Daktylowiec właściwy

gatunek rośliny

Daktylowiec właściwy (Phoenix dactylifera L.), palma daktylowa, daktylowe drzewo – gatunek rośliny z rodziny arekowatych (popularnie nazywanych palmami). W stanie dzikim nie występuje, jest natomiast uprawiany w wielu krajach świata[4].

Daktylowiec właściwy
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

arekowce

Rodzina

arekowate

Rodzaj

daktylowiec

Gatunek

daktylowiec właściwy

Nazwa systematyczna
Phoenix dactylifera L.
Sp. pl. 2:1188. 1753[3]
Owoce
Owoce świeże i suszone

Morfologia edytuj

Kłodzina
Brązowa, zwężająca się ku górze, zwieńczona zielonym pióropuszem liści. Osiąga wysokość 15-25 m. Czasami z jednego systemu korzeniowego wyrasta kilka kłodzin[5].
Liście
Pierzaste, sztywne, o długości do 3 m. Pojedynczy liść składa się z lancetowatych, ostro zakończonych listków, których liczba może dochodzić do 150[5]. Liście na szczycie korony są wzniesione, niższe zwisające[6]. Ogonek liściowy ma trójkątny przekrój poprzeczny z dwoma kątami bocznymi i jednym grzbietem, po jego obu stronach znajdują się liczne kolce[7].
Kwiaty
Jest wiatropylną rośliną dwupienną. Drobne, niepozorne kwiaty zebrane są w miotlasty, rozgałęziony kwiatostan, które początkowo osłonięte są długą, sztywną pochwą. Kwiatostan męski ma około 2 tysiące kwiatów, żeński mniej. Kwiaty męskie zbudowane są z 6 działek okwiatu i 6 pręcików, kwiaty żeńskie z 6 działek i 3 słupków, dojrzewa tylko jeden z nich, 2 pozostałe obumierają[8].
Owoce
Nazywane daktylami, czerwono-żółte pestkowce o długości do 70 mm, zawierające podłużne, brązowe nasiono[8]. Pozostają na drzewie do wyschnięcia. Proces suszenia nie powoduje zbyt dużych zmian w wartościach odżywczych owocu, ponieważ zawiera on stosunkowo niewiele wody.

Składniki odżywcze edytuj

Daktyle są bardzo dobrym źródłem przeciwutleniaczy i wykazują właściwości przeciwmutagenne w badaniach in vitro[9]. Owoc składa się w 70% z węglowodanów (głównie z cukrów), co sprawia, że jest to jeden z najbardziej pożywnych naturalnych produktów spożywczych dostępnych dla człowieka. Zawartość wody wynosi od 15 do 30% w zależności od odmiany i stadium dojrzałości owocu[7].

Wartość energetyczna edytuj

Daktyle są bardzo pożywne, przyswajalne i są wysokoenergetyczne.

Palma daktylowa jest dobrym źródłem żywności o wysokiej wartości odżywczej. Owoc daktylowy jest bogaty w składniki odżywcze, a dzięki swoim wartościom dietetycznym zawsze był wysoko oceniany przez ludzi. Daktylowce dają ponad 3 000 kalorii na kilogram[7].

Białka i tłuszcze edytuj

Obie substancje występują w małych ilościach. Tłuszcz jest głównie skoncentrowany w skórze i ma bardziej fizjologiczne znaczenie w ochronie owocu niż przyczynianie się do wartości odżywczej miąższu daktyli[7].

Witaminy i minerały edytuj

Daktylowce na etapie dojrzewania, w którym są zwykle i najczęściej spożywane, zawierają:

* witaminy A, B1, B2 i niacynę w rozsądnych ilościach, ale brak znaczących ilości innych witamin, w szczególności witaminy C,

* dobre źródło potasu, wapnia i żelaza,

* małe ilości chloru, miedzi, magnezu, siarki i fosforu[7].

