Dzierżoniów
Dzierżoniów (do 1946 Rychbach, też Rychonek[2], niem. Reichenbach im Eulengebirge) – miasto w Polsce, w województwie dolnośląskim, siedziba powiatu dzierżoniowskiego i gminy wiejskiej Dzierżoniów. Położone w Kotlinie Dzierżoniowskiej, nad rzeką Piławą.
miasto i gmina | |||||
Ratusz w Dzierżoniowie (2019) | |||||
| |||||
Państwo | |||||
---|---|---|---|---|---|
Województwo | |||||
Powiat | |||||
Data założenia |
XII wiek | ||||
Prawa miejskie |
przed 1241 | ||||
Burmistrz | |||||
Powierzchnia |
20,07 km² | ||||
Wysokość |
~261 m n.p.m. | ||||
Populacja (01.01.2023) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
Strefa numeracyjna |
74 | ||||
Kod pocztowy |
58-200 do 58-205 | ||||
Tablice rejestracyjne |
DDZ | ||||
Położenie na mapie powiatu dzierżoniowskiego | |||||
Położenie na mapie Polski | |||||
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego | |||||
50°43′41″N 16°39′04″E/50,728056 16,651111 | |||||
TERC (TERYT) |
0202021 | ||||
SIMC |
0983988 | ||||
Hasło promocyjne: Dzierżoniów nastraja pozytywnie | |||||
Urząd miejski Rynek 158-200 Dzierżoniów | |||||
Strona internetowa | |||||
BIP |
Dzierżoniów uzyskał lokację miejską przed 1241 rokiem[3]. W latach 1960–1972 miasto było siedzibą władz, ale nie należało do gromady Dzierżoniów. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa wałbrzyskiego. Obecna, polska nazwa miasta, została nadana dla upamiętnienia ks. Jana Dzierżonia – wybitnego śląskiego badacza pszczół.
1 stycznia 2023 r. miasto liczyło 31 061 mieszkańców[1] (144. miejsce w kraju). Gęstość zaludnienia 1547,6 osób/km² (11. miejsce w województwie).
Warunki naturalne
edytujDzierżoniów jest położony w Kotlinie Dzierżoniowskiej u podnóża Gór Sowich od południa i Masywu Ślęży od północy. Miasto leży nad rzeką Piława.
Według danych z roku 2023[1] Dzierżoniów ma obszar 20,07 km² (299. lokata w kraju), w tym:
- użytki rolne: 63%
- użytki leśne: 0%
Miasto stanowi 4,19% powierzchni powiatu. Sąsiaduje z gminami: Bielawa, Pieszyce oraz gminą wiejską Dzierżoniów.
Historia
edytujKalendarium:
- XII w. – legendarne początki miasta.
- 1159 – legendarna data powstania kościoła św. Jerzego przez księcia Bolesława Kędzierzawego.
- 13 lutego 1258 – pierwsza pisemna wzmianka o Reichenbach i kościele św. Jerzego.
- 1290 – miasto otrzymało pieczęć przedstawiającą św. Jerzego zabijającego smoka na tle murów miejskich – obecny herb miasta.
- 1291 – miasto przeszło pod władzę Piasta świdnicko-ziębickiego – Bolka I Surowego.
- pocz. XIV w. – budowa kościoła Niepokalanego Poczęcia NMP przez zakon augustianów-eremitów.
- 1337 – uniezależnienie się od księcia świdnicko-jaworskiego.
- 1338 – przekazanie przez księcia Bolka II kościoła św. Jerzego zakonowi rycerskiemu joannitów.
- 1392 – miasto przeszło wraz z księstwem jaworsko-świdnickim do Korony Czeskiej.
- XVI w. – rozwój miasta jako ośrodka tkactwa.
- 1526 – przejście pod zwierzchnictwo Habsburgów.
- 1618–1648 (wojna trzydziestoletnia) – pożary, wyludnienie i upadek miasta.
- 1733 – ustawienie na rynku figury św. Jana Nepomucena.
- 1742 – przejście pod panowanie Prus.
- 1750 – w polskojęzycznym dokumencie pruskim miejscowość jest wymieniona jako Reychenbach[4]
- 1762 – bitwa pod Dzierżoniowem w czasie III wojny śląskiej
- 1780–1784 – wyburzenie starych domów i budowa w ich miejscu jednopiętrowych domów kalenicowych.
- 1790 – spotkanie dyplomatów Prus, Austrii, Wielkiej Brytanii i Holandii, którego rezultatem była konwencja dzierżoniowska.
