Dolomity

Nie mylić z: dolomit.

Dolomity[3] (wł. Dolomiti, Alpi Dolomitiche[4]; niem. Dolomiten[5]) – pasmo górskie w północno-wschodniej części Włoch, część Południowych Alp Wapiennych w Alpach Wschodnich. Leży pomiędzy dolinami: Val Rendena na zachodzie, Piawa na wschodzie oraz Pustertal (Val Pusteria) na północy. Najwyższe szczyty Dolomitów to: Punta Penia (3342 m n.p.m.) i Punta Rocca (3309 m n.p.m.) w masywie Marmolady, Antelao (3263 m n.p.m.), Tofany. Kraina geograficzna, do której należą Dolomity to Tyrol Południowy, południowa część masywu leży na terenie prowincji Belluno, zachodnia – prowincji Trentino, północna – prowincji Bolzano-Alto Adige/Bozen-Südtirol. W 2009 roku Dolomity wpisano na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Dolomity
Ilustracja
Tre Cime di Lavaredo
Kontynent Europa
Państwo  Włochy
Najwyższy szczyt Marmolada - Punta Penia (3342 m n.p.m.)[1][2]
Jednostka dominująca Południowe Alpy Wapienne[a]
Mapa pasma górskiego
Położenie na mapie Alp; granice pasma według Alpenvereinseinteilung der Ostalpen (1984)
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach
Dolomity[a]
Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Ilustracja
Marmolada (3343 m n.p.m.)
Państwo  Włochy
Typ przyrodniczy
Spełniane kryterium VII, VIII
Numer ref. 1237
Region[b] Europa i Ameryka Północna
Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę 2009
na 33. sesji
Położenie na mapie Włoch
Mapa konturowa Włoch, blisko górnej krawiędzi znajduje się punkt z opisem „Dolomity”
Ziemia46°23′N 11°51′E/46,383333 11,850000
Multimedia w Wikimedia Commons
  1. ↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO
  2. ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

TopografiaEdytuj

Dolomity leżą we włoskiej części Alp Wschodnich, w regionach Trydent-Górna Adyga i Wenecja Euganejska.

AVEEdytuj

 
 W podziale Alp Wschodnich według Alpenverein Dolomity (nr AVE 52) są częścią      Südliche Ostalpen[a][6][7] i nie obejmują swym zasięgiem Dolomiti di Fiemme (Fleimstaler Alpen, nr AVE 53), które są odrębną, samodzielną jednostką.

Pasmo graniczy[8] z: Sarntaler Alpen na północnym zachodzie, Alpami Zillertalskimi, Rieserfernergruppe i Villgratner Berge na północy, Alpi Carniche na północnym wschodzie, Prealpi Carniche na wschodzie i południowym wschodzie oraz Dolomiti di Fiemme na zachodzie.

 
Dolomity (zasięg wg AVE)

 

SOIUSAEdytuj

 
 Według włoskiego podziału Alp, SOIUSA,       Dolomity (kod SOIUSA = II/C-31) są sekcją (sezione) sektoru (grande settore)       Południowe Alpy Wapienne[a] (Alpi Sud-orientali, kod SOIUSA = II/C). Pasmo Dolomiti di Fiemme (kod SOIUSA = II/C-31.V) stanowi podsekcję (sottosezione) Dolomitów.[9]

Główne podgrupy górskie według SOIUSAEdytuj

Nazwa Kod SOIUSA
Dolomiti di Sesto, di Braies e d’Ampezzo II/C-31.I
Dolomiti di Zoldo II/C-31.II
Dolomiti di Gardena e di Fassa II/C-31.III
Dolomiti di Feltre e delle Pale di San Martino II/C-31.IV
Dolomiti di Fiemme II/C-31.V
 

     Zasięg Dolomitów według SOIUSA

          Obszary z listy światowego dziedzictwa UNESCO

 

