Dolomity
Dolomity[3] (wł. Dolomiti, Alpi Dolomitiche[4]; niem. Dolomiten[5]) – pasmo górskie w północno-wschodniej części Włoch, część Południowych Alp Wapiennych w Alpach Wschodnich. Leży pomiędzy dolinami: Val Rendena na zachodzie, Piawa na wschodzie oraz Pustertal (Val Pusteria) na północy. Najwyższe szczyty Dolomitów to: Punta Penia (3342 m n.p.m.) i Punta Rocca (3309 m n.p.m.) w masywie Marmolady, Antelao (3263 m n.p.m.), Tofany. Kraina geograficzna, do której należą Dolomity to Tyrol Południowy, południowa część masywu leży na terenie prowincji Belluno, zachodnia – prowincji Trentino, północna – prowincji Bolzano-Alto Adige/Bozen-Südtirol. W 2009 roku Dolomity wpisano na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
| ||
![]() Tre Cime di Lavaredo | ||
Kontynent | Europa | |
Państwo | ![]() | |
Najwyższy szczyt | Marmolada - Punta Penia (3342 m n.p.m.)[1][2] | |
Jednostka dominująca | Południowe Alpy Wapienne[a] | |
![]() Położenie na mapie Alp; granice pasma według Alpenvereinseinteilung der Ostalpen (1984) |
| ||
Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO | ||
Marmolada (3343 m n.p.m.) | ||
Państwo | ![]() | |
Typ | przyrodniczy | |
Spełniane kryterium | VII, VIII | |
Numer ref. | 1237 | |
Region[b] | Europa i Ameryka Północna | |
Historia wpisania na listę | ||
Wpisanie na listę | 2009 na 33. sesji | |
Położenie na mapie Włoch ![]() | ||
![]() | ||
TopografiaEdytuj
Dolomity leżą we włoskiej części Alp Wschodnich, w regionach Trydent-Górna Adyga i Wenecja Euganejska.
AVEEdytuj
W podziale Alp Wschodnich według Alpenverein Dolomity (nr AVE 52) są częścią Südliche Ostalpen[a][6][7] i nie obejmują swym zasięgiem Dolomiti di Fiemme (Fleimstaler Alpen, nr AVE 53), które są odrębną, samodzielną jednostką. |
Pasmo graniczy[8] z: Sarntaler Alpen na północnym zachodzie, Alpami Zillertalskimi, Rieserfernergruppe i Villgratner Berge na północy, Alpi Carniche na północnym wschodzie, Prealpi Carniche na wschodzie i południowym wschodzie oraz Dolomiti di Fiemme na zachodzie.
SOIUSAEdytuj
Według włoskiego podziału Alp, SOIUSA, Dolomity (kod SOIUSA = II/C-31) są sekcją (sezione) sektoru (grande settore) Południowe Alpy Wapienne[a] (Alpi Sud-orientali, kod SOIUSA = II/C). Pasmo Dolomiti di Fiemme (kod SOIUSA = II/C-31.V) stanowi podsekcję (sottosezione) Dolomitów.[9] |
Główne podgrupy górskie według SOIUSAEdytuj
Nazwa | Kod SOIUSA |
---|---|
Dolomiti di Sesto, di Braies e d’Ampezzo | II/C-31.I |
Dolomiti di Zoldo | II/C-31.II |
Dolomiti di Gardena e di Fassa | II/C-31.III |
Dolomiti di Feltre e delle Pale di San Martino | II/C-31.IV |
Dolomiti di Fiemme | II/C-31.V |
Grupy górskieEdytuj
Dolomity nie stanowią wyraźnego łańcucha górskiego. Składają się z grup skalnych oddzielonych głębokimi dolinami i wysokimi, lecz na ogół łatwo dostępnymi przełęczami. Najważniejsze grupy: Pale di San Martino, Marmarole, Puez, Fanes, Sassolungo (niem. Langkofel), Marmolada, Sella, Puez/Ciër, Catinaccio (niem. Rosengarten), Civetta, Pelmo, Tofany, Cristallo, Antelao, Sorapiss, Dolomiti di Sesto (niem. Sextner Dolomiten)[6][7], Sciliar/Schlern, Dolomiti di Braies/Pragser Dolomiten. Najważniejsze grupy o podobnej budowie geologicznej, lecz geograficznie należące do innych grup górskich to Dolomiti di Brenta, Piccole Dolomiti[6][7] i Dolomity Lienzkie.
