Wikipedia

Cippi Melkarta

dwa cippusy z II wieku p.n.e, jeden znajduje się w Paryżu, drugi na Malcie
(Przekierowano z Cippi of Melqart)

Cippi Melkarta – para fenickich marmurowych cippi, które zostały odkryte na Malcie w nieudokumentowanych okolicznościach, i które datowane są na II wiek p.n.e. Są to wota dla boga Melkarta i są opisane w dwóch językach, starożytnej grece i fenickim, i w dwóch pismach – odpowiednio greckim i fenickim. Odkryto je pod koniec XVII wieku, a identyfikacja ich inskrypcji w liście z 1694 roku uczyniła z nich pierwsze pismo fenickie zidentyfikowane i opublikowane w czasach nowożytnych[a]. Ponieważ przedstawiają zasadniczo ten sam tekst (z pewnymi drobnymi różnicami), cippi dostarczyły klucza do współczesnego zrozumienia języka fenickiego. W 1758 roku francuski uczony Jean-Jacques Barthélemy oparł się na ich inskrypcji, która wykorzystała 17[b] z 22 liter alfabetu fenickiego, aby rozszyfrować nieznany język.

Maltański cippus na wystawie w Rzymie

Tradycję, że cippi znaleziono w Marsaxlokk wywnioskowano jedynie z ich dedykacji Heraklesowi[c], którego świątynię na Malcie od dawna identyfikowano ze szczątkami w Tas-Silġ[d]. W roku 1782 wielki mistrz zakonu szpitalników Emmanuel de Rohan-Polduc podarował jeden z cippi królowi Francji Ludwikowi XVI[4]. Ten cippus znajduje się obecnie w muzeum w Luwrze w Paryżu, podczas gdy drugi pozostaje w Muzeum Archeologicznym w Valletcie. Inskrypcja znana jest jako KAI(inne języki) 47.

Opis i historia edytuj

 
Cippus z Luwru

Znaczenie cippi dla archeologii maltańskiej jest nieocenione[3]. Na poziomie międzynarodowym już w XVIII i XIX wieku odegrały znaczącą rolę w rozszyfrowywaniu i badaniu języka fenickiego[3][5]. Ich znaczenie dla filologii fenickiej i punickiej było tak duże, że napisy na cippi stały się znane jako Inscriptio melitensis prima bilinguis (łac. : pierwszy dwujęzyczny napis maltański) lub Melitensis prima (pierwszy język maltański)[6].

Cippus (l.mn. cippi) to mała kolumna. Cippi służyły jako kamienie milowe, pomniki nagrobne, znaczniki lub ofiary wotywne[7]. Najwcześniejsze cippi miały sześcienny kształt i były rzeźbione z piaskowca. Pod koniec V wieku p.n.e. stały się one delikatnie zaostrzonymi według mody greckiej stelae[8]. Maltański marmurowy cippus ma w najwyższym punkcie wysokość 96,5 cm i jest złamany u góry[9]. Cippus w Luwrze ma w najwyższym punkcie 1,05 m wysokości, 34 cm szerokości i 31 cm grubości[2]. Artefakty są wyrzeźbione w białym marmurze, kamieniu, który nie występuje naturalnie na wyspach maltańskich[3]. Ponieważ jest mało realne, aby wykwalifikowani rzeźbiarze w marmurze byli dostępni na wyspie, prawdopodobnie zostały one importowane w stanie gotowym[3]. Inskrypcje w imieniu dwóch darczyńców, Abdosira i Osirxamara zostały jednak prawdopodobnie wyryte na Malcie. Sądząc po nazwiskach na głównej inskrypcji, pochodzili oni z Tyru. Dodanie streszczenia dedykacji w języku greckim, z imionami dedykatorów i Melkarta, podanymi w ich zhellenizowanych wersjach, potwierdza istnienie i wpływy kultury hellenistycznej[3]. Dodatkowo, choć Malta była kolonizowana przez Fenicjan od VIII wieku p.n.e., to od II wieku Wyspy Maltańskie były pod okupacją rzymską[2][10]. Użycie pisma fenickiego również potwierdza przetrwanie kultury i religii fenickiej na wyspach[e].

