Chrzan pospolity
Chrzan pospolity[3] (Armoracia rusticana) – gatunek rośliny z rodziny kapustowatych. Występuje w Europie, umiarkowanej części Azji, na Nowej Zelandii oraz w Ameryce Północnej[2]. Roślina uprawna i często dziczejąca (kenofit i ergazjofigofit). W Polsce występuje pospolicie na całym obszarze. Chrzan pospolity wykorzystywany był dawniej głównie jako roślina lecznicza, później i współcześnie stosowany jako dodatek do potraw[4].
| ||
| ||
| Systematyka[1] | ||
| Domena | eukarionty | |
| Królestwo | rośliny | |
| Klad | rośliny naczyniowe | |
| Klad | rośliny nasienne | |
| Klasa | okrytonasienne | |
| Klad | różowe | |
| Rząd | kapustowce | |
| Rodzina | kapustowate | |
| Rodzaj | chrzan | |
| Gatunek | chrzan pospolity | |
| Nazwa systematyczna | ||
| Armoracia rusticana G. Gaertn. et al. Oekon. Fl. Wetterau 2:426. 1800 | ||
| Synonimy | ||
|
Armoracia lapathifolia Gilib.ex Usteri | ||
Do XIX wieku gatunek włączany bywał do rodzaju warzucha (d. warzęcha) Cochlearia jako C. armoracia i stąd w niektórych źródłach polskojęzycznych z końca XVII wieku i do ok. połowy XIX wieku określany bywał jako warzęcha chrzan[5]. Jest to także źródłem nazw ludowych: warzęcha, warzucha. Łacińska nazwa Armoracia wywodzi się z celtyckiego ar-blisko oraz more-morze, czyli roślina rosnąca blisko morza.
MorfologiaEdytuj
- Pokrój
- Wysokość 40-150 cm[6].
- Łodyga
- Osiągająca do 150 cm wysokości. Rozgałęziona w górnej części, kanciasta, gładka, ulistniona.
- Korzeń
- Długi, mięsisty o barwie jasnożółtej, na przekroju biały. O bardzo silnym aromacie i ostrym smaku.
- Liście
- Odziomkowe bardzo duże, nawet do 100 cm długości, podłużnojajowate do podłużnych o sercowatej nasadzie, zwężone w długi ogonek[6]. Środkowe liście łodygowe pierzastodzielne, górne, siedzące, lancetowate do równowąskich, karbowane lub piłkowane, szczyty tępe.
- Kwiaty
- Niewielkie (6 mm), białe, zebrane w dekoracyjne wiechy na wierzchołkach pędów. Kielich czterodziałkowy, korona 4-płatkowa, pręcików 6, słupek jeden.
- Owoc
- Jajowata lub kulista łuszczynka z klapami bez nerwów.
Biologia i ekologiaEdytuj
Bylina, geofit. Roślina zakwita od maja do czerwca, jest owadopylna[6]. W korzeniu zawarty jest glikozyd synigryna ulegający rozpadowi do olejku gorczycznego (0,1–0,2%)[7]. Liście chrzanu są trujące dla krów[7]. Roślina ruderalna zasiedlająca przydroża, rowy, wilgotne zarośla. Na polach uprawnych bywa uciążliwym, trudnym do wytępienia chwastem[6]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla O. Artemisietalia[8]. Liczba chromosomów 2n = 32[9].
ZastosowanieEdytuj
Chrzan pospolity wykorzystywany był dawniej głównie jako roślina lecznicza, później i współcześnie stosowany jako dodatek do potraw[4]. W Europie uprawiano go już w XI wieku, wymienia go np. w swoim dziele Hildegarda z Bingen[10]. W XV wieku był powszechnie używany w kuchni duńskiej i niemieckiej, głównie do przyprawiania sosu rybnego. Później sosy z niego zaczęto sporządzać także w Anglii[4].