- 1795–1798 – budowa kościoła ewangelickiego (obecnie rzymskokatolicki pw. NMP Matki Kościoła).
- 1805 – założenie ewangelickiego cmentarza z kaplicą grobową Sadebecków.
- 1813 – zawarcie tajnych układów, które zapoczątkowały powstanie VI koalicji antynapoleońskiej; spotkanie króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III oraz cara Aleksandra I.
- 1815–1820 – stolica rejencji dzierżoniowskiej w prowincji Śląsk.
- 1815 – powstanie w Dzierżoniowie loży masońskiej „Aurora zur ehernen Kette”[5]
- 1820 – włączenie do rejencji wrocławskiej prowincji Śląsk.
- 1855 – uzyskanie pierwszego połączenia kolejowego.
- 1871 – miasto wraz z Prusami staje się częścią zjednoczonych Niemiec.
- 1872–1875 – gruntowna przebudowa siedziby władz miejskich (ratusza).
- 1908 – powstanie budynku byłego Hotelu Polonia
- W czasie II wojny światowej w miejscowości znajdowała się filia niemieckiego obozu koncentracyjnego Groß-Rosen[6].
- 1945
- styczeń – zbliżanie się Armii Czerwonej spowodowało ucieczkę i ewakuację ludności niemieckiej z terenów Pomorza i Śląska[7][8] zarządzonej przez władze niemieckie bez przygotowania[9]. Z tego powodu wielu ludzi zginęło, w wyniku działań frontowych, bądź wskutek silnych mrozów[10].
- 8 maja – wkroczenie do miasta Armii Czerwonej
- włączenie miasta wraz z Dolnym Śląskiem do państwa polskiego
- zaczęli przybywać Polacy z obszarów, które po konferencji jałtańskiej znalazły się poza nową wschodnią granicą Polski. Polaków tych wysiedlano na podstawie umów z ZSRR, które podpisał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego[10].
- początek wysiedlenia niewielu pozostałych jeszcze po zimowej ucieczce i ewakuacji dotychczasowych mieszkańców miasta do Niemiec
- specyfiką miasta był silny napływ osadników pochodzenia żydowskiego, wskutek czego stało się ono wówczas jednym z 6 największych skupisk ludności żydowskiej w Polsce[11].
- uruchomienie Państwowej Fabryki Odbiorników Radiowych, późniejszych Zakładów Radiowych Diora
- powstanie klubu piłkarskiego Lechia Dzierżoniów.
- 1946 – zmiana nazwy miasta z Rychbach na Dzierżoniów[12][13], – na cześć ks. Jana Dzierżona, sławnego pszczelarza.
- 1948 – Dzierżoniów liczy ok. 24 000 mieszkańców, w tym ok. 26% Żydów[14].
- lata 50. – emigracja ludności pochodzenia żydowskiego za granicę.
- lata 60. – wyburzenie 13 zabytkowych kamienic, tworzących północną pierzeję rynku.
- 1975
- maj – odsłonięcie pomnika, obecnie nazwanego Pomnikiem Pamięci Losów Ojczyzny
- czerwiec – Dzierżoniów w granicach nowo utworzonego województwa wałbrzyskiego
- 1992 – miasto osiąga rekordową liczbę 38 428 mieszkańców (zob. ludność Dzierżoniowa)
- 1999
- miasto w granicach województwa dolnośląskiego
- uzyskanie przez Urząd Miasta certyfikatu ISO 9002 (pierwsza jednostka samorządowa w Polsce z certyfikatem ISO 9002).
- 2011 – powstanie Muzeum Miejskiego Dzierżoniowa.
Architektura
edytujZabytki
edytujDo wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są[15]:
- zespół urbanistyczny miasta
- kościół paraf. św. Jerzego, z drugiej poł. XIV w., XVI w.; wybudowany według legendy za czasów księcia Bolesława Kędzierzawego w 1159, faktycznie około roku 1230; w 1338 r. przekazany przez księcia Bolka II zakonowi rycerskiemu joannitów. Przebudowany w okresie XV-XVI w.