Chociaż cippi nierzadko mają dedykacje[12], cippi Melkarta mają niezwykłą konstrukcję, ponieważ składają się z dwóch części. Podstawa lub cokół to prostokątny blok z listwami na górze i na dole[2]. Z przodu znajdują się inskrypcje w języku greckim i fenickim, trzy wiersze w języku greckim i cztery w języku fenickim. Napisy są lekko wcięte[2]. Na podstawie wspierają się filary, które są interpretowane jako kandelabry. Ich dolne partie zdobią płytkie płaskorzeźby liści akantu. Różnice kaligraficzne w rytym tekście, różne umiejscowienie słów oraz różnice w głębokości płaskorzeźby i sztukaterii sugerują, że te dwa cippi to oddzielne dary, a noszące ten sam napis, ponieważ darczyńcami byli bracia[f].

Kiedy grecka inskrypcja została w 1853 roku opublikowana w trzecim tomie Corpus Inscriptionum Graecarum, cippi zostały opisane jako odkryte w nadmorskiej wiosce Marsaxlokk[13]. Wcześniej nikt nie sugerował ich pochodzenia z Marsaxlokk, a ponad sto lat później stwierdzenie to zostało zdyskredytowane[14]. Przyporządkowanie do Tas-Silġ najwyraźniej osiągnięto przez wnioskowanie, ponieważ uważano, z pewnym prawdopodobieństwem, że kandelabry zostały darowane i ustawione w świątyni Heraklesa[3][g][16].

Inskrypcje na cippi edytuj

 
Inskrypcja na cippus z Luwru, w języku fenickim (od prawej do lewej)

Inskrypcja fenicka brzmi (kierunek czytania od prawej do lewej; znaki w nawiasach [] oznaczają wypełnione braki):

𐤋𐤀𐤃𐤍𐤍𐤋𐤌𐤋𐤒𐤓𐤕𐤁𐤏𐤋𐤑𐤓𐤀𐤔𐤍𐤃𐤓
𐤏𐤁𐤃[𐤊]𐤏𐤁𐤃𐤀𐤎𐤓𐤅𐤀𐤇𐤉𐤀𐤎𐤓𐤔𐤌𐤓
𐤔𐤍𐤁𐤍𐤀𐤎𐤓𐤔𐤌𐤓𐤁𐤍𐤏𐤁𐤃𐤀𐤎𐤓𐤊𐤔𐤌𐤏
𐤒𐤋𐤌𐤉𐤁𐤓𐤊𐤌

Transkrypcja tekstu fenickiego (należy czytać od lewej do prawej, zostały dodane spacje):

lʾdnn lmlqrt bʿl ṣr ʾš ndr
ʿbd[k] ʿbdʾsr wʾḥy ʾsršmr
šn bn ʾsršmr bn ʿbdʾsr kšmʿ
qlm ybrkm[11]

Tłumaczenie tekstu fenickiego na angielski:

To our lord Melqart, Lord of Tyre, dedicated by
your servant Abd’ Osir and his brother 'Osirshamar
both sons of 'Osirshamar, son of Abd’ Osir, for he heard
their voice, may he bless them.[17][h]

W wolnym tłumaczeniu tekst ten może brzmieć:

Naszemu panu Melqartowi, panu Tyru, poświęconemu przez
waszego sługę Abd’ Osira i jego brata 'Osirszamara
obu synów ‘Osirszamara, syna Abd’ Osira, bo usłyszał
ich głos, niech im błogosławi.

