Cmentarz żydowski w Warszawie (Bródno)

Cmentarz żydowski na Bródnie – cmentarz żydowski znajdujący się w Warszawie, w dzielnicy Targówek, u zbiegu ulic Odrowąża i św. Wincentego.

Cmentarz żydowski w Warszawie (Bródno)
Obiekt zabytkowy nr rej. A-856 z dnia 5 września 2009 r.
Ilustracja
Macewy w centralnej części nekropolii
Państwo

 Polska

Miejscowość

Warszawa

Adres

ul. św. Wincentego 15

Typ cmentarza

wyznaniowy

Wyznanie

judaizm

Stan cmentarza

niegrzebalny

Powierzchnia cmentarza

13,5 ha[1]

Liczba pochówków

ok. 250 000[1]

Liczba kwater cmentarnych

86[1]

Data otwarcia

1780

Data ostatniego pochówku

listopad 1940[1]

Zarządca

Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie

Mapa cmentarza
Mapa cmentarza
Położenie na mapie Warszawy
Mapa konturowa Warszawy, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Cmentarz żydowski w Warszawie (Bródno)”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Cmentarz żydowski w Warszawie (Bródno)”
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Cmentarz żydowski w Warszawie (Bródno)”
Ziemia52°16′13″N 21°02′18″E/52,270278 21,038333
Strona internetowa
Brama główna cmentarza wzniesiona w latach 80. XX wieku przez Fundację Rodziny Nissenbaumów, po prawej pawilon z wystawą „Bejt almin – Dom wieczności”
Główna aleja prowadząca do lapidarium
Brama nekropolii od strony cmentarza Bródnowskiego
Fragment wystawy „Bejt almin – Dom wieczności”

Historia edytuj

Cmentarz został oficjalnie założony w 1780 na gruntach wsi Targówek przez Szmula Jakubowicza Zbytkowera, bogatego kupca i dostawcę dworu Stanisława Augusta Poniatowskiego[2][3]. Zbytkower uzyskał również wymaganą zgodę na założenie nekropolii od biskupa płockiego Michała Jerzego Poniatowskiego, któremu podlegały tereny na prawym brzegu Wisły[4][5]. Była ona obwarowana warunkami cichych przemarszów konduktów pogrzebowych oraz dostarczania co roku 10 kamieni (ok. 120 kg) łoju kościołowi parafialnemu w Skaryszewie[4]. Pierwszy odnotowany pochówek odbył się jednak jeszcze przed oficjalnym otwarciem cmentarza, w 1743[6].

Powierzchnia cmentarza wynosiła w tamtym czasie 0,75 ha[2]. W 1784 żona Szmula Zbytkowera ufundowała ogrodzenie nekropolii; zbudowano także dom przedpogrzebowy[2]. Do rzezi Pragi w 1794 liczba pochówków była jednak stosunkowo niewielka[7]. W 1785 utworzono Bractwo Święte (Chewra Kadisza), które po śmierci Szmula Zbytkowera w 1801, zgodnie z zapisem przywileju lokacyjnego, przejęło zarządzanie nekropolią[8].

W 1794 na cmentarzu pochowano żołnierzy dowodzonego przez Berka Joselewicza Pułku Lekkokonnego Starozakonnego, którzy polegli w walkach z Rosjanami[9].

Szmul Zbytkower spoczął na ufundowanym przez siebie cmentarzu[2]. W 1842 pochowano tam wynalazcę Abrahama Sterna, twórcę pierwszego na świecie arytmometru wykonującego pięć podstawowych działań[10].

W 1843 staraniem wnuka Szmula Zbytkowera, Jakuba Flataua, wzniesiono wzdłuż północno-wschodniej granicy cmentarza ceglany mur, w którym umieszczono tablicę pamiątkową ku czci fundatora. Pozostałe fragmenty muru wzniesiono dopiero w latach 70. XIX wieku z funduszy pochodzących z legatów Jakuba Flataua i jego siostry Rozalii Löwenstein[11].

W 1870 zarząd cmentarza został przejęty przez Gminę Żydowską w Warszawie[8]. Wzniesiono nowy dom przedpogrzebowy, mur cmentarza, posadzono drzewa, wykopano kilka studni artezyjskich oraz zorganizowano regularną służbę cmentarną[12]. W 1890 nekropolia znalazła się w granicach administracyjnych miasta[2]. Pod koniec XIX wieku powiększono cmentarz od strony południowej[13].

