gatunek rośliny

Chrzan pospolity[5] (Armoracia rusticana) – gatunek rośliny z rodziny kapustowatych. Występuje w Europie, umiarkowanej części Azji, na Nowej Zelandii oraz w Ameryce Północnej[3]. Roślina uprawna i często dziczejąca (kenofit i ergazjofigofit). W Polsce występuje pospolicie na całym obszarze. Chrzan pospolity wykorzystywany był dawniej głównie jako roślina lecznicza, później i współcześnie stosowany jako dodatek do potraw[6].

Chrzan pospolity
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

różopodobne

Rząd

kapustowce

Rodzina

kapustowate

Rodzaj

chrzan

Gatunek

chrzan pospolity

Nazwa systematyczna
Armoracia rusticana G. Gaertn. et al.
Oekon. Fl. Wetterau 2:426. 1800
Synonimy
  • Armoracia lapathifolia Gilib.ex Usteri
  • Cochlearia armoracia L.
  • Nasturtium armoracia (L.)Fr.
  • Radicula armoracia (L.)B.L.Rob.
  • Rorippa armoracia (L.) Hitchc.)[3]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4]

Do XIX wieku gatunek włączany bywał do rodzaju warzucha (d. warzęcha) Cochlearia jako C. armoracia i stąd w niektórych źródłach polskojęzycznych z końca XVII wieku i do ok. połowy XIX wieku określany bywał jako warzęcha chrzan[7]. Jest to także źródłem nazw ludowych: warzęcha, warzucha. Łacińska nazwa Armoracia wywodzi się z celtyckiego ar 'blisko' oraz more 'morze', czyli 'roślina rosnąca blisko morza'.

Morfologia edytuj

 
Pokrój
 
Kwiatostan
 
Korzeń
Pokrój
Wysokość 40–150 cm[8].
Łodyga
Osiągająca do 150 cm wysokości. Rozgałęziona w górnej części, kanciasta, gładka, ulistniona.
Korzeń
Długi, mięsisty o barwie jasnożółtej, na przekroju biały. O bardzo silnym aromacie i ostrym smaku.
Liście
Odziomkowe bardzo duże, nawet do 100 cm długości, podłużnojajowate do podłużnych o sercowatej nasadzie, zwężone w długi ogonek[8]. Środkowe liście łodygowe pierzastodzielne, górne, siedzące, lancetowate do równowąskich, karbowane lub piłkowane, szczyty tępe.
Kwiaty
Niewielkie (6 mm), białe, zebrane w dekoracyjne wiechy na wierzchołkach pędów. Kielich czterodziałkowy, korona 4-płatkowa, pręcików 6, słupek jeden.
Owoc
Jajowata lub kulista łuszczynka z klapami bez nerwów.

Biologia i ekologia edytuj

Bylina, geofit. Roślina zakwita od maja do czerwca, jest owadopylna[8]. W korzeniu zawarty jest glikozyd synigryna ulegający rozpadowi do olejku gorczycznego (0,1–0,2%)[9]. Liście chrzanu są trujące dla krów[9]. Roślina ruderalna zasiedlająca przydroża, rowy, wilgotne zarośla. Na polach uprawnych bywa uciążliwym, trudnym do wytępienia chwastem[8]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla O. Artemisietalia[10]. Liczba chromosomów 2n = 32[11].

Zastosowanie edytuj

Chrzan pospolity wykorzystywany był dawniej głównie jako roślina lecznicza, później i współcześnie stosowany jako dodatek do potraw[6]. W Europie uprawiano go już w XI wieku, wymienia go np. w swoim dziele Hildegarda z Bingen[12]. W XV wieku był powszechnie używany w kuchni duńskiej i niemieckiej, głównie do przyprawiania sosu rybnego. Później sosy z niego zaczęto sporządzać także w Anglii[6].

Roślina jadalna edytuj

W kuchni korzeni chrzanu używa się do przyprawiania mięs, ryb, buraków ćwikłowych, ogórków kiszonych i białego sera. Wykorzystywany do wytwarzania niektórych rodzajów musztardy, kremów i majonezów[8][12]. Z utartych korzeni robi się sos chrzanowy. Młode liście można dodawać do sałatek lub kanapek. Ponieważ charakterystyczny olejek eteryczny szybko się ulatnia – chrzan nie nadaje się do obróbki cieplnej[6].

