Wikipedia

Collegium Nowodworskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego

budynek w Krakowie, w Polsce

Collegium Nowodworskiego – zabytkowy budynek Uniwersytetu Jagiellońskiego znajdujący się w Krakowie przy ulicy św. Anny 12, na Starym Mieście.

Uniwersytet Jagielloński
Collegium Nowodworskiego
Zabytek: nr rej. A-101 z 6 sierpnia 1936[1]
Ilustracja
Państwo

 Polska

Województwo

 małopolskie

Miejscowość

Kraków

Adres

ul. św. Anny 12

Styl architektoniczny

barok, manieryzm, gotyk

Fundator

Gabriel Prowancjusz Władysławski
Bartłomiej Nowodworski
Jakub Najmanowicz
Władysław IV

Kondygnacje

3 (1 podziemna, 2 nadziemne)[2]

Powierzchnia użytkowa

1900 m²[2]

Rozpoczęcie budowy

1636

Ukończenie budowy

1643

Ważniejsze przebudowy

lata 70. XVIII w.
1855

Pierwszy właściciel

Akademia Krakowska

Kolejni właściciele

Biblioteka Jagiellońska
Institut für Deutsche Ostarbeit
Akademia Medyczna w Krakowie

Obecny właściciel

Uniwersytet Jagielloński

Położenie na mapie Starego Miasta w Krakowie
Mapa konturowa Starego Miasta w Krakowie, po lewej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Kolegium Nowodworskiego”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Kolegium Nowodworskiego”
Położenie na mapie województwa małopolskiego
Mapa konturowa województwa małopolskiego, blisko centrum na lewo u góry znajduje się punkt z opisem „Kolegium Nowodworskiego”
Położenie na mapie Krakowa
Mapa konturowa Krakowa, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Kolegium Nowodworskiego”
Ziemia50°03′43,47″N 19°56′00,00″E/50,062075 19,933333
Multimedia w Wikimedia Commons

Historia

edytuj

Fundacja

edytuj

Nazwa kolegium pochodzi od nazwiska Bartłomieja Nowodworskiego, który zapisał w latach 1617 i 1619 dwie potężne fundacje (łącznie na 15 tys. złotych polskich) na rzecz zarządzanej przez Akademię Krakowską szkoły średniej[3]. W 1630 Gabriel Prowancjusz Władysławski dokonał na rzecz Uniwersytetu zapisu w wysokości 30 tys. złotych polskich, z przeznaczeniem głównie na reformę i rozwój szkoły średniej[4]. Dodatkowo Władysławski mocą testamentu przepisał Akademii swój majątek, co przyniosło kolejne 20 tys. złotych polskich[5]. Fundacje te umożliwiły budowę nowej siedziby dla istniejących od 2 poł. XVI w., zarządzanych przez uniwersytet, Szkół Nowodworskich[5]. W 1636 postanowiono wznieść budynek naprzeciw kościoła św. Anny, na parceli przyległej do Collegium Maius[5]. W 1638 budowę wsparli finansowo rektor Akademii, Jakub Najmanowicz (1000 złp), oraz król Władysław IV (2500 złp)[5]. Przez dłuższy czas kolegium, dla upamiętnienia Nowodworskiego oraz Władysławskiego, nazywano Collegium Władysławsko-Nowodworskim; z czasem jeden z członów nazwy zanikł[5].

Budowa

edytuj

Budowniczym kolegium został Jan Leitner[6]. Budowę zakończono zasadniczo w 1643[6]. Na kolegium składały się dwa ustawione równolegle pawilony, połączone z obydwu stron murem[7]. Pomiędzy nimi znajdował się brukowany dziedziniec, z trzech stron otoczony krużgankami[7]. Poza salami lekcyjnymi i pomieszczeniami gospodarczymi w kolegium mieściło się m.in. oratorium[7]. Dachy na pawilonach były dwuspadowe[8]. Całość kolegium prezentowała połączenie stylu barokowego i manieryzmu, z wyraźnymi nawiązaniami do gotyckich rozwiązań sąsiedniego Collegium Maius[8].