Cmentarz był uważany za miejsce pochówku uboższych Żydów[14][15]. Ustalone w 1855 opłaty były niższe o 75% niż na cmentarzu przy ulicy Okopowej, urządzano tam również wiele bezpłatnych pochówków[16]. Ostatni pogrzeb miał miejsce przed zamknięciem getta warszawskiego, w listopadzie 1940[1]. W tamtym czasie powierzchnia nekropolii wynosiła 18,5 ha[2][13].

W okresie okupacji i Niemcy zniszczyli znajdujące się na cmentarzu budynki i ogrodzenie oraz dużą liczbę nagrobków[17]. Opuszczona nekropolia ucierpiała również w wyniku działalności hien cmentarnych[18].

W czasie powstania warszawskiego w sierpniu 1944 Niemcy rozstrzelali pod murem cmentarza 40 Polaków[19]. Miejsce egzekucji zostało upamiętnione w latach 50. XX wieku tablicą Tchorka ustawioną przy ul. Odrowąża[20].

Dewastacja cmentarza była kontynuowała po 1945[21]. Rozebrano otaczające go pozostałości muru[22]. Między 1948 a 1951 na polecenie władz ocalałe nagrobki wyrwano; część z nich wykorzystano jako materiał budowlany, a kilkadziesiąt tysięcy przygotowano do wywiezienia[1]. Teren nekropolii zalesiono[13]. Planowano urządzenie tam parku rekreacyjnego[10]. Te plany nie zostały zrealizowane, a cmentarz stał się miejscem spotkań miejscowego marginesu społecznego[23].

W latach 80. XX wieku nekropolia została odrestaurowana przez Fundację Rodziny Nissenbaumów[24]. Cmentarz ogrodzono żelaznym parkanem, a od strony ul. św. Wincentego wzniesiono monumentalną bramę[10]. Tworzą ją dwa pylony z płaskorzeźbami autorstwa Dariusza Kowalskiego, Teresy Pastuszka i Leszka Waszkiewicza[13]. Od bramy w głąb cmentarza przez las prowadzi brukowana centralna aleja. Znajduje się przy niej kilka odtworzonych kwater z charakterystycznymi, półcylindrycznymi nagrobkami z piaskowca i stojącymi przed nimi macewami. Na końcu alei znajduje się lapidarium z kamieni nagrobnych, gdzie miał stanąć pomnik Zamordowanej Kultury Żydowskiej.

Nekropolia została wpisana do rejestru zabytków pod nr A-856 w dniu 5 września 2009[25].

W 2012 cmentarz został przekazany Gminie Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie[21]. Gmina wybudowała nowe ogrodzenie i odrestaurowała bramę. Na postumencie niezbudowanego pomnika i przy głównej alei ustawiono gabiony wypełnione kawałkami macew[21].

Wystawa „Bejt almin – Dom wieczności” edytuj

W lutym 2018 w jednym z dwóch wzniesionych przy bramie parterowych pawilonów otwarto wystawę „Bejt almin – Dom wieczności” poświęconą historii bródnowskiej nekropolii oraz śmierci i zwyczajom pogrzebowym w kulturze żydowskiej[26]. Zwiedzający może zapoznać się ze zwyczajami dotyczącymi pogrzebu i żałoby, rolą cmentarza w żydowskiej tradycji, a ponadto z formami inskrypcji i przesłaniem symboliki nagrobnej[27]

Przypadki wykorzystania macew z cmentarza edytuj

Park im. Jana Szypowskiego „Leśnika” edytuj

Do 2014 w parku im. płk. Jana Szypowskiego „Leśnika” przy ul. Grochowskiej znajdowały się pergole częściowo wykonane z macew pochodzących z bródzieńskiej nekropolii[28]. Zbudowano z nich murki oraz słupki pergoli przy kręgu tanecznym.

Na początku lat 90. XX wieku władze Żydowskiego Instytutu Historycznego wystąpiły do władz Pragi-Południe o rozbiórkę pergoli w parku. Wiceburmistrz Jacek Podwysocki stwierdził jednak, że pergola nie zostanie rozebrana ze względu na brak funduszy[28]. Została ona rozebrana w 2014, a kawałki macew użyte do ich budowy przewieziono z powrotem na cmentarz[28].

