Ciołek matowy
Ciołek matowy[1], ciołek[2] (Dorcus parallelipipedus) – gatunek chrząszcza z rodziny jelonkowatych i podrodziny Lucaninae.
| Dorcus parallelipipedus | |||
| (Linneusz, 1758) | |||
_(9494209545).png) Samiec | |||
.jpg) Samica | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Gromada | |||
| Rząd | |||
| Podrząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Plemię | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
ciołek matowy | ||
| Synonimy | |||
| |||
Gatunek ten opisany został w 1758 roku przez Karola Linneusza jako Scarabaeus parallelipipedus[3].
Opis edytuj
Chrząszcz o ciele długości od 18 do 32 mm[2], przeciętnie wypukłym, ubarwionym matowo czarno. Głowę ma szeroką[4], zaopatrzoną w mocno kolankowato zgięte czułki o zaopatrzonych w rowki szczytowe trzonkach[5] i czteroczłonowych, grzebykowatych buławkach. U samca głowa jest pozbawiona guzków, matowa, delikatnie i gęsto punktowana, mikrorzeźbiona, o silnych i łukowatych żuwaczkach z dużym, zaokrąglonym zębem pośrodku krawędzi wewnętrznych. U samicy głowa jest pozbawiona mikrorzeźby, silnie i gęsto punktowana, zaopatrzona w dwa ostre guzki pośrodku i mniejsze niż u samca, bardzo słabo zakrzywione żuwaczki z małym ząbkiem pośrodku krawędzi wewnętrznych. Przedplecze ma boki prawie proste, tylną krawędź obrzeżoną listewką, zaś powierzchnię u samca z mikrorzeźbą i delikatnym, gęstym punktowaniem, a u samicy bez mikrorzeźby i z silnym, gęstym punktowaniem. Na lekko połyskujących pokrywach silne i bardzo gęste punktowanie zlewa się w delikatne, podłużne zmarszczki. Boki pokryw są prawie równoległe, z dobrze rozwiniętymi ząbkami barkowymi. Przednia para odnóży ma golenie z dwoma zębami szczytowymi i szeregiem mniejszych ząbków na powierzchni zewnętrznej oraz zwieńczoną zębem listwą na powierzchni brzusznej. Wierzch smukłych goleni drugiej i trzeciej pary odnóży ma dwa lub trzy ząbki[4].
Biologia i występowanie edytuj
Larwy rozwijają się w przegrzybiałym drewnie, preferując biało butwiejące. Zamieszkują pniaki, kłody, korzenie i przyziemnie części pni martwych i obumierających drzew liściastych, zwłaszcza dębów i buków, ale także lip, wierzb, jesionów, a niekiedy niektórych drzew owocowych i iglastych (sosen i modrzewi)[2][4][6]. W pełni wyrośnięte larwy mają błyszcząco żółtawą barwę i około 20 mm długości[2]. Cykl rozwojowy trwa 3–4 lata. Postacie dorosłe opuszczają poczwarki w sierpniu, ale pozostają w kolebkach poczwarkowych do następnego roku. Szczyt ich pojawu przypada na maj–czerwiec, ale mogą się pojawiać już w kwietniu. Dożywać mogą do sierpnia[2][6]. Owady dorosłe są ospałe w ciągu dnia, kryjąc się w szczelinach kory i pod kawałkami drewna. Wieczorami i nocą ożywiają się i latają[2][4]. Mogą żerować na soku wyciekającym z uszkodzonych drzew oraz na starych owocnikach żółciaka siarkowego[6].
Gatunek palearktyczny, znany z większej części Europy, Maroka, Azji Mniejszej i Bliskiego Wschodu[2][4][6]. W Polsce jest jedynym przedstawicielem rodzaju ciołek[4], występującym głównie na nizinach, rzadziej na pogórzach. W Europie Południowej dochodzi jednak do 1500 m n.p.m.[6]
Zagrożenie i ochrona edytuj
W Polsce jest gatunkiem nielicznym, lokalnym i coraz rzadszym wskutek wyrębu starych drzewostanów liściastych[4]. Zagraża mu zarówno gospodarka leśna, jak i usuwanie starych drzew, pni i leżących kłód na terenach kulturowych i alejach przydrożnych[1]. Na Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce znalazł się w kategorii gatunków narażonych (VU)[7]. Od 2001 do 2014 roku był objęty w tym kraju ochroną gatunkową[8][9][10], ale od 2014 nie jest już chroniony[11][12].
Przypisy edytuj
- ↑ a b Ciołek matowy. [w:] Drogi dla Natury [on-line]. Fundacja EkoRozwoju. [dostęp 2019-01-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-01-22)].
- ↑ a b c d e f g Jiří Zahradník: Przewodnik: Owady. Warszawa: Multico, 2000, s. 180.
- ↑ Dorcus parallelipipedus (Linnaeus, 1785). [w:] Fauna Europaea [on-line]. [dostęp 2019-01-21].
- ↑ a b c d e f g Zdzisława Stebnicka: Klucze do oznaczania owadów Polski Część XIX Chrząszcze – Coleoptera z. 26-27 Jelonkowate – Lucanidae, Modzelatkowate – Trogidae. Warszawa, Wrocław: Polskie Towarzystwo Entomologiczne, PWN, 1983, s. 3–17.
- ↑ Brett C. Ratcliffe: Elateridae Leach, 1815. W: American Beetles, Volume II: Polyphaga: Scarabaeoidea through Curculionoidea. Ross H. Arnett Jr., Michael C. Thomas, Paul E. Skelley, J. Howard Frank (red.). CRC Press, Taylor & Francis Group, 2002, s. 6–8.
- ↑ a b c d e B. Burakowski, M. Mroczkowski, J. Stefańska: Chrząszcze – Coleoptera. Scarabaeoidea, Dascilloidea, Byrrhoidea i Parnoidea. 1983, seria: Katalog Fauny Polski t. XXIII z. 9.
- ↑ Zbigniew Głowaciński, Małgorzata Makomaska-Juchiewicz, Grażyna Połczyńska-Konior: Czerwona Lista Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce. Suplement. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2002.
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 września 2001 r. w sprawie określenia listy gatunków zwierząt rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą i częściową oraz zakazów dla danych gatunków i odstępstw od tych zakazów (Dz.U. z 2001 r. nr 130, poz. 1456).
- ↑ Dz.U. 2004 nr 220, poz. 2237 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną. [dostęp 2019-01-21].
- ↑ Dz.U. 2011 nr 237, poz. 1419 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. [dostęp 2019-01-21].
- ↑ Dz.U. 2014 poz. 1348 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. [dostęp 2019-01-21].
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. z 2016 r., poz. 2183). [dostęp 2019-01-21].