Dialekt alemański (nazwa własna: Alemannisch) – grupa zróżnicowanych gwar górnoniemieckich języka wysokoniemieckiego z rodziny języków germańskich. Bywa określany jako odrębny od niemieckiego język alemański. Funkcjonuje głównie w formie mówionej; funkcję języka literackiego na obszarze jego występowania pełni standardowa niemczyzna.

Alemannisch
Obszar

Szwajcaria, Niemcy, Austria, Liechtenstein i inne

Liczba mówiących

ok. 10 mln

Pismo/alfabet

łacińskie

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
UNESCO 2 wrażliwy
Ethnologue 5 rozwojowy
Kody języka
ISO 639-2 gsw
ISO 639-3 gsw
IETF gsw
Glottolog alem1243
Ethnologue gsw
WALS alt, gbe, gos, gpz, gtg
Występowanie
Ilustracja
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Wikipedia w języku alemańskim
Słownik języka alemańskiego
w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Posługuje się nim około 10 milionów ludzi w 7 państwach: Szwajcarii (cały region niemieckojęzyczny poza rejonem Samnaun przy granicy z Austrią), Niemczech (Szwabia i większość Badenii-Wirtembergii), Austrii (tylko Vorarlberg), całym Liechtensteinie, Włoszech (kilka izolowanych miejscowości w płn.-zach. Alpach), Francji (Alzacja) oraz Wenezueli (język kilku osad kolonistów od 1843).

Nazwa dialektu pochodzi od dawnego związku niemieckich plemion z tego regionu (Alamanowie).

Odmiany edytuj

Istnieją następujące etnolekty alemańskie:

Język literacki edytuj

Najstarszym zapisem dialektu są krótkie napisy na fibulach, pochodzących z VI wieku. Pierwsze teksty ciągłe zostały zapisane w VIII wieku w opactwie St. Gallen, np. modlitwa Ojcze nasz:

Fater unser, thu bist in himile
uuihi namu dinan
qhueme rihhi diin
uuerde uuillo diin,
so in himile, sosa in erdu
prooth unseer emezzihic kip uns hiutu
oblaz uns sculdi unsero
so uuir oblazem uns skuldikem
enti ni unsih firleit in khorunka
uzzer losi unsih fona ubile

Konfederacja Szwajcarska sporządziła swoje kroniki w XIV wieku w dialekcie alemańskim. Także na ten dialekt przetłumaczył Biblię szwajcarski reformator religijny Huldrych Zwingli w 1520. Od XVII wieku datuje się wypieranie gwar alemańskich przez język niemiecki, jako język literacki. Z tego powodu do dziś nie istnieje żadna spójna ortografia gwar alemańskich (brak normy literackiej).

W 1803 Johann Peter Hebel napisał Opowieści alemańskie (Alemannische Gedichte) w tym dialekcie. Szwajcarscy pisarze często świadomie używają zapożyczeń z dialektu tzw. „helwetyzmów” w swoich utworach, pisanych w języku niemieckim, np. Jeremias Gotthelf i Tim Krohn.

Cechy edytuj

Południowa (alpejska) część obszaru dialektu cechuje się znacznie większymi różnicami od standardowego języka niemieckiego, niż część północna (w RFN).

Ponieważ południowe gwary alemańskie (np. w Szwajcarii) są w większości trudno lub w niewielkim stopniu rozumiane przez użytkowników języka niemieckiego, niektórzy językoznawcy, opierając się na kryteriach SIL International i UNESCO, opisują ten etnolekt jako odrębny „język alemański” lub 4 odrębne języki: szwabski, alemański, walser i niemiecki „colonia tovar” (w Wenezueli).

Szwajcarskie gwary alemańskie są często określane jako „szwajcarski język niemiecki” lub Schwyzerdütsch.

Najważniejsze cechy to:

  • częste użycie zdrobnień: na północy- przyrostek -le; na południu: -li (zamiast niemieckiego -chen), np. Häusle, Hüüsle, Hüüsli, Hiisli (domek).
  • Zróżnicowanie między południowymi i północnymi gwarami w wymowie ch po samogłoskach: i, e, ä, ö, ü i spółgłoskach.
  • czasownik być jest różnie odmieniany w różnych gwarach:
    (częste formy gs*- pochodzą od słów pokrewnych ge-sein, niespotykanych we współczesnym języku niemieckim.)
Odmiana czasownika być w gwarach alemańskich
język polski
(język niemiecki)
dolnoszwabski alzacki Allgäuerisch Dolny
Markgräflerland
Voralpenland wschodnioszwajcarski zachodnioszwajcarski Sensler
ja jestem
(ich bin)
I ben Ich bin I bin Ich bi I bee I bi I(g) bi I bû
ty jesteś
(du bist)
du bisch dü bisch du bisch du bisch dou bisch du bisch du bisch dù bûsch
on jest
(er ist)
er isch är isch är isch är isch är isch är isch är isch är isch
my jesteśmy
(wir sind)
mir send mir sinn mir send/sönd mir sin mr send m(i)r send/sön/sinn mir sy wier sy
wy jesteście
(ihr seid)
ihr send ihr sinn ihr send ihr sin ihr send i(i)r sönd/sind dihr syt ier syt
oni są
(sie sind)
dui send sie sinn dui send si sin dia send di sönd si sy si sy
ja byłem
(ich bin ... gewesen)
i ben gwä ich bin gsinn i bi gsi ich bi gsi i bee gsei i bi gsi i(g) bi gsi/gsy i bû gsyy

Zobacz też edytuj

Linki zewnętrzne edytuj