Empuzjon

Empuzjon. Horror przyrodoleczniczy – powieść wydana przez Olgę Tokarczuk 1 czerwca 2022 roku nakładem Wydawnictwa Literackiego. Jest to jej pierwsza książka wydana po otrzymaniu literackiej Nagrody Nobla.

Empuzjon

Autor	Olga Tokarczuk
Typ utworu	powieść
Data powstania	2022
Wydanie oryginalne
Miejsce wydania	Kraków
Język	polski
Data wydania	1 czerwca 2022
Wydawca	Wydawnictwo Literackie

Treść powieści

Fabuła

Książką opowiada historię lwowskiego studenta inżynierii wodno-kanalizacyjnej Mieczysława Wojnicza chorującego na gruźlicę. Przyjeżdża do Görbersdorfu do gmachu ośrodka leczniczego, położonego u podnóż gór, w nadziei, że powietrze i nowoczesne metody leczenia polepszą jego stan zdrowia. W pensjonacie poznaje on innych kuracjuszy z różnych zakątków świata, którzy prowadzą dyskusje. Już na początku jego pobytu samobójstwo popełnia żona gospodarza pensjonatu. Okazuje się, że nagłe zgony w okolicy są częste. Co roku we wsi zdarzają się tajemnicze wypadki, lecz nie sposób dojść, co jest prawdą, a co plotką i wytworem wyobraźni.

Przyroda jest równoprawnym z ludźmi bohaterem tej powieści, ale szczególnie ważną rolę odgrywają grzyby. Pewnego dnia kuracjusze wybierają się na spacer i trafiają na wielką obfitość rosnących na polanach kurek i prawdziwków wśród buków. Kuracjusze przejęli przepis na znakomitą nalewkę z grzybków. Popijają ją po troszeczku od rana do wieczora i bardzo trudno dojść, jak bardzo jej działanie wpływa na ich odbiór rzeczywistości. Grzyby te w pewnym momencie powieści objawiają się jako narrator. W pewnym sensie wpływają na zachowanie bohaterów powieści raczących się halucynogenną nalewką.

W utworze ważną rolę odgrywa feminizm. Choć kobiety wspominane są w dyskusjach, nie odgrywają one w utworze większej roli. Tematyka rozmów kuracjuszy, mimo dominacji mężczyzn, sprowadza się do tematu kobiet i tego, co jest „babskie”, czyli wszelkich przejawów słabości, czy podporządkowania. Kluczowym symbolem tego zjawiska są Tuntschi, twory stworzone z materii leśnej, które pełnią funkcję obiektów do zaspokajania potrzeb erotycznych pasterzy i węglarzy.

W książce zostały wykorzystane parafrazy mizoginistycznych wypowiedzi różnych osób, m.in.: Platona, Aureliusza Augustyna, Johna Miltona, Wiliama Szekspira, Friedricha Nietzschego czy Karola Darwina.

Empuzjon nawiązuje do „Czarodziejskiej góry” Tomasza Manna. Obie powieści rozgrywają się przed I wojną światową w górskich sanatoriach dla chorych na gruźlicę, a protagonistami są młodzi inżynierowie. W obu utworach pacjenci pensjonatów prowadzą polityczne debaty podczas narastającej w tle niemal niezauważalnej grozy.

Czas i miejsce akcji

Sanatorium w Sokołowsku

Akcja rozgrywa się we wrześniu 1913 roku w uzdrowisku (sanatorium leczącego „choroby płucne i gardlane”) w Görbersdorfie (obecnie Sokołowsko na Dolnym Śląsku), w pierwszym na świecie sanatorium leczącym gruźlicę.

Ważną rolę w utworze odgrywają dwa miejsca: pensjonat Opitza i otwarta przestrzeń Görbersdorfu. Zauważalny jest tu kontrast kultury miejscowości z otaczająca ją naturą Görbersdorfu. Miejsce to jest odizolowane od zewnętrznego świata. Znajduje się ono w dolinie otoczonej górami, porośniętej przez lasy. Według doktora Semperweißa chroni to wieś przed wiatrem, a obecność podziemnego jeziora powoduje, że w Görbersdorfie panuje wyższa temperatura niż w sąsiednich miejscowościach, co sprzyja zdrowiu mieszkańców i nadaje klimatowi właściwości lecznicze.