Miejski Ogród Zoologiczny w Warszawie edytuj

Podobna sprawa zaistniała również na terenie warszawskiego zoo, gdzie w latach 50. XX wieku[28] macewy wykorzystano do budowy chodników i krawężników w ogródku różanym w pobliżu ul. Ratuszowej[29]. Nie jest wykluczone, że zostały wykorzystane także w innych miejscach[29].

Po 2007 roku macewy zostały wykopane i złożone koło wybiegu dla hipopotamów[29]. W 2022 roku w uzgodnieniu z Gminą Wyznaniową Żydowską w Warszawie zostały przewiezione na cmentarz na Bródnie[29].

Brzegi Wisły edytuj

W 2012 w związku z wyjątkowo niskim poziomem wody rzeka odsłoniła fragmenty żydowskich nagrobków, które - prawdopodobnie zmieszane z gruzem pochodzącym z rozebranych dróg – służyły do umacniania brzegów[30]. Pracująca wówczas nad Wisłą grupa archeologów przekazała je policji, skąd trafiły na cmentarz[31][32].

Inne informacje edytuj

Otoczony murem cmentarz jest widoczny na jednej z płaskorzeźb umieszczonych na mauzoleum Bera Sonnenberga (syna Szmula Zbytkowera), znajdującym się na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej[5].

Osoby pochowane na cmentarzu edytuj

Na cmentarzu pochowany został między innymi jego założyciel, kupiec Szmul Zbytkower wraz z żoną Judytą Jakubowiczową oraz ich zięciem Izaakiem Flatauem[33], który był kupcem i założycielem synagogi Zgromadzenia Izraelitów Niemieckich w Warszawie[34], a także wynalazca Abraham Stern[35] i działacz społeczno-religijny Menachem Mordechaj Mote[36].

Na cmentarzu znajdowały się również trzy ohele cadyków w których pochowani byli: Jona Melwerger, Fajwel Lewiński i Eliezer Aszkenazy[37].