- zespół klasztorny augustianów, ul. Garncarska 16 / Klasztorna, z XIV w., 1713 r., 1845 r.:
- kościół, ob. par. pw. Niepokalanego Poczęcia NMP; wybudowany w pocz. XIV w. przez zakon augustianów-eremitów
- klasztor
- zbór ewangelicki, obecnie kościół rzymskokatolicki par. pw. MB Królowej Polski; klasycystyczny kościół wybudowany w latach 1795–1798 według projektu architekta Carla Gottharda Langhansa; do 1962 r. funkcjonował jako świątynia ewangelicka, potem został przejęty przez miasto i używany jako magazyn meblowy. Pozbawiony właściwej opieki spłonął częściowo w 1973 r. Przekazany w 1978 r. parafii katolickiej, został konsekrowany w 1979 r. i do 1984 r. odremontowany; kolumny w kościele są utrzymane w porządku spiętrzonym obejmującym trzy style: toskański, joński i koryncki; współczesny ołtarz został przeniesiony z kościoła pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia NMP który pochodzi z XVIII w.; ołtarz jest przykładem barokowego malarstwa tablicowego
- kościół pw. Świętej Trójcy, wybudowany w XV w. jako kaplica cmentarna; przebudowany po pożarze w 1831 i 1851 r. – w XIX w.
- kaplica grobowa rodziny Sadebecków na cmentarzu ewangelickim, ul. Daszyńskiego, wzniesiona w 1805 r. przez patrycjuszowski ród Sadebecków, jako centrum cmentarza ewangelickiego; ma postać rotundy
- synagoga, wybudowana w 1875 r., ul. Krasickiego 28
- mury obronne – wzniesione pod koniec XIII w. na polecenie księcia świdnickiego Bolka II; wzmocnione basztami i półbasztami łupinowymi; po wojnie husyckiej dobudowano mury zewnętrzne, tworząc w ten sposób pas zieleni (międzymurze); w XVIII w. częściowo zlikwidowane
- ratusz i wieża ratuszowa – pozostałość po starym średniowiecznym ratuszu; pełniła wtedy rolę strażnicy i punktu obronnego; dziś jest punktem widokowym, skąd można podziwiać panoramę miasta i okolic, Rynek, XV, z l. 1873-75; ratusz wybudowano jako dom handlowy i centrum kupieckie; od 1337 siedziba władz miejskich; w latach 1872–1875 gruntownie przebudowany
- sukiennice, Rynek 2, z XV w., XIX w.
- dom, ul. Klasztorna 7, z XVI-XVII w., XIX w.
- dom, ul. Klasztorna 12, z XVIII/XIX w.
- dom, ul. Kościelna 30, z pocz. XIX w.
- dom, ul. Krasickiego 21, z XVIII w.
- dom, ob. przedszkole, ul. Miernicza z drugiej i trzeciej ćw. XIX w.
- dom, ul. Przedmieście 27
- hotel „Polonia”, ul. Sienkiewicza 4, z 1908 r., 1920 r.
- willa, ul. Szkolna 14, z 1894 r.
- kamienica, ul. Świdnicka 2, z XVIII w., XIX/XX w.
- willa, ob. siedziba Muzeum Miejskiego Dzierżoniowa, ul. Świdnicka 30, z 1897 r.
- willa, ul. Świdnicka 32, z 1870 r.
- dom, pl. Wolności 4 (Rynek), z pocz. XIX w. XIX/XX w.
- dom, pl. Wolności 5 (Rynek), z XVIII w., XIX/XX w.
- domy, pl. Wolności 5-9 (d. Rynek 6-9), z XVIII w., XIX w.
- domy, pl. Wolności 11 (d. Rynek nr 12/13), z XIX w.
- dom, pl. Wolności 17 (Rynek), z XVIII/XIX/XX w.
- domy, pl. Wolności 18, 19 (Rynek), z XIX/XX w.
- kamienica, pl. Wolności 20 (Rynek), z XVIII w., XIX w.
- dom, pl. Wolności 21 (Rynek), z XVIII-XX w.
- kamienica, pl. Wolności 22 (Rynek), z XVIII w.
- domy, pl. Wolności 23/24 (Rynek), z 1800 r., przeb. w pocz. XX w.
- kamienica, pl. Wolności 25 (Rynek), z pocz. XIX w.
- kamienica, pl. Wolności 26 (Rynek), z XIX/XX w.
- kamienica, pl. Wolności 27 (Rynek), z k. XIX w.
- domy, pl. Wolności 28, 29, 30 (Rynek), z XVIII-XIX w.
- kamienica, pl. Wolności 31 (Rynek), z XVIII w., 1905 r.
- domy, pl. Wolności 33, 35, 36 (Rynek), z XVIII-XX w.
- dom, pl. Wolności 34 (Rynek), z XVIII w., przebudowany pocz. XX w.
- dom, pl. Wolności 37 (Rynek), z XIX w.