Grecki napis jest następujący:

ΔΙΟΝΥΣΙΟΣΚΑΙΣΑΡΑΠΙΩΝΟΙ
ΣΑΡΑΠΙΩΝΟΣΤΥΡΙΟΙ
ΗΡΑΚΛΕΙΑΡΧΗΓΕΤΕΙ[11]

Dodając późniejsze znaki diakrytyczne i wielkość liter oraz dodając spacje, tekst grecki brzmi:

Διονύσιος καὶ Σαραπίων οἱ
Σαραπίωνος Τύριοι
Ἡρακλεῖ ἀρχηγέτει

Transliteracja tekstu greckiego (wraz z akcentami):

Dionýsios kaì Sarapíōn hoi
Sarapíōnos Týrioi
Hērakleî archēgétei[11]

Tłumaczenie z greckiego na angielski:

Dionysios and Sarapion, the
sons of Sarapion, Tyrenes,
to Heracles the founder[i]

Co można przełożyć jako:

Dionizy i Sarapion,
synowie Sarapiona, Tyreńczyka,
dla Heraklesa założyciela.

Odkrycie i publikacja edytuj

 
Kopia fenickiego cippusa w Ministerstwie Spraw Zagranicznych na Malcie

Wstępna identyfikacja edytuj

W 1694 roku maltański canonicus Ignazio di Costanzo jako pierwszy ogłosił inskrypcję na cippi, którą uważał za sporządzoną w języku fenickim[19]. Ta identyfikacja została oparta na tym, że „Fenicjanie” zostali odnotowani jako starożytni mieszkańcy Malty przez greckich pisarzy Tukidydesa i Diodorusa Siculusa[j]. Costanzo zauważył te inskrypcje, które były częścią dwóch prawie identycznych wotywnych cippi przy wejściu do „Villa Abela” w Marsie, domu słynnego maltańskiego historyka Gian Franġiska Abeli[1] [k]. Di Costanzo natychmiast rozpoznał greckie inskrypcje i pomyślał, że pozostałe części zostały napisane w języku fenickim[l]. Jednak maltański historyk Ciantar twierdził, że cippi zostały odkryte w 1732 roku i umieścił znalezisko w willi Abeli, która stała się muzeum powierzonym jezuitom[21][22]. Sprzeczność w datach odkrycia jest dezorientująca, biorąc pod uwagę list di Costanzo z 1694 roku[3].

Ignazio Paternò Castello, książę Biscari, donosi o innej historii dotyczącej ich odkrycia. Paternò opisuje, jak dwa „świeczniki” były przechowywane w Bibliotheca po tym, jak zostały znalezione na wyspie Gozo[23]. Paternò przypisuje odkrycie ks. Antonowi Marii Lupiemu, który odnalazł dwa wotywne cippi z inskrypcjami fenickimi porzucone w willi należącej do zakonu jezuitów na Gozo, łącząc je z cippi wspomnianymi przez Ciantara[23][m].

Kopie inskrypcji, wykonane przez Giovanniego Uvita w 1687 roku wysłano do mieszkającego w Weronie historyka sztuki, poety i komandora rycerskiego zakonu joannitów, Bartolomeo dal Pozzo[19]. Były one następnie przekazane innemu kolekcjonerowi sztuki w Weronie, Francesco Sparaviero, który napisał tłumaczenie części greckiej[n].

W 1753 roku Abbé Guyot de Marne, również rycerz Zakonu Maltańskiego, ponownie opublikował tekst we włoskim czasopiśmie „Saggi di dissertazioni accademiche” z Etruscan Academy of Cortona, ale nie postawił hipotezy tłumaczenia[24]. W 1741 roku francuski uczony Michel Fourmont(inne języki) podjął pierwszą próbę tłumaczenia i opublikował swoje założenia w tym samym czasopiśmie[1]. Jednak żadne z nich nie doprowadziło do użytecznego tłumaczenia[25].

Rozszyfrowanie pisma fenickiego edytuj

Krótszy tekst fenicki został transliterowany i przetłumaczony ponad dwadzieścia lat po publikacji Fourmonta przez Jean-Jacquesa Barthélemy’ego[2]. Barthélemy, który wcześniej już przetłumaczył dialekt palmyreński, przedłożył swoją pracę w roku 1758[26].

