Cmentarz w Palmirach

cmentarz, muzeum (oddział Muzeum Historycznego Warszawy; Palmiry, Polska)

Cmentarz w Palmirach – miejsce pamięci narodowej z grobami przeszło 2 tysięcy Polaków, zamordowanych przez Niemców w czasie II wojny światowej, w okresie od 1939 do 1943. Znajduje się na południe od wsi Palmiry w gminie Czosnów, w województwie mazowieckim, w Kampinoskim Parku Narodowym.

Cmentarz w Palmirach
Ilustracja
Widok ogólny cmentarza
Państwo

 Polska

Miejscowość

Palmiry

Typ cmentarza

miejsce pamięci narodowej

Liczba grobów

ponad 2 tysiące

Data otwarcia

1948

Data ostatniego pochówku

1948

Położenie na mapie gminy Czosnów
Mapa konturowa gminy Czosnów, na dole nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Cmentarz w Palmirach”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Cmentarz w Palmirach”
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Cmentarz w Palmirach”
Położenie na mapie powiatu nowodworskiego
Mapa konturowa powiatu nowodworskiego, na dole nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Cmentarz w Palmirach”
52°20′01,98″N 20°44′40,96″E/52,333883 20,744712
Wiązanie oczu przed egzekucją Palmiry 1940

Podawana są różne liczby pochowanych: tablica informacyjna na cmentarzu podaje 2115 osób, gmina Czosnów, na której terenie leży cmentarz, informuje o 2204 pochowanych[1]. Według innych źródeł pochowano tam 2252 osób[2][3].

Historia

edytuj
 
Plan cmentarza
 
Muzeum w Palmirach
 
Napis przy wejściu
 
Krzyże w Palmirach
 
Główna oś cmentarza
 
Krzyże i macewy w Palmirach
 
Grób Janusza Kusocińskiego
 
Grób Macieja Rataja
 
Grób Witolda Hulewicza

W 1929 ze wsi Palmiry w głąb lasu zbudowano drogę prowadzącą do ukrytych magazynów wojskowych, składającą się z dwóch pasm bruku przedzielonych na środku rzędem sosen, które miały maskować drogę przed atakiem lotniczym. W tym okresie do magazynów też doprowadzono bocznicę kolei normalnotorowej z Warszawy Gdańskiej przez Młociny, Łomianki do Palmir. We wrześniu 1939 r. toczyły się tu zacięte walki z wojskami niemieckimi, które nie chciały dopuścić do wywiezienia z magazynów zapasów broni oraz amunicji dla broniących się polskich oddziałów w Modlinie, Zakroczymiu i Warszawie. Ostatecznie polscy żołnierze w połowie września wysadzili w powietrze magazyny z amunicją i miejsce to obecnie jest głębokim dołem, który miejscowi ludzie nazywają „Po wybuchu”.

W pobliżu Palmir - na polanie położonej około 7 kilometrów od szosy modlińskiej przy drodze do wsi Pociechaokupanci niemieccy masowo mordowali więźniów politycznych przywożonych z Warszawy. Między grudniem 1939 a lipcem 1941 roku na „palmirskiej polanie śmierci” odbyło się co najmniej 20 egzekucji, w których zginęło ponad 1700 osób narodowości polskiej i żydowskiej, zazwyczaj przywiezionych z warszawskich więzień i aresztów[4]. Największa masakra miała miejsce w dniach 20-21 czerwca 1940, kiedy to w ramach tzw. akcji AB zamordowanych zostało co najmniej 358 więźniów Pawiaka - w tym wielu przedstawicieli polskiej elity politycznej, intelektualnej i kulturalnej. W dniach egzekucji Niemcy stosowali zwiększone środki ostrożności (miejsca egzekucji otaczały wzmocnione patrole wojska i żandarmerii nie wpuszczając nikogo do lasu, a pracowników leśnych zwalniając z pracy), maskując później w różny sposób masowe groby np. sadzeniem młodników. Pomimo tego miejsce każdej zbrodni było podpatrywane przez miejscową ludność i oznaczane. Nie wykluczone, że nie wszystkie miejsca zostały znalezione. Po wojnie w 24 miejscach wskazanych przez leśników rozpoczęto prace ekshumacyjne przez ekipy Polskiego Czerwonego Krzyża i do 2 czerwca 1946 wydobyto ponad 1700 zwłok, z czego 170 stanowiły kobiety, a rozpoznano jedynie 400. Delegat Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, Szwajcar dr Emil Bosch, który przybyły na miejsce ekshumacji w maju 1946 r., oświadczył dziennikarzom, że „wstrząsające dowody martyrologii Polski, jakich świadkiem był na Palmirach, przekraczają wszystkie jego dotychczasowe wyobrażenia o zbrodniach niemieckich”[5].

Osobny artykuł: Zbrodnia w Palmirach.

Po zakończeniu ekshumacji w Palmirach Polski Czerwony Krzyż przystąpił do badania kolejnych mogił ofiar zbiorowych mordów:

  • od 16 do 19 lipca 1946 r. rozkopano koło Stefanowa w lesie chojnowskim 3 mogiły zbiorowe pochodzące ze stycznia i lutego 1943 r.,
  • wiosną 1947 r. dokonywano ekshumacji w rejonie Młocin,
  • od 31 marca do 3 kwietnia w Szwedzkich Górach,
  • 12 i 13 maja na wydmie Łuże w pobliżu Wólki Węglowej,
  • 14 i 16 maja w Wólce Węglowej,
  • od 16 do 22 maja w Laskach.