- dom, pl. Wolności 39 (Rynek), z pierwszej poł. XIX w.
- kamienica, pl. Wolności 51 (Rynek), z XVIII-XIX w.
- kamienica, pl. Wolności 54 (Rynek), z XVII-XIX w.
- kamienica, pl. Wolności 55 (Rynek), z XIX/XX w.
- domy, ul. Ząbkowicka 2, 4, 6, 8, 10, 12, 14, 16, 18, z XVIII/XIX w.
- sąd, ob. komenda policji, ul. Ząbkowicka 57, z czwartej ćw. XIX w.
- budynki tkalni d. E.F. Haina, ul. Kilińskiego 14, z l. 1887-89
- dwa budynki produkcyjne
- kotłownia
- parowozownia wachlarzowa, ul. Kolejowa 8 b, z 1910 r.
- inne
Kultura
edytuj- Dzierżoniowski Ośrodek Kultury (DOK) – położony jest przy ulicy Świdnickiej 23. Do Dzierżoniowskiego Ośrodka Kultury należy też kino „Zbyszek”[16].
- Kino-teatr „Zbyszek” (Kino im. Zbigniewa Cybulskiego), należące do Dzierżoniowskiego Ośrodka Kultury, położone przy ulicy Ignacego Daszyńskiego. Zostało nazwane imieniem Zbigniewa Cybulskiego, który w latach 1945–1947 mieszkał i uczył się w Dzierżoniowie.
- Muzeum Miejskie Dzierżoniowa, mieści się w budynku willowym przy ulicy Świdnickiej 30.
- Muzeum Techniki – Młyn Hilberta, mieści się przy ul. Batalionów Chłopskich 11 – niedaleko Rynku. Jest to największy na Dolnym Śląsku młyn zbożowy udostępniony do zwiedzania. W zakładzie zachowała się kompletna i sprawna linia technologiczna do produkcji mąk z lat 30. XX wieku.
Gospodarka
edytujNajwiększe firmy to[potrzebny przypis]: Tailor, Technika Szpitalna i Frankonia Poland, Dionar, Kamitech, Galwanizer, Hak-Hol, Diotech, Faro i S.I. „Elektromet” oraz działające w Wałbrzyskiej Specjalnej Strefie Ekonomicznej Invest-Park podstrefa Dzierżoniów: Metzeler Automotive Profile Systems, Henkel Ceresit, Orion, Broen DZT, Libra, Ermosoga, Pamax, Domex, Best Palm.
Demografia
edytujStruktura demograficzna mieszkańców Dzierżoniowa według danych z 31 grudnia 2007[17]:
Opis | Ogółem | Kobiety | Mężczyźni | |||
---|---|---|---|---|---|---|
Jednostka | osób | % | osób | % | osób | % |
Populacja | 34 471 | 100 | 18 490 | 53,64 | 15 981 | 46,36 |
Wiek przedprodukcyjny (0–17 lat) | 5487 | 15,92 | 2664 | 7,73 | 2823 | 8,19 |
Wiek produkcyjny (18–65 lat) | 22 319 | 64,75 | 11 093 | 32,18 | 11 226 | 32,57 |
Wiek poprodukcyjny (powyżej 65 lat) | 6665 | 19,34 | 4733 | 13,73 | 1932 | 5,6 |
Piramida wieku mieszkańców Dzierżoniowa w 2014 roku.
Transport
edytujTransport kolejowy
edytujPierwsze połączenie kolejowe Dzierżoniów uzyskał 24 listopada 1855. Była to 1-torowa 25 km linia do Świdnicy, wzbogacona o dodatkowy, drugi tor w 1908. Niespełna 3 lata później, 1 listopada 1858 uruchomiono 2-torową 21 km linię do Ząbkowic Śląskich. Obydwa odcinki pozbawiono drugiego toru latem 1945, niedługo po wkroczeniu wojsk radzieckich[18]. Trzecią linią był krótki 1-torowy 5,9 km odcinek do Bielawy, otwarty 25 maja 1891. Po 86 latach eksploatacji, w maju 1977 wstrzymano na nim ruch pasażerski (w 2001 zawieszono przewozy towarowe, a od 2006 odcinek ten jest już nieprzejezdny). Czwartą i ostatnią linią był alternatywny, wyraźnie dłuższy od poprzedniego, 1-torowy 10,8 km odcinek do Bielawy Zachodniej uruchomiony 1 października 1900. Odcinek ten później został przedłużony do Ząbkowic przez Srebrną Górę wzdłuż masywu Gór Sowich. Trasą tą jeszcze w latach 60 jeździły pociągi pasażerskie. Po 76 latach użytkowania został zamknięty w styczniu 1977, a następnie całkowicie rozebrany (1978).