Poprawnie zidentyfikował 16 z 17 różnych liter przedstawionych w tekście, ale nadal pomylił „Shin” z „He”[1]. Barthélémy rozpoczął tłumaczenie pisma od przeczytania pierwszego słowa „lʾdnn” jako „naszemu panu”[26]. Hipoteza, że Herakles korespondował z Melkartem, władcą Tyru, sprawiła, że Barthélemy wskazał więcej liter, podczas gdy imiona darczyńców, będących synami tego samego ojca w tekście greckim, umożliwiły wsteczne wprowadzenie imienia ojca w tekście fenickim[2].

W tabeli paleograficznej opublikowanej przez Barthélémy’ego brakowało liter „Tet” i „Pe”[1]. Badanie inskrypcji fenickiej na podstawie cippusa w Luwrze można uznać za prawdziwy fundament studiów fenickich i punickich w czasach, gdy Fenicjanie i ich cywilizacja znani byli jedynie z języka greckiego lub tekstów biblijnych[1].

Późniejsze prace edytuj

 
Napis w języku fenickim i greckim z książki wydrukowanej w 1772 roku przez Francisco Péreza Bayera. Późniejsze badania gramatyki fenickiej porównywały próbki pisma punickiego z tekstami hebrajskimi

Prace nad cippi koncentrowały się teraz na pełniejszym zrozumieniu gramatyki fenickiej, a także implikacjach odkrycia tekstów fenickich na Malcie. Johann Joachim Bellermann uważał, że język maltański jest dalekim potomkiem punickiego[27]. Zostało to obalone przez Wilhelma Geseniusa, który podobnie jak Abela przed nim utrzymywał, że maltański jest dialektem arabskiego[1]. Dalsze badania nad tekstem Melitensis prima podążały za rozwojem gramatyki fenickiej, porównując blisko próbki punickie z tekstami hebrajskimi[1]. W 1772 roku Francisco Pérez Bayer opublikował książkę szczegółowo opisującą poprzednie próby zrozumienia tekstu, oraz przedstawił własną interpretację i tłumaczenie[28].

W 1782 roku Emmanuel de Rohan-Polduc, wielki mistrz Zakonu Maltańskiego, podarował jeden z cippi Ludwikowi XVI[29]. Cippus został umieszczony w Académie des Inscriptions et des Belles Lettres, a następnie w latach 1792–1796 przeniesiony do Bibliothèque Mazarine[2]. W roku 1864 orientalista Silvestre de Sacy(inne języki) zasugerował, że francuski cippus powinien zostać przeniesiony do Luwru[2].

Idiomatyczne użycie i wpływ kulturowy edytuj

Termin „Rosetta stone of Malta” (maltański kamień z Rosetty) został idiomatycznie użyty do przedstawienia roli, jaką odegrały cippi w rozszyfrowaniu fenickiego alfabetu i języka[5][30]. Same cippi stały się cennym symbolem Malty[31]. Ich wizerunek pojawił się na maltańskich znaczkach pocztowych[32], a ręcznie wykonane modele artefaktów zostały podarowane wizytującym dygnitarzom[33].