Zastosowanie edytuj

Sztuka kulinarna
  • Daktyle są głównym celem uprawy palmy daktylowej. Są słodkie, mają mięsisto-mazisty miąższ i są bardzo pożywne. Zawierają ponad 50% cukrów i witaminy. Wyróżnia się dwa ich rodzaje[8]:
    • miękkie – po wyciśnięciu uzyskuje się z nich sok zwany "miodem palmowym", z którego wytwarza się bardzo odżywczy „chleb daktylowy”[8],
    • twarde – o dużej zawartości skrobi; zjadane na surowo lub mielone na mąkę, z której po dodaniu mąki jęczmiennej wypieka się tzw. "chleb pustyni".
  • Wino i wódka palmowa: z soku uzyskanego z naciętego kwiatostanu daktylowca otrzymuje się po fermentacji wino palmowe, a w procesie jego destylacji wódkę palmową[8].
  • Daktylowiec jako źródło cukru dla człowieka - z zagęszczonego soku pozyskiwanego z palmy powstaje brunatny, ciągnący się cukier zwany jaggery.
Osobny artykuł: daktyle.
Roślina ozdobna

W krajach o ciepłym klimacie (strefy mrozoodporności 10-12) daktylowiec jest uprawiany w ogrodach, alejach, parkach. W Polsce jest uprawiany w doniczkach i różnych pojemnikach jako roślina pokojowa[6].

Inne zastosowania
  • Kłody stanowią materiał budowlany, wykorzystywane są także jako opał[8].
  • Z liści Żydzi budowali swoje szałasy w czasie 40-letniej tułaczki po pustyni. Obecnie nadal liści używa się do krycia dachów[10].
  • Z liści wykonuje się maty, ich włókna stosuje się w plecionkarstwie[10].
  • Mielone pestki stanowią paszę dla zwierząt hodowlanych[10].
  • Z pestek wykonywano naszyjniki i bransolety[10].
  • Z włókien osadki liści wykonywano pędzle[10].

Historia uprawy edytuj

Jest jednym z najdawniej uprawianych drzew. Uprawiany był przez ludy starożytnego Bliskiego Wschodu: Sumerów, Kananejczyków, Chaldejczyków, Asyryjczyków. Zapylenie krzyżowe daktylowca jest narysowane na reliefie asyryjskim pochodzącym sprzed 3 tysięcy lat p.n.e. Znany i uprawiany był również przez Żydów[10]. Między 1963 i 1991 rokiem w wyniku wykopalisk w Izraelu (m.in. w twierdzy Masada) archeolodzy znaleźli nasiona daktylowców sprzed ok. 1900 do 2400 lat. „Najmłodsze” nazwane Metuzalemem (Methuselah) udało się skiełkować na początku XXI wieku. Z dalszych, w sumie 34 zasadzonych nasion, wykiełkowało 6[11][12]. Według Pliniusza Starszego najsłodsze daktyle w I w. n.e. pochodziły z Judei.

Uprawa edytuj

Daktylowce uprawiane w mieszkaniu rosną wolno, można je więc uprawiać przez wiele lat, zanim staną się zbyt duże na warunki mieszkaniowe. W mieszkaniu nie zakwitają i nie owocują. Daktylowca właściwego uprawia się z sadzonek wyprodukowanych przez ogrodników, lub z nasion. Kiełkują długo, nawet trzy miesiące[13].

Najlepiej rośnie na żyznej, gliniastej ziemi, w miejscu o rozproszonym świetle. Najlepsze są doniczki wysokie i wąskie. Nie lubi pomieszczeń ogrzewanych, jednak temperatura nie może spaść poniżej 10 °C. Zimą zazwyczaj zrzuca dolne liście. Latem należy go podlewać obficie 2-3 razy w tygodniu, zimą raz na dwa tygodnie. Co roku przesadza się go do większej doniczki. Liście z kurzu czyści się przez spryskiwanie lub odkurzanie miotełką z piór[13]. Palma daktylowa jest jednym z największych producentów żywności na hektar, a produkcja na świecie znacznie przekracza 3 miliony ton[7].