Z wyjątkiem nielicznych przypadków, gdzie rodziny same postanowiły pochować swoich bliskich, większość zwłok z tych ekshumacji złożono na utworzonym w 1948 roku cmentarzu-mauzoleum w Palmirach.

Ostatecznie w Palmirach spoczywa[1]:

W roku 1973 w pobliżu cmentarza otwarto Muzeum Walki i Męczeństwa pokazujące eksponaty związane z wrześniem 1939, konspiracją i walkami partyzanckimi na terenie Puszczy Kampinoskiej oraz dokumenty i rzeczy znalezione w czasie ekshumacji. Muzeum od 1980 jest oddziałem Muzeum Historycznego m.st Warszawy. 9 lipca 2004 roku nad Puszczą Kampinoską przeszła trąba powietrzna, wyrządzając szkody w pasie długości 14 km i szerokości 200 m, powalając drzewa na obszarze około 97 ha. Na przełomie roku 2004 i 2005 usunięto wiatrołomy, a wiosną 2005 żołnierze Garnizonu Warszawskiego obszar ten zalesili.

W roku 2004 i 2005 cmentarz został okradziony – zginęło z krzyży wiele aluminiowych tabliczek identyfikujących pomordowanych – ogółem ukradziono 2218 tabliczek. W ich miejsce Urząd Wojewódzki postanowił zamontować tabliczki z żywicy epoksydowej niestanowiące zachęty dla złodziei, jednak do dziś nie wszystkie brakujące tabliczki zostały uzupełnione.

Muzeum – Miejsce Pamięci Palmiry

edytuj

W roku 2009 Stołeczny Zarząd Rozbudowy Miasta ogłosił konkurs na budowę nowego muzeum[6]. Budowa rozpoczęła się w kwietniu 2010 i została sfinansowana ze środków miejskich, unijnych i Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa[7]. Nowe muzeum przybrało postać surowego budynku z betonu i szkła wkomponowanego w las kampinoski. Placówkę otwarto 31 marca 2011. W uroczystości wzięli udział: prezydent Bronisław Komorowski, prezydent Warszawy Hanna Gronkiewicz-Waltz, przewodniczący Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa Władysław Bartoszewski i jej sekretarz generalny Andrzej Kunert[7].

Muzeum – Miejsce Pamięci Palmiry jest oddziałem Muzeum Warszawy[8].

Cmentarz

edytuj

Przy wejściu na cmentarz umieszczono wyryte w kamieniu słowa, pierwotnie wyryte przez nieznanego więźnia na ścianie celi nr 6 w więzieniu w dawnej siedzibie Gestapo w alei J. Ch. Szucha 25:

Łatwo jest mówić o Polsce, trudniej dla niej pracować,
jeszcze trudniej umrzeć, a najtrudniej cierpieć.

Nad cmentarzem górują 3 krzyże posiadające zmienione proporcje – ich dłuższe ramiona mają symbolizować rozłożone ręce rozstrzeliwanego człowieka.

W lesie otaczającym cmentarz miejsca pochówków oznaczone są parami betonowych krzyży – podobne krzyże, tylko drewniane znajdują się w miejscach innych egzekucji np. w Lesie Młocińskim na Młocinach.

Rokrocznie, począwszy od 1959 roku, w II połowie października na terenie Cmentarza-Mauzoleum Palmiry ma swoje zakończenie impreza o charakterze turystyczno-patriotycznym Centralny Zlot Młodzieży „Palmiry” organizowana przez PTTK.

Groby (m.in.)

edytuj

Dojazd komunikacją miejską

edytuj

Od 9 IV 2011 r. dojazd do Cmentarza w Palmirach zapewnia linia Zarządu Transportu Miejskiego nr 800 kursująca w soboty, niedziele i święta w okresie wiosenno-letnim z pętli Metro Młociny.

Przypisy

edytuj
  1. a b Cmentarz w Palmirach. Nasza Gmina Czosnów. [dostęp 2010-07-13].
  2. Michał Wojtczuk. Nowe muzeum: szkło i beton podziurawiony kulami. „Gazeta Stołeczna”, 2009-10-23. 
  3. Są pieniądze na muzeum w Palmirach. „Gazeta Stołeczna”, 2010-01-27. 
  4. Władysław Bartoszewski: Palmiry. Warszawa: Książka i Wiedza, 1976, s. 26.
  5. Gazeta Ludowa (PSL) nr 136 z 1946, cyt. za: Bartoszewski, Palmiry, s.7
  6. Jerzy S. Majewski. Palmiry - nowy obiekt w miejscu zbrodni. „Gazeta Stołeczna”, 2009-07-11. 
  7. a b „Palmiry to warszawski Katyń” [online], tvn24.pl, 31 marca 2011 [dostęp 2011-05-01] [zarchiwizowane z adresu 2013-05-04].
  8. Uchwała nr LXIII/2067/2022 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 7 kwietnia 2022 r. w sprawie zmiany statutu Muzeum Warszawy. [w:] Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego nr 4663 [on-line]. 19 kwietnia 2022. s. 3. [dostęp 2022-04-22].

Linki zewnętrzne

edytuj