Uwagi edytuj

  1. ↑ Cytat: „Soon thereafter, at the end of the 17th century, the abovementioned Ignazio di Costanzo was the first to report a Phoenician inscription and to consciously recognize Phoenician characters proper... And just as the Melitensis prima inscription played a prominent part as the first-ever published Phoenician inscription... and remained the number-one-inscription in the Monumenta (fig. 8), it now became the specimen of authentic Phoenician script par excellence... The Melitensis prima inscription of Marsa Scirocco (Marsaxlokk) had its lasting prominence as the palaeographic benchmark for the assumed, or rather deduced “classical” Phoenician (“echtphönikische”) script.”[1]
  2. ↑ Opis cippus w Luwrze stwierdza, że inskrypcja zawiera 18 z 22 liter alfabetu fenickiego[2]. Lehmann podaje jednak, że jest ich 17[1]. Bardziej wiarygodne wydaje się to drugie źródło (Lehmann cytuje brak właściwego pochodzenia cippi, podczas gdy kolekcja Luwru podaje, że cippi znaleziono w Marsaxlokk).
  3. ↑ Fenicki bóg Melkart był powiązany z helleńskim bogiem Heraklesem jedynie przez interpretatio graeca.
  4. ↑ Corpus Inscriptionum Græcarum wol. 3, nr. 5733, s. 680–681 – (łac. , gr. ) Ambo simul monumenta sunt reperta inter rudera, etiam nunc exstantia, portus hodie Marsa Scirocco, olim Ἡρακλέουϛ λιµήν, appellati[3].
  5. ↑ (fr. ) ...en plein période dite ‘punicò-romaine’ (II siècle av. J.-C.), des Maltais Restent Phéniciens, attaches à la religia et à la culture phéniciennes[11].
  6. ↑ (fr. ) ... deux monuments differents, chacun étant l’oeuvre d’un artisan et d’un scribe différents[11].
  7. ↑ stgr. Μελίτη νῆσος ἐν ᾗ ... καὶ Ἡρακλέους ἱερόν. pol. Wyspa Melite, na której jest ... oraz świątynia Heraklesa.[15]
  8. ↑ Uwaga: Od 25 lutego 2014 r. na stronie internetowej Louvre Cippus[2], w tłumaczeniu trzeciego wiersza inskrypcji fenickiej brakuje tekstu pogrubionego:
    JEST: both sons of 'Osirshamar, for he heard ZAMIAST: both sons of 'Osirshamar, son of Abd’ Osir, for he heard.
  9. ↑ Oprócz wspomnianego skojarzenia, a tym samym zmiany „Melkart” na „Herakles” (teoforyczne) imiona dwóch braci oraz ich ojca i dziadka zmieniają formę między językami z inskrypcji zgodnie z formą interpretatio graeca, ukazując wielki stopień kulturowego synkretyzmu charakterystycznego dla epoki hellenistycznej, w tym w tym przypadku Egiptu:
    „Abd’ Osir”, „Sługa Ozyrysa” i „Osirszamar”, „Ozyrys strzegł” lub „Ozyrys zachował”, stają się odpowiednio Dionysios, imię pochodzące od Dionizosa i Sarapion, imię pochodzące od Serapisa[17][18]
  10. ↑ (wł. ) Stimo esser stata simile lamina, qualche superstitioso Amuleto posto presso quel cadavere, ivi esistente per poco meno di tre mila anni, mentre da Geroglifìci Egytii, e da quei segni di caratteri posti su’l fine della prima linea scorgonsi in essa, da me giudicati per Fenici, si riconosce esser stato questo amuleo di personaggio Fenice, la di cui natio ne hebbe ne’trasandati tempo per piu secoli il dominio di quest’isola, conforme l’afferma Tucidide... E Diodoro Sicolo, parlando delle Colonie de Fenici, e commentando il detto testo di Tucidide, lasciò scritto...[19]
  11. ↑ Willa została zburzona przez brytyjską administrację kolonialną w związku z budową elektrowni[20]
  12. ↑ (wł. ) Due iscrittioni scolpite con caratteri Greci, e Fenici a mio credere[19].
  13. ↑ (wł. ) „Mi fu detto che nella Villetta del Collegio vi erano due Iscrizioni Arabiche sotto due balaustretti. Io ero stato alla Villa ed avevo visto i balaustri asserti; ma come essi sono vicini a terra sopra di un muricciolo al Sole, non avevo fatto altra riflessione sopra di essi, nè ve l’aveva fatta niuno, se non che poco eruditamente chi me ne diè notizia. Presi aldunque la barchetta, e là tornai, e trovai due iscrizioni non altrimente Arabiche, ma Fenicie e Greche; e dal tenore della Greca, che è in tutti due i dadi la stessa, credo, che i balaustrelli fossero due Candelabri rotti, offerti in dono ad Ercole Arcbagete, da due fratelli di Tiro in Fenicia. A buon conto abbiamo questo nome di Ercole, che io non so se ha noto altrove”. Lupi let.11 s.64[23]
  14. ↑ (wł. ) „[…] che tralasciatane la discifratione di quei caratteri stimati Fenici, per essere forse a lui ignoti, mit trasmise la seguente spiegatione delli Greci in esse tavole scolpiti. Dionysius et Sarapion Sarapionis Tirii, Herculi Duci”[19]