Siedziba szkoły średniej

edytuj

W latach 1645–1650, w związku z usterkami popełnionymi przez Laitnera, Uniwersytet zmuszony był sfinansować w budynku szereg napraw[9]. Po zajęciu Krakowa przez Szwedów zajęcia w szkole zawieszono, a najeźdźcy, po skrupulatnym splądrowaniu budynku, urządzili w kolegium stajnię[10]. Po opuszczeniu Krakowa przez Szwedów zajęcia wznowiono w 1657[10]. Do ponownego zniszczenia budynku doszło w 1769, po zajęciu go przez rosyjskie wojsko i przekształceniu w koszary[10].

W latach 70. XVIII wieku stan techniczny budynku przedstawiał się źle[11]. Przy okazji reformy Szkół Nowodworskich przez Hugona Kołłątaja doszło do poważnej renowacji kolegium[12]. W 1786 znajdujące się w budynku oratorium przekształcono w amfiteatr, tj. aulę szkolną[13]. W 1810 szkołę wizytował książę warszawski Fryderyk August[14]. Od czasów reformy Kołłątajowskiej do połowy XIX wieku wygląd budynku zasadniczo nie zmienił się[15]. W latach 40. XIX wieku z uwagi na zły stan techniczny zasypano i zamurowano piwnice budynku[16]. W 1845 miała miejsce potężna renowacja Collegium[17]. W tym okresie w amfiteatrze budynku miały miejsce zebrania m.in. Izby Reprezentantów Rzeczypospolitej Krakowskiej[18] i krakowskiego Towarzystwa Naukowego[19]. W 1849 miał miejsce remont tylnego pawilonu kolegium.[20]. Podczas wielkiego pożaru Krakowa w 1850 budynek ocalał nietknięty[21].

W 1855 do budynku dobudowano nowe, trzecie skrzydło od strony Plant[22]. Autorem planu skrzydła był Tomasz Majewski[22]. Nowa część budynku utrzymana została w stylistyce zbliżonej do starszych skrzydeł Collegium[23]. Pawilon zwieńczony został dachem czterospadowym[23]. Mieścił pięć pomieszczeń na parterze i pięć na piętrze[24].

W 1887 władze Uniwersytetu przeniosły umieszczoną w amfiteatrze galerię obrazów do nowo powstałego Collegium Novum[25]. Pod koniec XIX wieku zlikwidowano podwórze Collegium od strony ulicy Gołębiej, na którym znajdowały się ubikacje; na terenie tym postawiono Collegium Phisicum, a cześć dołączono do ogrodu akademickiego[26]. W 1880 budynek odwiedził cesarz Franciszek Józef[27], a w 1887 arcyksiążę Rudolf[28]. W 1890 wewnątrz Collegium Nowodworskiego założono toalety[29].W tym samym roku usunięto zewnętrzne schody prowadzące do budynku od strony ulicy św. Anny[30]. W 1897 rozpoczęto budowę nowej siedziby dla gimnazjum św. Anny, znajdującej się przy pl. Na Groblach[31]. W 1898 szkołę przeniesiono do nowej siedziby.

XX wiek

edytuj

Budynek, po opuszczeniu przez Nowodworek, przez kilka lat znajdował się w użytkowaniu Wyższej Szkoły Realnej[32]. W 1899 Kolegium Nowodworskiego przekazano rozrastającej się Bibliotece Jagiellońskiej, od dłuższego czasu mającej problemy z pomieszczeniem zbiorów w dotychczasowej siedzibie w Collegium Maius[33]. W niektórych pomieszczeniach rozlokowano inne jednostki uniwersyteckie, jak Seminaria: Filologiczne, Archeologiczne i Prawnicze, Bibliotekę Medyczną czy też Zakład Matematyczno-Fizyczny (ten ostatni do 1925)[34]. Do 1905, w związku ze zmianą przeznaczenia, dokonano znacznych przekształceń budynku[32]; podłączono go też do wodociągu[35]. Przerwa w działalności Biblioteki nastąpiła w 1914, kiedy Collegium Nowodworskiego zajęto na tymczasowy szpital wojskowy; biblioteka wznowiła działalność w 1916[36]. W latach 1927–1932 dokonano renowacji kolegium[37]. W 1931 Biblioteka Jagiellońska przejęła cały budynek[38].