Według stanu na rok 2018 w Dzierżoniowie funkcjonuje w ruchu pasażerskim i towarowym wyłącznie linia kolejowa nr 137 Katowice-Legnica (tzw. Magistrala Podsudecka).
Transport autobusowy
edytujW okresie PRL publiczną komunikację autobusową w Dzierżoniowie i okolicach obsługiwały równolegle Państwowa Komunikacja Samochodowa oraz Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne w Wałbrzychu. Po roku 1990 obsługę publicznych linii autobusowych prowadziły przedsiębiorstwa powstałe w wyniku przekształceń własnościowych WPK i PKS (Sudecka Komunikacja Autobusowa i PKS Dzierżoniów) oraz przedsiębiorcy niezależni od dawnych przewoźników.
Gminy powiatu dzierżoniowskiego oraz gmina Stoszowice zawarły porozumienie administracyjne w sprawie wspólnej organizacji publicznych linii autobusowych o charakterze komunikacji miejskiej[19]. Obowiązki organizatora komunikacji powierzono Zarządowi Komunikacji Miejskiej (ZKM) w Bielawie[19].
Linie organizowane przez ZKM Bielawa w latach 2017–2027 obsługuje wybrane w przetargu konsorcjum firm: PPUH „Kłosok” i „A21” (operator)[19]. Większość linii ZKM Bielawa przebiega przez Dzierżoniów, funkcjonują również wewnątrzmiejskie linie: A i B[20].
Sport
edytujW Dzierżoniowie funkcjonuje jeden basen kryty i jeden odkryty, dwa boiska piłkarskie w tym jedno ze sztuczną murawą. Działa piłkarski klub Lechia Dzierżoniów, który w sezonie 2007/2008 gra w „Piast” IV lidze dolnośląskiej, klub piłki ręcznej Żagiew Dzierżoniów, który w sezonie 2007/2008 gra w I lidze, KSP Broen-Karo Dzierżoniów – klub pétanque, zwycięzca ligi PFP 2007, Towarzystwo Szachowe Ziemi Dzierżoniowskiej „Dwie Wieże” oraz klub sportowy taekwondo Tiger.
Ośrodek Sportu i Rekreacji: OSIR Dzierżoniów położony jest przy ulicy Strumykowej, niedaleko dworca kolejowego. Składa się ze: stadionu, boiska sztucznego, dwóch basenów kąpielowych, kortów tenisowych, hali sportowej, hotelu OSIR, oraz parkingu.
Wspólnoty wyznaniowe
edytujNa terenie Dzierżoniowa działalność religijną prowadzą następujące Kościoły i związki wyznaniowe:
- Kościół rzymskokatolicki (dekanat Dzierżoniów):
- Kościół Ewangelicko-Augsburski:
- filiał
- Kościół Zielonoświątkowy
- Świecki Ruch Misyjny „Epifania”:
- zbór Dzierżoniów
- Świadkowie Jehowy:
- zbór Dzierżoniów (Sala Królestwa ul. Żeromskiego 20, Bielawa)[21].
Do końca lat 90. XX wieku w mieście funkcjonowała gmina żydowska.
Administracja
edytujDzierżoniów ma status gminy miejskiej. Mieszkańcy Dzierżoniowa wybierają do swojej rady miasta 21 radnych[22]. Organem wykonawczym władz jest burmistrz. Siedzibą władz miasta jest ratusz przy rynku. Dzierżoniów jest członkiem Związku Miast Polskich.
Burmistrzowie Dzierżoniowa po 1989:
- 1989–1991 – Andrzej Bartoszyński
- 1991–1993 – Jacek Adamczyk
- 1993–1998 – Leszek Tymcio
- 1998–1999 – Grzegorz Kiejnich
- 2000–2002 – Marek Nowakowski
- 2002–2014 – Marek Mieczysław Piorun
- od 2014 – Dariusz Kucharski
Miasto jest siedzibą starostwa powiatu dzierżoniowskiego oraz siedzibą wiejskiej gminy Dzierżoniów. W mieście znajduje się także sąd rejonowy, prokuratura rejonowa, urząd skarbowy i urząd celny.
Mieszkańcy Dzierżoniowa wybierają parlamentarzystów z okręgu wyborczego Wałbrzych.