Grupy górskieEdytuj

 
Monte Civetta
 
Tofany
 
Torri del Vajolet

Dolomity nie stanowią wyraźnego łańcucha górskiego. Składają się z grup skalnych oddzielonych głębokimi dolinami i wysokimi, lecz na ogół łatwo dostępnymi przełęczami. Najważniejsze grupy: Pale di San Martino, Marmarole, Puez, Fanes, Sassolungo (niem. Langkofel), Marmolada, Sella, Puez/Ciër, Catinaccio (niem. Rosengarten), Civetta, Pelmo, Tofany, Cristallo, Antelao, Sorapiss, Dolomiti di Sesto (niem. Sextner Dolomiten)[6][7], Sciliar/Schlern, Dolomiti di Braies/Pragser Dolomiten. Najważniejsze grupy o podobnej budowie geologicznej, lecz geograficznie należące do innych grup górskich to Dolomiti di Brenta, Piccole Dolomiti[6][7] i Dolomity Lienzkie.

Budowa geologicznaEdytuj

Dolomity w dużej części składają się z odkrytych skał - wapieni i dolomitów oraz częściowo - riolitów. W dolinach lasy szpilkowe. Dolomity charakteryzuje się bardzo malowniczą rzeźbą terenu spowodowaną ich erozją. Pod względem geologicznym Dolomity stanowią fragment Południowych Alp Wapiennych. Składają się z płaszczowin wchodzących w skład tzw. Jednostek Austryjskich sfałdowanych po raz pierwszy w fazie austryjskiej orogenezy alpejskiej, na przełomie wczesnej i późnej kredy), ale główna faza fałdowań, tworzenia płaszczowin i wypiętrzenia przypadła na schyłek miocenu (Stupnicka, 1978). Osady jurajskie i kredowe tych jednostek zostały niemal całkowicie zerodowane; istniejące dolomity i wapienie uformowane zostały w triasie. Osady triasowe leżą na formacjach permskich, pod którymi znajduje się gruba warstwa kwaśnych skał wylewnych (głównie riolity), leżących bezpośrednio na silnie zmetamorfizowanym starszym podłożu. W niektórych miejscach riolity ukazują się bezpośrednio na powierzchni.

Rdzenna ludnośćEdytuj

Rdzenna, zanikająca już ludność Dolomitów to Ladynowie, posiadający własną kulturę i język ladyński, którym posługuje się jeszcze niewielka część mieszkańców (ok. 30 000). Gromadzeniem informacji o kulturze ladyńskiej zajmują się Institut Ladin Micurá de Rü w San Martino (Alta Badia) oraz muzeum etnograficzne w Vigo di Fassa.

TurystykaEdytuj

Dolomity stanowią bardzo atrakcyjny rejon i są licznie odwiedzane przez turystów. Duża ilość poszarpanych grani, turni i baszt skalnych, bardzo stromych stoków, urwisk oraz wielkich kilkusetmetrowych pionowych ścian skalnych, głębokich dolin i zjawisk krasowych tworzy bardzo spektakularny krajobraz. Zimą Dolomity są popularnym ośrodkiem narciarskim, a latem oferują olbrzymią ilość szlaków górskich, via ferrat oraz szlaków rowerowych.

Spośród wielu ośrodków sportów zimowych w Dolomitach najbardziej znana za sprawą Olimpiady Zimowej z 1956 roku jest Cortina d’Ampezzo oraz rejony Val Ghërdina/Grödental/Val Gardena, Alta Badia, Canazei, Reba/Arabba, Madonna di Campiglio, gdzie odbywają się regularnie zawody o Puchar Świata. Dolomity posiadają również wiele letnich stacji klimatyczno-wypoczynkowych. Należą do nich między innymi: Sesto, San Candido, Corvara, Ortisei, Selva Val Ghërdina/Wolkenstein, Predazzo, Cavalese, Alleghe, San Martino di Castrozza.