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b c d e f g h i Reinhard G. Lehmann. Wilhelm Gesenius and the Rise of Phoenician Philology. „Beihefte zur Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft”. 427, s. 250, 257, 2013. Berlin/Boston: Walter de Gruyter GmbH. [dostęp 2016-03-04]. (niem.). 
  2. ↑ a b c d e f g h i j Cippus from Malta. Louvre Museum. [dostęp 2019-07-10]. (ang.).
  3. ↑ a b c d e f g h Anthony Bonanno. Quintinius and the location of the Temple of Hercules at Marsaxlokk. „Melita Historica”. 8 (3), s. 190–204, 1982. (ang.). 
  4. ↑ Phoenician and Punic remains in Malta. [w:] The Malta Independent [on-line]. 2014-03-23. [dostęp 2022-11-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-09-10)]. (ang.).
  5. ↑ a b D. Castillo: The Maltese Cross: A Strategic History of Malta. Westport: Praeger Security International, 2006, s. 18, seria: Contributions in Military Studies. ISBN 0-313-32329-1. (ang.).
  6. ↑ Wilhelm Gesenius: Scripturae linguaeque Phoeniciae. Monumenta quotquot supersunt. T. I. Leipzig: Fr. Chr. Guil. Vogelius, 1837, s. 95. (łac.).
  7. ↑ Markoe 2000 ↓, s. 135.
  8. ↑ Markoe 2000 ↓, s. 167.
  9. ↑ The Illustrated Catalogue of the Industry of All Nations. „The Art Journal”. 2, s. 224, 1853. Virtue. (ang.). 
  10. ↑ Trudy Ring, Robert M. Salkin, Sharon La Boda: Southern Europe. T. III. Chicago: Fitzroy Dearborn, 1995, s. 413, seria: International Dictionary of Historic Places. ISBN 1-884964-05-2. (ang.).
  11. ↑ a b c d e Maurice Sznycer. Antiquités et épigraphie nord-sémitiques. „École Pratique des Hautes études 4e Section: Sciences Historiques et Philologiques. Annuaire 1974–1975”. 107 (1), s. 191–208, 1975. (fr.). 
  12. ↑ Maria Giulia Amadasi Guzzo, Giorgio Borbone (ed.), Alessandro Mengozzi (ed.), Mauro Tosco (ed.): Loquentes linguis. Linguistic and oriental studies in honour of Fabrizio A. Pennacchietti. Otto Harrassowitz Verlag, 2006, s. 15. ISBN 3-447-05484-0. (wł.).
  13. ↑ A. Böckh: Corpus Inscriptionum Graecarum, 681, 5753. T. III. Berlin: 1853.
  14. ↑ V. Borġ: Tradizioni e documenti storici. Missione, 1963, s. 41–51. (wł.).
  15. ↑ Book IV, Chapter 3 § 37 [sic, powinno być § 47]. W: Klaudiusz Ptolemeusz, Carolus Fridericus Augustus Nobbe (ed.): Claudii Ptolemaei Geographia. T. I. Carolus Tauchnitius, 1843, s. 246. (gr. • łac.).
  16. ↑ Giovanni Francesco Abela: Della Descrizione di Malta Isola nel Mare Siciliano con le sue Antichità, ed Altre Notizie. Paolo Bonacota, 1647, s. 5. (wł.).
  17. ↑ a b Jonathan R. W. Prag (ed.), Josephine Crawley Quinn (ed.): The Hellenistic West: rethinking the ancient Mediterranean. Cambridge University Press, 2013, s. 357–358. ISBN 978-1-107-03242-2. (ang.).
  18. ↑ John Pairman Brown (ed.): Israel and Hellas. T. I. Walter de Gruyter, 1995, s. 120. ISBN 3-11-014233-3. (ang.).