Zgodnie z tradycją obchodów w niektórych krajach katolickich świąt wielkanocnych, tarty chrzan wkłada się do koszyka ze święconką na pamiątkę tego, że Jezus przed śmiercią był pojony octem. W niektórych regionach wszyscy domownicy jedli przed rozpoczęciem śniadania wielkanocnego cały korzeń chrzanu, gdyż uważano, że ma właściwości lecznicze: poprawia trawienie, chroni przed chorobami brzucha, gardła i głowy[13].

Roślina lecznicza edytuj

Surowiec zielarski
Korzeń – Armoracae radix recens (Radix Armoraciae). Zawartość: m.in. glikozyd sinigryna, prowitamina A, witaminy z grupy B, witamina C, witamina E, sole mineralne (wapń, potas, fosfor, siarka, magnez, żelazo), olejek eteryczny, cukry, enzymy[12].
Działanie
Chrzan przejawia działanie grzybobójcze, bakteriobójcze, wykrztuśne oraz niewielkie moczopędne i przeciwreumatyczne, pobudza wydzielanie soków trawiennych i działa przeciwwirusowo[12]. Wewnętrznie jest używany przy uciążliwym kaszlu i zapaleniu oskrzeli, przy anemii, zaburzeniach trawienia, chronicznym katarze, chorobach reumatycznych i przy schorzeniach wątroby i dróg żółciowych (z wyjątkiem marskości wątroby)[12]. Zewnętrznie okładów ze świeżo utartego korzenia używa się przy chorobach reumatycznych i nerwobólach (działają drażniąco na skórę)[12].

Roślina kosmetyczna edytuj

Drobno starty chrzan jest używany do przemywania twarzy rano i wieczorem. Usuwa ze skóry przebarwienia, piegi, wybiela skórę i czyni ją delikatniejszą[12]. Stosowany jest do wybielania piegów po wyparzeniu w mleku i dodaniu białego octu[6].

Inne zastosowania edytuj

Chrzan pospolity znajduje także zastosowanie w gospodarstwie domowym i ogrodzie. Uprawiany w sąsiedztwie ziemniaków zmniejsza ich zapadalność na choroby. Zaparzony i rozcieńczony wywar z korzenia można używać w formie oprysków na jabłoniach przeciw zgniliźnie. Posiekane liście jako dodatek do karmy dla psów mają właściwości odrobaczające. Z ugotowanych liści można uzyskać ciemnożółty barwnik[6].

Uprawa edytuj

Rozmnaża się na wiosnę poprzez wysiew nasion, rozdzielanie korzeni oraz sadzonki korzeniowe. Wymaga nasłonecznionego stanowiska z lekką, żyzną i wilgotną glebą. Nie nadaje się do uprawy w pomieszczeniach[6].

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-13] (ang.).
  3. a b Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-10-15].
  4. Armoracia rusticana, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [online] (ang.).
  5. Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
  6. a b c d e f g Bremness Lesley, Wielka Księga ziół, Warszawa: Wiedza i Życie, 1991, s. 49, ISBN 83-85231-24-2.
  7. Majewski Erazm, Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich, Warszawa: Nakładem autora, 1894, s. 222-223.
  8. a b c d e Ursula Stichmann-Marny, Erich Kretzschmar: Przewodnik. Rośliny i zwierzęta. Warszawa: Multico, 1997, s. 288. ISBN 83-7073-092-2.
  9. a b Jakub Mowszowicz: Przewodnik do oznaczania roślin trujących i szkodliwych. Warszawa: PWRiL, 1982. ISBN 83-200-2415-3.
  10. Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
  11. Armoracia rusticana na Flora of China [dostęp 2014-01-23].
  12. a b c d e f g Teresa Wielgosz: Wielka księga ziół polskich. Poznań: Publicat S.A., 2008. ISBN 978-83-245-9538-9.
  13. Redakcja, Chrzan w koszyczku także ma swoje znaczenie, Nowości Dziennik Toruński, 23 kwietnia 2011 [dostęp 2021-04-07] (pol.).

Bibliografia edytuj

  • Ursula Stichmann-Marny, Erich Kretzschmar: Przewodnik. Rośliny i zwierzęta. Warszawa: Multico, 1997. ISBN 83-7073-092-2.