Niemcy, po zajęciu Krakowa, w listopadzie 1939 postanowili zamknąć bibliotekę w Collegium Nowodworskiego[39]. Następnie w 1940 zbiory przeniesiono z ich rozkazu do wybudowanego jeszcze przed wojną nowego budynku Biblioteki Jagiellońskiej, w Collegium Nowodworskiego zaś ulokowano dyrekcję Ostinstitutu[39].

Budynek zdołał przetrwać II wojnę światową bez większych uszkodzeń[40]. Od 1949 udostępniono go nowo powstałej Akademii Medycznej[41]. Od tego czasu na określenie Collegium Nowodworskiego używa się także nazwy Collegium Medicum[41]. Nowe władze budynku postanowiły wyburzyć przewiązkę łączącą go z Collegium Maius[42]. Przebudowano toalety, wyremontowano fasadę, na dziedzińcu zamontowano elektryczną fontannę[42]. W latach 70. wymieniono bruk dziedzińca na nowy[42]. Do końca XX wieku przeprowadzono kilka remontów mających na celu przywrócenie pierwotnego wyglądu budynku: odtworzono między innymi piwnice[43]. W 1993, po włączeniu Akademii Medycznej w struktury UJ, budynek stał się ponownie własnością Uczelni[44]. W 1997 przeprowadzono w nim prace konserwatorskie[44].

6 sierpnia 1936 budynek został wpisany do rejestru zabytków[45]. Znajduje się także w gminnej ewidencji zabytków[46].

  •  
    Ogólny widok budynku.
  •  
    Dziedziniec Collegium.

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 31 stycznia 2025 [dostęp 2011-10-14].
  2. ↑ a b Ferenc 2012 ↓, s. 142.
  3. ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 10-11.
  4. ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 11.
  5. ↑ a b c d e Ferenc 2012 ↓, s. 12.
  6. ↑ a b Ferenc 2012 ↓, s. 13.
  7. ↑ a b c Ferenc 2012 ↓, s. 14.
  8. ↑ a b Ferenc 2012 ↓, s. 15.
  9. ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 16.
  10. ↑ a b c Ferenc 2012 ↓, s. 26.
  11. ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 27.
  12. ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 28-29.
  13. ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 22.
  14. ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 43.
  15. ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 38-39.
  16. ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 40.
  17. ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 48.
  18. ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 54.
  19. ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 55.
  20. ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 61.
  21. ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 56.
  22. ↑ a b Ferenc 2012 ↓, s. 62.
  23. ↑ a b Ferenc 2012 ↓, s. 63.
  24. ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 64.
  25. ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 71-72.
  26. ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 72.
  27. ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 89.
  28. ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 90.
  29. ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 77.
  30. ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 92.
  31. ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 93.
  32. ↑ a b Ferenc 2012 ↓, s. 96.
  33. ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 95-96.
  34. ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 99-100.
  35. ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 97-98.
  36. ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 104-105.
  37. ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 111.
  38. ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 102.
  39. ↑ a b Ferenc 2012 ↓, s. 117.
  40. ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 122.
  41. ↑ a b Ferenc 2012 ↓, s. 123.
  42. ↑ a b c Ferenc 2012 ↓, s. 125.
  43. ↑ Ferenc 2012 ↓, s. 125-126.
  44. ↑ a b Ferenc 2012 ↓, s. 141.
  45. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 31 stycznia 2025 [dostęp 2024-10-07].
  46. ↑ Gminna ewidencja zabytków Krakowa. Biuletyn Informacji Publicznej Miasta Krakowa. [dostęp 2024-10-07].

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Collegium_Nowodworskiego_Uniwersytetu_Jagiellońskiego&oldid=76265882”