Podział administracyjny
edytujLista osiedli w Dzierżoniowie[potrzebny przypis]:
- Osiedle Makowe
- Osiedle Andrzeja Struga
- Osiedle Słoneczne
- Stare Miasto
- Osiedle Kolorowe
- Osiedle Jasne
- Osiedle Różane
- Osiedle Błękitne
- Osiedle Złote
- Osiedle Tęczowe
- Osiedle Pogodne
- Osiedle Zielone
- Osiedle Młodych
- Osiedle Zacisze
- Osiedle Rynek
- Osiedle Małopolne
- Osiedle Sobieskiego
Miasta partnerskie
edytuj- Hajdúszoboszló, Węgry, 2015-09-26
- Bischofsheim, Niemcy, 1990-03-31
- Crewe and Nantwich, Wielka Brytania, 2005-10-22
- Lanškroun, Czechy, 1999-10-27
- Serock, Kluczbork, Polska
Ludzie związani z Dzierżoniowem
edytujMedia
edytujW mieście działa telewizja kablowa, oraz wydawane są:
Przypisy
edytuj- ↑ a b c GUS, Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2023 roku [online], stat.gov.pl [dostęp 2023-07-22] (pol.).
- ↑ Dz.U. 1945 nr 33, poz. 196.
- ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 30–31.
- ↑ Polskie nazwy śląskich miejscowości z patentu Fryderyka II z 1750.
- ↑ Norbert Wójtowicz, Masońskie śpiewy w „Jutrzence pod Spiżowym Łańcuchem” (przyczynek do działalności dzierżoniowskiej loży w 1. połowie XIX wieku), „Musica Sacra Nova” 2009/2010, t. 3/4, s. 307–317.
- ↑ Abraham Kajzer , Za drutami śmierci, Wałbrzych: Muzeum Gross-Rosen, 2013, ISBN 978-83-89824-09-7 .
- ↑ Jürgen Thorwald: Wielka ucieczka. Warszawa: Wydawnictwo Literackie, 2009. ISBN 978-83-08-04367-7.
- ↑ Gorycz klęski i wyzwolenia.
- ↑ Niemiecka Ucieczka przyciąga widzów – Wydarzenia w Stopklatka.pl. stopklatka.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-08-15)].
- ↑ a b Pochodzenie terytorialne dzisiejszych mieszkańców Śląska. expolis.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-05-15)].
- ↑ Engelking B., Tych F., Żbikowski A., Żyndul J.: Pamięć. Historia Żydów Polskich przed, w czasie, i po Zagładzie, Warszawa 2004, s. 187, ISBN 83-901016-3-7.
- ↑ Dzierżoniów. Zarys monografii miasta, pod redakcją S. Dąbrowskiego, Wrocław-Dzierżoniów 1998, s. 248.
- ↑ Zarządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. (M.P. z 1946 r. nr 44, poz. 85).
- ↑ Cmentarz żydowski w Dzierżoniowie.
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych woj. dolnośląskiego. Narodowy Instytut Dziedzictwa. s. 10,11,12. [dostęp 2012-09-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-03-29)].
- ↑ Dzierżoniowski Ośrodek Kultury.
- ↑ Bank Danych Regionalnych – Strona główna [online], GUS [dostęp 2010-09-14] (pol.).
- ↑ Ogólnopolska Baza Kolejowa [online] [dostęp 2009-01-18] (pol.).
- ↑ a b c Bielawa podpisała nowe umowy przewozowe na lata 2017–2027. 2017-07-31. [dostęp 2018-02-03].
- ↑ Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla gmin dla których organizatorem publicznego transportu zbiorowego jest Gmina Bielawa. 2014. s. 17–22. [dostęp 2018-02-03].
- ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2020-07-22] .
- ↑ Wybory samorządowe 2006. Państwowa Komisja Wyborcza, 2006. [dostęp 2009-03-03].
- ↑ „Tygodnik Dzierżoniowski”.
- ↑ „Doba.pl”.
Bibliografia
edytujDzierżoniów. Zarys monografii miasta, pod redakcją S. Dąbrowskiego, Wrocław-Dzierżoniów, 1998, ISBN 83-85689-77-X.
Linki zewnętrzne
edytuj- Strona internetowa Urzędu Miasta Dzierżoniów
- Historia Żydów w Dzierżoniowie na portalu Wirtualny Sztetl
- Zabytki i historia Dzierżoniowa na idealbonieide.com
- Rychbach, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. X: Rukszenice – Sochaczew, Warszawa 1889, s. 69 .