Roślina jadalnaEdytuj
W kuchni korzeni chrzanu używa się do przyprawiania mięs, ryb, buraków ćwikłowych, ogórków kiszonych i białego sera. Wykorzystywany do wytwarzania niektórych rodzajów musztardy, kremów i majonezów[6][10]. Z utartych korzeni robi się sos chrzanowy. Młode liście można dodawać do sałatek. Ponieważ charakterystyczny olejek eteryczny szybko się ulatnia – chrzan nie nadaje się do obróbki cieplnej[4].
Roślina leczniczaEdytuj
- Surowiec zielarski
- Korzeń – Armoracae radix recens (Radix Armoraciae). Zawartość: m.in. glikozyd sinigryna, prowitamina A, witaminy z grupy B, witamina C, witamina E, sole mineralne (wapń, potas, fosfor, siarka, magnez, żelazo), olejek eteryczny, cukry, enzymy[10].
- Działanie
- Chrzan przejawia działanie grzybobójcze, bakteriobójcze, wykrztuśne oraz niewielkie moczopędne i przeciwreumatyczne, pobudza wydzielanie soków trawiennych i działa przeciwwirusowo[10]. Wewnętrznie jest używany przy uciążliwym kaszlu i zapaleniu oskrzeli, przy anemii, zaburzeniach trawienia, chronicznym katarze, chorobach reumatycznych i przy schorzeniach wątroby i dróg żółciowych (z wyjątkiem marskości wątroby)[10]. Zewnętrznie okładów ze świeżo utartego korzenia używa się przy chorobach reumatycznych i nerwobólach (działają drażniąco na skórę)[10].
Roślina kosmetycznaEdytuj
Drobno starty chrzan jest używany do przemywania twarzy rano i wieczorem. Usuwa ze skóry przebarwienia, piegi, wybiela skórę i czyni ją delikatniejszą[10]. Stosowany jest do wybielania piegów po wyparzeniu w mleku i dodaniu białego octu[4].
Inne zastosowaniaEdytuj
Chrzan pospolity znajduje także zastosowanie w gospodarstwie domowym i ogrodzie. Uprawiany w sąsiedztwie ziemniaków zmniejsza ich zapadalność na choroby. Zaparzony i rozcieńczony wywar z korzenia można używać w formie oprysków na jabłoniach przeciw zgniliźnie. Posiekane liście jako dodatek do karmy dla psów mają właściwości odrobaczające. Z ugotowanych liści można uzyskać ciemnożółty barwnik[4].
UprawaEdytuj
Rozmnaża się na wiosnę poprzez wysiew nasion, rozdzielanie korzeni oraz sadzonki korzeniowe. Wymaga nasłonecznionego stanowiska z lekką, żyzną i wilgotną glebą. Nie nadaje się do uprawy w pomieszczeniach[4].
Zobacz teżEdytuj
- Chrzan japoński (wasabi)
PrzypisyEdytuj
- ↑ Stevens P.F.: Angiosperm Phylogeny Website (ang.). 2001–. [dostęp 2010-05-13].
- ↑ a b Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-10-15].
- ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
- ↑ a b c d e f g Bremness Lesley, Wielka Księga ziół, Warszawa: Wiedza i Życie, 1991, s. 49, ISBN 83-85231-24-2.
- ↑ Majewski Erazm, Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich, Warszawa: Nakładem autora, 1894, s. 222-223.
- ↑ a b c d e Ursula Stichmann-Marny, Erich Kretzschmar: Przewodnik. Rośliny i Zwierzęta. Warszawa: Multico, 1997, s. 288. ISBN 83-7073-092-2.
- ↑ a b Jakub Mowszowicz: Przewodnik do oznaczania roślin trujących i szkodliwych. Warszawa: PWRiL, 1982. ISBN 83-200-2415-3.
- ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
- ↑ Armoracia rusticana na Flora of China [dostęp 2014-01-23].
- ↑ a b c d e f g Teresa Wielgosz: Wielka księga ziół polskich. Poznań: Publicat S.A., 2008. ISBN 978-83-245-9538-9.
BibliografiaEdytuj
- Ursula Stichmann-Marny, Erich Kretzschmar: Przewodnik. Rośliny i Zwierzęta. Warszawa: Multico, 1997. ISBN 83-7073-092-2.