Budowa geologicznaEdytuj
Dolomity w dużej części składają się z odkrytych skał - wapieni i dolomitów oraz częściowo - riolitów. W dolinach lasy szpilkowe. Dolomity charakteryzuje się bardzo malowniczą rzeźbą terenu spowodowaną ich erozją. Pod względem geologicznym Dolomity stanowią fragment Południowych Alp Wapiennych. Składają się z płaszczowin wchodzących w skład tzw. Jednostek Austryjskich sfałdowanych po raz pierwszy w fazie austryjskiej orogenezy alpejskiej, na przełomie wczesnej i późnej kredy), ale główna faza fałdowań, tworzenia płaszczowin i wypiętrzenia przypadła na schyłek miocenu (Stupnicka, 1978). Osady jurajskie i kredowe tych jednostek zostały niemal całkowicie zerodowane; istniejące dolomity i wapienie uformowane zostały w triasie. Osady triasowe leżą na formacjach permskich, pod którymi znajduje się gruba warstwa kwaśnych skał wylewnych (głównie riolity), leżących bezpośrednio na silnie zmetamorfizowanym starszym podłożu. W niektórych miejscach riolity ukazują się bezpośrednio na powierzchni.
Rdzenna ludnośćEdytuj
Rdzenna, zanikająca już ludność Dolomitów to Ladynowie, posiadający własną kulturę i język ladyński, którym posługuje się jeszcze niewielka część mieszkańców (ok. 30 000). Gromadzeniem informacji o kulturze ladyńskiej zajmują się Institut Ladin Micurá de Rü w San Martino (Alta Badia) oraz muzeum etnograficzne w Vigo di Fassa.
TurystykaEdytuj
Dolomity stanowią bardzo atrakcyjny rejon i są licznie odwiedzane przez turystów. Duża ilość poszarpanych grani, turni i baszt skalnych, bardzo stromych stoków, urwisk oraz wielkich kilkusetmetrowych pionowych ścian skalnych, głębokich dolin i zjawisk krasowych tworzy bardzo spektakularny krajobraz. Zimą Dolomity są popularnym ośrodkiem narciarskim, a latem oferują olbrzymią ilość szlaków górskich, via ferrat oraz szlaków rowerowych.
Spośród wielu ośrodków sportów zimowych w Dolomitach najbardziej znana za sprawą Olimpiady Zimowej z 1956 roku jest Cortina d’Ampezzo oraz rejony Val Ghërdina/Grödental/Val Gardena, Alta Badia, Canazei, Reba/Arabba, Madonna di Campiglio, gdzie odbywają się regularnie zawody o Puchar Świata. Dolomity posiadają również wiele letnich stacji klimatyczno-wypoczynkowych. Należą do nich między innymi: Sesto, San Candido, Corvara, Ortisei, Selva Val Ghërdina/Wolkenstein, Predazzo, Cavalese, Alleghe, San Martino di Castrozza.