Głównymi producentami daktyli w 2017 roku byli kolejno: Irak, Iran, Algieria, Arabia Saudyjska i Pakistan[7].

Wymagania klimatyczne edytuj

Palma daktylowa uprawiana jest w regionach suchych i półsuchych, które charakteryzują się długim i gorącym latem, brakiem opadów (lub co najwyżej niskimi) i bardzo niskim poziomem wilgotności względnej podczas okresu dojrzewania. Wyjątkowe wysokie temperatury (nawet 56 °C) są dobrze znoszone przez palmę daktylową przez kilka dni w trakcie nawadniania. Punkt zerowy roślinności palmy daktylowej wynosi 7 °C, powyżej tego poziomu wzrost jest aktywny i osiąga optimum w około 32 °C[7].

Daktylowiec nie wykazuje uszkodzeń w wietrznych warunkach. Palma daktylowa może wytrzymać silny, gorący wiatr[7].

Udział w kulturze edytuj

  • W Biblii hebrajskie słowo oznaczające daktylowiec wymienione jest 26 razy, głównie jako roślina, ale także jako nazwa miejscowości i imię kobiety[14].
  • Dla Żydów daktylowiec był nie tylko źródłem pokarmu, ale od czasów Machabeuszy również symbolem sprawiedliwości i zwycięstwa. Liście daktylowca noszono podczas procesji. Zwyczaj ten kontynuowany jest również w Nowym Testamencie, np. podczas triumfalnego wjazdu Jezusa do Jerozolimy czy triumfu narodu wybranego w Apokalipsie (7,9)[10].
  • Podczas żydowskiego święta Sukkot z liści palmy daktylowej układane są bukiety zwane lulawem. Używane są podczas obrzędy dziękczynienia[10].
  • Tora zabraniała Żydom wycinania palm daktylowych i innych drzew owocowych podczas wojny (Pwt 20,19-20). Nie zawsze jednak było to przestrzegane. Szczególnie perfidne było wycięcie w okolicy wszystkich drzew z kwiatostanami męskimi i pozostawienie drzew z kwiatostanami żeńskimi – pozbawione zapylacza nie mogły owocować[10].
  • Palma daktylowa znajduje się w herbie Arabii Saudyjskiej i Kataru, zakonu paulinów, miasta Bet Sze’an, miał ją też na swojej pieczęci Thierry Alzacki.

Przypisy edytuj

  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-02-15] (ang.).
  3. The Plant List. [dostęp 2015-01-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-04-17)].
  4. Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2015-01-03].
  5. a b Phoenix dactylifera – Encyclopedia of Life. [dostęp 2015-01-03].
  6. a b Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
  7. a b c d e f g h i FAOSTAT, www.fao.org [dostęp 2018-12-30].
  8. a b c d e f Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.
  9. Antioxidant and Antimutagenic Properties of Aqueous Extract of Date Fruit (Phoenix dactylifera L. Arecaceae). Journal of Agricultural and Food Chemistry, 2002.
  10. a b c d e f g h i Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.
  11. Sarah Sallon, Emira Cherif, Nathalie Chabrillange, Elaine Solowey, Muriel Gros-Balthazard, Sarah Ivorra, Jean-Frédéric Terral, Markus Egli, Frédérique Aberlenc. Origins and insights into the historic Judean date palm based on genetic analysis of germinated ancient seeds and morphometric studies. „Science Advances”. 6 (6), 2020. DOI: 10.1126/sciadv.aax0384. 
  12. CurryFeb. 5, 2020, 3:05 Pm, Dead Sea dates grown from 2000-year-old seeds, Science | AAAS, 5 lutego 2020 [dostęp 2020-02-11] (ang.).
  13. a b David Longman: Pielęgnowanie roślin pokojowych. Warszawa: PWRiL, 1997. ISBN 83-09-01559-3.
  14. Flowers in Israel. [dostęp 2015-01-03].