  19. ↑ a b c d e Antonio Bulifon: Lettere memorabili, istoriche, politiche, ed erudite Scritte, [… Raccolta Quarta (IV)]. Naples: Bulifon, 1698, s. 117–132., również [1].
  20. ↑ Noel Grima: The historical antecedents of the Marsa Power Station. [w:] The Malta Independent [on-line]. 2016-05-02. [dostęp 2022-11-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-08-20)]. (ang.).
  21. ↑ G.A. Ciantar: Dissertazione. Malta: NLM Biblioteca, s. Ms 166, ff. 25–26r. (wł.).
  22. ↑ G.A. Ciantar, G.F. Abela: Malta illustrata... accresciuta dal Cte G.A. Ciantar. Malta: Mallia, 1772, s. 460–462, 527–528. (wł.).
  23. ↑ a b c Ignazio Paternò, Principe di Biscari: Viaggio per tutte le antichita della Sicilia. Napoli: Simoni, 1781, s. 111–112. (wł.).
  24. ↑ Guyot Marne: Dissertazione II del Commendatore F. Giuseppe Claudio Guyot de Marne […] sopra un’inscrizione punica, e greca: Saggi di dissertazioni accademiche pubblicamente lette nella nobile accademia etrusca dell’antichissima città di Cortona. Rome: Tommaso / Pagliarini, 1735, s. 24–34. (wł.).
  25. ↑ Michele Fourmont: Dissertazione III […] Sopra una Iscrizione Fenicia trovata a Malta, in: Saggi di dissertazioni accademiche pubblicamente lette nella nobile accademia etrusca dell’antichissima città di Cortona. Rome: Tommaso / Pagliarini, 1741, s. 88–110. (wł.).
  26. ↑ a b Jean-Jacques, Abbé Barthélemy. Réflexions sur quelques monuments Phéniciens, et sur les alphabets qui en résultent. „Mémoires de littérature, tirés des registres de l’Académie royale des inscriptions et belles-lettres”. 30, s. 405–427, pl. i–iv, 1764 (orygin. 1758). Académie des Inscriptions et Belles-Lettres. (fr.). 
  27. ↑ Johann Joachim Bellermann: Phoeniciæ linguæ vestigiorum in Melitensi specimen. Berlin: Dieterici, 1809.
  28. ↑ F. Pérez Bayer: Del alfabeto y lengua de los Fenices, y de sus colonias. Spain: Joachin Ibarra, 1772. (hiszp.).
  29. ↑ The Malta Cippus in the Louvre. „Treasures of Malta”. 16 (1), 2009. Fondazzjoni Patrimonju Malti. [dostęp 2014-02-21]. (ang.). 
  30. ↑ Juliet Rix: Malta and Gozo. Bradt Travel Guides, 2010, s. 123. ISBN 978-1841623122. (ang.).
  31. ↑ Heritage Malta joins in with Lejliet Lapsi Notte Gozitana. Gozo News, 2010-05-13. [dostęp 2022-11-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-14)]. (ang.).
  32. ↑ MaltaPost Philately. MaltaPost. [dostęp 2022-11-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-02-14)]. (ang.).
  33. ↑ Malta- Libya ‘non-paper’ on illegal immigration. [w:] Times of Malta [on-line]. 2005-06-29. [dostęp 2022-11-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-09-24)]. (ang.).

Bibliografia edytuj

  • Glenn Markoe: Phoenicians. University of California Press, 2000, seria: Peoples of the Past. ISBN 0-520-22613-5. (ang.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Cippi_Melkarta&oldid=73540993”