Główne szczytyEdytuj
Nr. | Nazwa | Wysokość (m n.p.m.) | Nr. | Nazwa | Wysokość (m n.p.m.) |
---|---|---|---|---|---|
1. | Punta Penia (w masywie Marmolada) | 3344 | 23. | Pala di San Martino | 2996 |
2. | Antelao | 3263 | 24. | Catinaccio (niem. Rosengartenspitze) | 2981 |
3. | Tofana di Mezzo | 3244 | 25. | Cima di Fradusta | 2941 |
4. | Punta Sorapiss | 3229 | 26. | Cimon del Froppa | 2932 |
5. | Monte Civetta | 3220 | 27. | niem. Fermedaturm | 2867 |
6. | Gran Vernel | 3205 | 28. | Cima d’Asta | 2848 |
7. | Monte Cristallo | 3221 | 29. | Cima Canali | 2846 |
8. | Cima di Vezzana | 3192 | 30. | Croda Grande | 2839 |
9. | Cimon della Pala | 3184 | 31. | Torri del Vajolet | 2821 |
10. | Sassolungo (niem. Langkofel) | 3181 | 32. | Sass Maor | 2816 |
11. | Monte Pelmo | 3169 | 33. | Cima di Ball | 2783 |
12. | Punta dei Tre Scarperi (niem. Dreischusterspitze) | 3152 | 34. | Cima della Madonna (Sass Maor) | 2751 |
13. | Piz Boè (niem. Boespitze) | 3152 | 35. | Cima della Rosetta | 2741 |
14. | Croda Rossa d’Ampezzo (niem. Hohe Gaisl) | 3148 | 36. | Croda da Lago | 2701 |
15. | Piz Popena | 3143 | 37. | niem. Central Grasleitenspitze | 2705 |
16. | Punta Grohmann niem. Grohmannspitze | 3126 | 38. | Monte Schiara | 2562 |
17. | Croda dei Toni (niem. Zwölferkofel) | 3094 | 39. | Sasso di Mur | 2554 |
18. | Cima Undici (niem. Elferkofel) | 3092 | 40. | Cima Dodici | 2338 |
19. | Sass Rigais (niem. Geislerspitzen) | 3025 | 41. | Monte Pavione | 2336 |
20. | Tre Cime di Lavaredo | 3003 | 42. | Cima di Posta | 2235 |
21. | Catinaccio d’Antermoia (niem. Kesselkogel) | 3004 | 43. | Monte Pasubio | 2232 |
22. | Cinque Dita (niem. Fünffingerspitze) | 2997 |
Zobacz teżEdytuj
UwagiEdytuj
- ↑ a b c Południowe Alpy Wapienne (polski egzonim, któremu wg KSNG odpowiadają endonimy Südliche Kalkalpen[10] lub Alpi Sud-orientali[11]) mają różne granice w zależności od klasyfikacji. Obszar Südliche Ostalpen (AVE) nie pokrywa się z zasięgiem Alpi Sud-orientali (SOIUSA).
- Alpi Sud-orientali to wg KSNG Południowe Alpy Wapienne, ale endonim Südliche Ostalpen nie ma polskiego egzonimu.
PrzypisyEdytuj
- ↑ AVE: Alpenvereinseinteilung der Ostalpen (1984). [dostęp 2019-07-18].
- ↑ Marmolada, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2019-07-18] .
- ↑ Polski egzonim według: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 371, Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2016-03-23].
- ↑ Endonimy włoskie według: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 371, Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2016-03-23].
- ↑ Endonim niemiecki według: Alpenvereinseinteilung der Ostalpen (1984). [dostęp 2016-03-23].
- ↑ a b c Główny Urząd Geodezji i Kartografii nie podaje polskiego egzonimu: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, ss. 370—372; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2016-03-24].
- ↑ a b c Główny Urząd Geodezji i Kartografii: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, Przedmowa, s. XVIII; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2016-04-24].
Niewymienienie danego obiektu jest jednoznaczne ze stwierdzeniem, że Komisja nie zaleca dla niego polskiej nazwy, nawet jeżeli taka spotykana jest w niektórych publikacjach.
- ↑ Podział Alp Wschodnich według Alpenverein: Alpenvereinseinteilung der Ostalpen (1984). [dostęp 2016-03-24].
- ↑ Sergio Marazzi: La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA) (wł.). Fioridimontagna.it. [dostęp 2016-04-21].
- ↑ Endonim niemiecki: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, ss. 10; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-25].
- ↑ Endonim włoski: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, ss. 371; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-25].
BibliografiaEdytuj
- Ewa Stupnicka: Zarys geologii regionalnej świata, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1978
- Dariusz Tkaczyk: Dolomity (tom I: Wschód, tom II: Zachód), Wydawnictwo Sklepu Podróżnika