 
Panorama gór w Cortinie d’Ampezzo

 

Główne szczytyEdytuj

Nr.NazwaWysokość (m n.p.m.)Nr.NazwaWysokość (m n.p.m.)
1. Punta Penia (w masywie Marmolada) 3344 23. Pala di San Martino 2996
2. Antelao 3263 24. Catinaccio (niem. Rosengartenspitze) 2981
3. Tofana di Mezzo 3244 25. Cima di Fradusta 2941
4. Punta Sorapiss 3229 26. Cimon del Froppa 2932
5. Monte Civetta 3220 27. niem. Fermedaturm 2867
6. Gran Vernel 3205 28. Cima d’Asta 2848
7. Monte Cristallo 3221 29. Cima Canali 2846
8. Cima di Vezzana 3192 30. Croda Grande 2839
9. Cimon della Pala 3184 31. Torri del Vajolet 2821
10. Sassolungo (niem. Langkofel) 3181 32. Sass Maor 2816
11. Monte Pelmo 3169 33. Cima di Ball 2783
12. Punta dei Tre Scarperi (niem. Dreischusterspitze) 3152 34. Cima della Madonna (Sass Maor) 2751
13. Piz Boè (niem. Boespitze) 3152 35. Cima della Rosetta 2741
14. Croda Rossa d’Ampezzo (niem. Hohe Gaisl) 3148 36. Croda da Lago 2701
15. Piz Popena 3143 37. niem. Central Grasleitenspitze 2705
16. Punta Grohmann niem. Grohmannspitze 3126 38. Monte Schiara 2562
17. Croda dei Toni (niem. Zwölferkofel) 3094 39. Sasso di Mur 2554
18. Cima Undici (niem. Elferkofel) 3092 40. Cima Dodici 2338
19. Sass Rigais (niem. Geislerspitzen) 3025 41. Monte Pavione 2336
20. Tre Cime di Lavaredo 3003 42. Cima di Posta 2235
21. Catinaccio d’Antermoia (niem. Kesselkogel) 3004 43. Monte Pasubio 2232
22. Cinque Dita (niem. Fünffingerspitze) 2997

Zobacz teżEdytuj

UwagiEdytuj

  1. ↑ a b c Południowe Alpy Wapienne (polski egzonim, któremu wg KSNG odpowiadają endonimy Südliche Kalkalpen[10] lub Alpi Sud-orientali[11]) mają różne granice w zależności od klasyfikacji. Obszar Südliche Ostalpen (AVE) nie pokrywa się z zasięgiem Alpi Sud-orientali (SOIUSA).
    Alpi Sud-orientali to wg KSNG Południowe Alpy Wapienne, ale endonim Südliche Ostalpen nie ma polskiego egzonimu.

PrzypisyEdytuj

  1. ↑ AVE: Alpenvereinseinteilung der Ostalpen (1984). [dostęp 2019-07-18].
  2. ↑ Marmolada, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2019-07-18].
  3. ↑ Polski egzonim według: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 371, Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2016-03-23].
  4. ↑ Endonimy włoskie według: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 371, Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2016-03-23].
  5. ↑ Endonim niemiecki według: Alpenvereinseinteilung der Ostalpen (1984). [dostęp 2016-03-23].
  6. ↑ a b c Główny Urząd Geodezji i Kartografii nie podaje polskiego egzonimu: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, ss. 370—372; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2016-03-24].
  7. ↑ a b c Główny Urząd Geodezji i Kartografii: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, Przedmowa, s. XVIII; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2016-04-24].

    Niewymienienie danego obiektu jest jednoznaczne ze stwierdzeniem, że Komisja nie zaleca dla niego polskiej nazwy, nawet jeżeli taka spotykana jest w niektórych publikacjach.

  8. ↑ Podział Alp Wschodnich według Alpenverein: Alpenvereinseinteilung der Ostalpen (1984). [dostęp 2016-03-24].
  9. ↑ Sergio Marazzi: La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA) (wł.). Fioridimontagna.it. [dostęp 2016-04-21].
  10. ↑ Endonim niemiecki: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, ss. 10; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-25].
  11. ↑ Endonim włoski: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, ss. 371; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-25].

BibliografiaEdytuj

  • Ewa Stupnicka: Zarys geologii regionalnej świata, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1978
  • Dariusz Tkaczyk: Dolomity (tom I: Wschód, tom II: Zachód), Wydawnictwo Sklepu Podróżnika

Linki zewnętrzneEdytuj

 
Panorama Dolomitów z Col del Cuc
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Dolomity&oldid=62907854”