Bohaterowie

• Mieczysław Wojnicz – główny bohater, pochodzący ze Lwowa i chorujący na gruźlicę, a także doświadczający napadów paniki i zaburzeń lękowych. Od najmłodszych lat zmagał się już się z lękiem związanym z podejrzewaniem bycia pod stałą obserwacją. Zakrywa okna zasłonami oraz zakleja dziurki od klucza papierowymi kulami. Sprawdza także szczeliny w drzwiach, otwory w ścianie, a nawet miejsce pod obrazem. Jest on osobą nieśmiałą i wrażliwą. Unika kontaktu z innymi Polakami.
• Wilhelm Opitz – właściciel pensjonatu dla panów.
• Longin Lukas – katolik, tradycjonalista oraz nauczyciel gimnazjalny pochodzący z Królewca.
• August August – socjalista, filolog klasyczny oraz pisarz z Wiednia.
• Thilo von Hahn – student malarstwa pochodzący z Berlina.
• Walter Frommer – teozof pochodzący z Breslau (postać pojawia się także w innej powieści Olgi Tokarczuk E.E.).

Narracja

Narracja w powieści występuje w dwóch formach: narracja trzecioosobowa, która cechuje się neutralnym tonem, a także wszechwiedząca narracja pierwszoosobowa, która używa formy „my” w rodzaju żeńskim.

Znaczenie tytułu

Tytuł pochodzi od greckiej bogini strachu Empusy, która była również widmem w Hadesie. Empuzjon oznacza miejsce, w którym mieszkają czarownice – empuzy, tak jak nazywał je Arystofanes w Żabach. W powieści Olgi Tokarczuk tytułowy Empuzjon to lasy Görbersdorfu, gdzie miały uciekać oskarżone o czary kobiety.

Podtytuł książki horror przyrodoleczniczy powiązany jest z tytułem głównym, jako iż empuzy przypominają istoty z horroru. Akcja samej książki rozgrywa się natomiast w uzdrowisku Görbersdorfu, gdzie to przyroda odgrywała ważną rolę w leczeniu pacjentów.

Rozdziały

• Rozdział 1 – Pensjonat dla Panów
• Rozdział 2 – Schwärmerei
• Rozdział 3 – Bażanci dystans
• Rozdział 4 – Choroby piersiowe i gardlane
• Rozdział 5 – Dziury w ziemi
• Rozdział 6 – Pacjenci
• Rozdział 7 – Biada mi, biada!
• Rozdział 8 – Symfonia kaszlu
• Rozdział 9 – Tuntschi
• Rozdział 10 – Kulminacja geometrii
• Rozdział 11 – Białe wstążki, ciemna noc
• Rozdział 12 – Pan Pląs
• Rozdział 13 – Duchy
• Rozdział 14 – Wykres temperatury
• Rozdział 15 – Najsłabsze miejsce w duszy
• Rozdział 16 – Osoba w jednym bucie
• Epilog
• Słowniczek nazw miejscowości
• Nota autorska

Geneza

Utwór był pisany w czasie pandemii, a inspiracją autorki do napisania utworu było zrozumienie tego, jak bardzo teksty kultury przesiąknięte są mizoginią. Książka została zapowiedziana przez Olgę Tokarczuk w październiku 2019 roku po jej powrocie ze Sztokholmu, gdzie odbierała literacką Nagrodę Nobla.

Nagrody i wyróżnienia

Rok	Nagroda
2022	Bestseller Empiku w kategorii literatura piękna	Wygrana
2022	Książka roku lubimyczytać.pl w kategorii literatura piękna	Nominacja
2023	Nagroda Literacka im. Jerzego Żuławskiego	Wygrana

Sprzedaż

Do końca roku 2022 książka sprzedała się w 200 tys. egzemplarzy. W 2023 roku książka została przetłumaczona przez Petra Vidláka na język czeski. W 2024 roku pojawi się angielskie tłumaczenie książki Empusium przez Antonię Lloyd-Jones.

Recepcja

12 maja 2023 w Teatrze Śląskim w Katowicach premierę miała sceniczna adaptacja powieści w reżyserii Roberta Talarczyka.