Cyrkuł zamojski

Cyrkuł zamojski (niem. Zamoscer Kreis) – jednostka terytorialna tzw. Galicji Wschodniej (wschodnich terenów Królestwa Galicji i Lodomerii w okresie zaboru austriackiego), funkcjonująca w latach 1783–1809. Jego powierzchnia liczyła ponad 5000 km², co stanowiło ponad 6% ziem zabranych przez Austrię w I rozbiorze Polski. Obszar ten w przybliżeniu objął tzw. Zamojszczyznę lub dawne województwo zamojskie w latach 1975–1998, a obecnie stanowi przede wszystkim południowo-wschodnią część województwa lubelskiego.

Mapy okręgu i cyrkułu zamojskiego

Cyrkuł w 1805 roku

Okręg (dystrykt) zamojski cyrkułu bełskiego (z siedzibą w Zamościu) około 1780 roku

Cyrkuł zamojski w 1791

Cyrkuł zamojski zaznaczony na granatowo

Historia

Późniejszy cyrkuł zamojski obejmował północny skraj ziem zabranych podczas pierwszego rozbioru Polski w 1772, w tym południowo-wschodniej części ziemi chełmskiej z Zamościem oraz całe województwo bełskie z Tomaszowem i Hrubieszowem. Początkowo władze habsburskie nie traktowały zajętej ziemi jako trwały nabytek i jedynie prowizorycznie przejęły polską administrację wojewódzką. Przejściowy był również pierwszy podział z 1773 zrywający z tradycją polskiego podziału na województwa, w którym omawiany obszar objął cyrkuł bełski z siedzibą w lepiej rozwiniętym Zamościu, podzielony na 8 okręgów (dystryktów), których dokładny zasięg nie jest znany. Brakowało urzędników, którymi byli przeważnie przybysze z Austrii i Czech. W związku z tym w marcu 1775 liczbę okręgów zredukowano do trzech z siedzibami w Zamościu, Sokalu i Tomaszowie. W latach 1782 do 1784 przeprowadzono szeroko zakrojono reformy józefińskie, w tym administracyjne. Zlikwidowano okręgi i ustanowiono 18 cyrkułów. Po kilku kolejnych drobnych zmianach granic nowy cyrkuł zamojski w porównaniu do okręgu zamojskiego powiększył się o część obszaru okręgu tomaszowskiego, z samym Tomaszowem i Krzeszowem nad Sanem na południowym zachodzie, z kolei na północnym wschodzie sięgał do Bugu, bez kilku miejscowości na prawym brzegu jak Terechy i miasteczko Korytnica.

Na mocy dekretu Józefa II z pierwszego grudnia 1785 urząd cyrkularny i podległe mu samorządy urzędowały wyłącznie w języku niemieckim. Władze cyrkularne w dobie absolutyzmu oświeceniowego miały bardzo szeroki zakres uprawnień dotykający wiele dziedzin codziennego życia.

W 1783 rozgraniczono miasta (zarządzane przez magistrat z burmistrzem) i miasteczka (osady targowe, zarządzane przez asesora lub syndyka), których cyrkuł liczył łącznie 17:

• 10 miast: Grabowiec, Horodło, Hrubieszów, Józefów, Krzeszów, Szczebrzeszyn, Tarnogród, Tomaszów, Tyszowce i Zamość
• 7 miasteczek: Jarczów, Komarów, Krasnobród, Kryłów, Łaszczów, Skierbieszów i Uchanie

W ramach tzw. kolonizacji józefińskiej powstało tu również kilka kolonii niemieckich.

W sieci państwowych dróg bitych Zamość skomunikowany był z resztą Galicji jedynie ze Lwowem (położonym ok. 130 km na południowy wschód).

Wydana po raz pierwszy w roku 1786 „Geografia (...) Galicyi i Lodomeryi” autorstwa hrabiego Ewarysta Andrzeja Kuropatnickiego podawała, iż obfituje ten cyrkuł w ...pola żyzne i urodzajne, osobliwie: żyta, pszenice, konopie, w różne ryby, sumy, węgorze, leszcze; także stawy ma wielkie; w lasy na budowle szkut, dubasów, komieg, tu palą potaże, biją klepki i bale, robią belki; huty szklane; zwierza dosyć różnego i barci na lasach - zkąd wiele miodu. Droga idzie murowana ode Lwowa traktem ku Warszawie na Janów, Rawę, Tomaszów, Zamość ku granicy pod Tarnogórą polską.

Zgodnie z postanowieniami podpisanego 14 października 1809 pokoju w Schönbrunnie, Nowa Galicja i cyrkuł zamojski zostały włączone do Księstwa Warszawskiego. W przeciwieństwie do obszarów Nowej Galicji (Galicji Zachodniej) tereny te zostały zagarnięte przez Austrię wskutek I rozbioru Polski (nie III). Południowa granica cyrkułu stała się linią graniczną między Austrią a Księstwem Warszawskim, a od 1815 między Królestwem Kongresowym a Austrią. Obszar wszedł w skład departamentu lubelskiego i został podzielony na powiaty hrubieszowski, tarnogrodzki, tomaszowski i zamojski.

Ponieważ na terenie Księstwa Warszawskiego miasteczka nie występowały, te doń przyłączone zostały przemienione w miasta.

Zobacz też

• podział administracyjny Księstwa Warszawskiego

Bibliografia

• J. Feduszka: Zmiany przebiegu granicy. roztocze.horyniec.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-20)].. 2001.
• Zamojski cyrkuł w: Geografia albo dokładne opisane Królestwa Galicji i Lodomerii., 1786, s. 44–50.
• Jacek Arkadiusz Goclon: Polska na królu pruskim zdobyta. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2002.
• J. Karpiniec: Ilość osad miejskich byłej Galicji i podział ich na miasta i miasteczka. „Roczniki dziejów społeczno-gospodarczych”. T. II. 1932.