Przypisy edytuj

  1. a b c d e f Cmentarz Żydowski na Bródnie. [w:] Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie [on-line]. warszawa.jewish.org.pl. [dostęp 2018-06-26].
  2. a b c d e f Marian Gajewski: Urządzenia komunalne Warszawy. Zarys historyczny. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1979, s. 422. ISBN 83-06-00089-7.
  3. Maria Bogucka, Maria I Kwiatkowska, Marek Kwiatkowski, Władysław Tomkiewicz, Andrzej Zahorski: Warszawa w latach 1526–1795. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 83-01-03323-1, s. 278, 325.
  4. a b Ignacy Schiper: Cmentarze żydowskie w Warszawie. Warszawa: Maor, 1938, s. 5.
  5. a b Hanna Faryna, Piotr Paszkiewicz. Warszawskie cmentarze żydowskie. „Kronika Warszawy”. 2(58), s. 107, 1984. 
  6. Ignacy Schiper: Cmentarze żydowskie w Warszawie. Warszawa: Maor, 1938, s. 4.
  7. Zofia Borzymińska: Szmul Zbytkower i jego Chewra Kadisza (Święte Bractwo) [w:] Odkrywanie żydowskiej Pragi. Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma, 2014, s. 80. ISBN 978-83-61850-42-7.
  8. a b Karol Mórawski: Przewodnik historyczny po cmentarzach warszawskich. Warszawa: Wydawnictwo PPTK „Kraj”, 1989, s. 133. ISBN 83-7005-129-4.
  9. Adam Dylewski: Ruda, córka Cwiego. Historia Żydów na warszawskiej Pradze. Wołowiec: Czarne, 2018, s. 21. ISBN 978-83-8049-775-7.
  10. a b c Jerzy S. Majewski, Tomasz Urzykowski: Spacerownik po warszawskich cmentarzach. Warszawa: Agora, 2009, s. 140. ISBN 978-83-7552-713-1.
  11. Schiper Cmentarze ss. 69-70
  12. Karol Mórawski: Przewodnik historyczny po cmentarzach warszawskich. Warszawa: Wydawnictwo PPTK „Kraj”, 1989, s. 133–134. ISBN 83-7005-129-4.
  13. a b c d Karol Mórawski: Przewodnik historyczny po cmentarzach warszawskich. Warszawa: Wydawnictwo PPTK „Kraj”, 1989, s. 134. ISBN 83-7005-129-4.
  14. Leon Przysukier: Cmentarze żydowskie w Warszawie. Przewodnik ilustrowany (reprint). Warszawa (Radom): 1936 (1992), s. 72.
  15. Hanna Faryna, Piotr Paszkiewicz. Warszawskie cmentarze żydowskie. „Kronika Warszawy”. 2(58), s. 112, 1984. 
  16. Hanna Faryna, Piotr Paszkiewicz. Warszawskie cmentarze żydowskie. „Kronika Warszawy”. 2(58), s. 112–113, 1984. 
  17. Kazimierz Urban: Cmentarze żydowskie, synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944–1966. Kraków: Nomos, 2006, s. 286. ISBN 83-60490-16-3.
  18. Paweł Elsztein: Moja Praga. Warszawa: Dom Wydawniczy Syrenka, 2002, s. 284. ISBN 83-914909-8-X.
  19. Jerzy Majewski, Tomasz Urzykowski: Przewodnik po powstańczej Warszawie. Warszawa: Muzeum Powstania Warszawskiego, 2012, s. 351. ISBN 978-83-273-0091-1.
  20. Stanisław Ciepłowski: Wpisane w kamień i spiż. Inskrypcje pamiątkowe w Warszawie XVII–XX w.. Warszawa: Argraf, 2004, s. 207. ISBN 83-912463-4-5.
  21. a b c Tomasz Urzykowski. Koniec rekreacji na cmentarzu. „Gazeta Stołeczna”, s. 5, 4 kwietnia 2016. 
  22. Jerzy Kasprzycki: Żydzi Warszawy. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1998, s. 200. ISBN 83-221-0488-X.
  23. Tomasz Urzykowski, Wojciech Karpieszuk: Stop profanacji kirkutu na Bródnie!. gazeta.pl, 2010-03-11. [dostęp 2012-05-21].
  24. Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 112. ISBN 83-01-08836-2.
  25. Zestawienie zabytków nieruchomych.Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków - stan na 31 grudnia 2017 r. Woj. mazowieckie (Warszawa). [w:] Narodowy Instytut Dziedzictwa [on-line]. nid.pl, 31 grudnia 2017. s. 55. [dostęp 2018-06-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (27 czerwca 2018)].
  26. Tomasz Urzykowski. Wystawa w Domu Śmierci. „Gazeta Stołeczna”, s. 4, 7 lutego 2018. 
  27. Wystawa „Bejt almin – dom wieczności”. [w:] Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie [on-line]. warszawa.jewish.org.pl. [dostęp 2019-02-11].
  28. a b c d Tomasz Urzykowski: Macewy znikną z parku. Wracają na cmentarz. warszawa.wyborcza.pl, 9 października 2014. [dostęp 2016-10-23].
  29. a b c d Tomasz Urzykowski. Macewy wywiezione z zoo. Czy wszystkie?. „Gazeta Stołeczna”, s. 2, 10 października. 
  30. Tomasz Urzykowski: Wisła oddaje macewy. Służyły do umacniania brzegu. gazeta.pl, 2012-09-25. [dostęp 2012-09-26].
  31. Macewy z Wisły już w policyjnym hangarze. gazeta.pl, 2012-09-26. [dostęp 2012-09-26].
  32. Macewy z Wisły po latach wróciły na cmentarz na Bródnie. gazeta.pl, 2012-10-01. [dostęp 2012-10-01].
  33. Cmentarz żydowski na Bródnie w Warszawie (ul. Św. Wincentego 15). sztetl.org.pl. [dostęp 2023-11-06].
  34. Synagoga Niemiecka w Warszawie. sztetl.org.pl. [dostęp 2023-11-06].
  35. Abraham Stern. cemetery.jewish.org.pl. [dostęp 2023-11-06].
  36. Menachem Mordechai Mote. cemetery.jewish.org.pl. [dostęp 2023-11-06].
  37. Tomasz Urzykowski: Cmentarz Żydowski na Bródnie od 1 listopada dostępny do zwiedzania. warszawa.wyborcza.pl. [dostęp 2023-10-24].

Bibliografia edytuj

Linki zewnętrzne edytuj