Wikipedia

Fantastyka postapokaliptyczna

Artykuł ten został zgłoszony do umieszczenia na stronie głównej w rubryce „Czy wiesz”.
Pomóż nam go sprawdzić: oceń zgłoszoną nominację.

Fantastyka postapokaliptyczna (postapokalipsa, postapo[1]) – podgatunek fantastyki naukowej traktujący o wydarzeniach bezpośrednio po kataklizmie, apokalipsie[2][3]. Ze względu na niewielkie różnice, związane głównie z odstępem czasowym od katastrofy, co rzutuje na przenikanie się wątków, gatunek jest ściśle – a w niektórych utworach nierozerwalnie – powiązany z fantastyką apokaliptyczną[4].

Cosplayerzy w strojach żołnierzy Bractwa Stali z Fallouta, jednej z najbardziej rozpoznawalnych franczyz postapokaliptycznych.
Agent Smith z serii filmów Matrix, w którym ludzkość żyje w postapokaliptycznym świecie.
Zrzut ekranu z gry S.T.A.L.K.E.R.: Cień Czarnobyla, której fabułę osadzono w odizolowanej od reszty świata Zonie.

Historia

edytuj

The Last Man (1826) autorstwa Mary Shelley jest powszechnie uważany za jedno z pierwszych współczesnych dzieł fikcji postapokaliptycznej[5]. Utwór opowiada o losach świata w drugiej połowie XXI wieku, kiedy ludzkość powoli ulega zagładzie w wyniku epidemii. Ludzkość zostaje wyniszczona, a na planecie, jak można się domyślić, zostaje tylko jeden człowiek[3][6]. Wśród pierwszych dzieł z gatunku fantastyki postapokaliptycznej wymienia się jeszcze niekiedy After London (1885) Richarda Jefferiesa oraz Wehikuł czasu (1895) Herberta George’a Wellsa[7].

W XX wieku gatunek rozwinął się w następstwie wydarzeń I wojny światowej oraz II wojny światowej i wyścigu zbrojeń nuklearnych w okresie zimnej wojny. Jego popularność wzrosła przede wszystkim w latach 50. Coraz większa liczba eseistów, powieściopisarzy, rysowników i filmowców wyczarowali zaczęła snuć myśli o scenariuszach końca świata[3][4].

Charakterystyka gatunku

edytuj

W książkach, grach lub filmach fabuła rozgrywa się zazwyczaj po wojnie jądrowej, pandemii, katastrofie ekologicznej[8][9], upadku asteroidy, ataku kosmitów, inwazji zombie[10], przejęcia władzy przez sztuczną inteligencję etc[4]. Główną cechą jest to, że ludzkość cofa się do czasów przedindustrialnych. Historia może dotyczyć prób zapobieżenia apokaliptycznemu wydarzeniu, radzenia sobie z jego skutkami i konsekwencjami lub być postapokaliptyczna, osadzona w czasie po katastrofie. Ramy czasowe mogą obejmować okres bezpośrednio po kataklizmie, koncentrując się na trudach ocalałych, ich psychologii oraz wysiłkach na rzecz przetrwania i zachowania jedności ludzkości[11], albo odległą przyszłość, gdzie cywilizacja sprzed katastrofy została zapomniana lub zmitologizowana[3]. Historie postapokaliptyczne często rozgrywają się w świecie przyszłości pozbawionym technologii albo w rzeczywistości, w której zachowały się jedynie szczątkowe elementy dawnego społeczeństwa i technologii[12][13][14].

Katastrofa nie musi dotyczyć całej Ziemi. Do konwencji postapo zaliczają się także utwory dotyczące skutków nawet lokalnych katastrof, jednak na tyle poważnych, że pozostają po nich obszary spełniające założenia postapo, np. powieść Piknik na skraju drogi[1] czy nawiązująca do niej luźno gra S.T.A.L.K.E.R.: Cień Czarnobyla[15][16].

Dzieła postapokaliptyczne często przedstawiają utratę globalnej perspektywy, ponieważ bohaterowie są zdani wyłącznie na siebie, często posiadając niewielką lub żadną wiedzę o świecie zewnętrznym[16]. Ponadto często eksplorują świat pozbawiony nowoczesnej technologii, której szybki rozwój może przytłaczać ludzi, ponieważ ludzkie mózgi nie są przystosowane do funkcjonowania we współczesnym społeczeństwie, a ewoluowały w celu radzenia sobie z problemami, które obecnie stały się w dużej mierze nieistotne, takimi jak bezpośrednie zagrożenia fizyczne. Takie dzieła przedstawiają światy o mniejszym stopniu złożoności, opierające się na bezpośrednich kontaktach[2] i prymitywnych potrzebach. To często koncepcja zmiany, równie mocno jak koncepcja zniszczenia, przyciąga publiczność do tematyki apokaliptycznej[10].

Tego rodzaju fikcja jest przedmiotem badań nauk społecznych i może dostarczać wglądu w obawy danej kultury[16][10][11], a także w takie kwestie, jak rola wyobrażana dla administracji publicznej[8].

Od końca XX wieku można zaobserwować wzrost popularności filmów postapokaliptycznych[10][11][12]. Amerykański badacz kultury Christopher Schmidt zauważa, że podczas gdy świat „ulega zniszczeniu” z perspektywy przyszłych pokoleń, my odwracamy uwagę od katastrof, biernie oglądając je jako rozrywkę[13]. Niektórzy komentatorzy zwracają uwagę na ten trend, mówiąc, że „łatwiej wyobrazić sobie koniec świata niż koniec kapitalizmu”[14][1][15][17][9].

Świat postapokalipsy jest różnie przedstawiany: często jako wielka pustynia (Mad Max), wieczna zmarzlina (Pojutrze), cały glob zalany wodą (Wodny świat) albo po prostu pustkowie pełne ruin i pozostałości dawnej cywilizacji (m.in. Terminator i Jestem legendą).

Wykorzystywane motywy

edytuj
 
Okładka pierwszego wydania Bastionu Stephena Kinga.

Wśród wykorzystywanych motywów w fantastyce postapokaliptycznej można wyróżnić:

  • Samotność – Bohaterowie, znajdujący się w przerażająco wielkim i pustym świecie, walczą o przetrwanie, starając się zachować wspomnienia o minionej cywilizacji (Jestem legendą)[18].
  • Konflikt, survival – Ocalali po kataklizmie muszą stawić czoła mutantom, zombie, czy gangom, które rabują i mordują napotkanych ludzi (Mad Max)[10][19][20].
  • Zniszczona cywilizacja – Fantastyka postapokaliptyczna często przedstawia świat, w którym cywilizacja upadła lub została zniszczona w wyniku katastrofy. Katastrofa może mieć różne formy – od wojny nuklearnej po globalne epidemie[21].
  • Wyprawa, eksploracja, wędrówka – Protagonista staje przed koniecznością wykonania zadania ważnego dla społeczności lub władz (Ucieczka z Nowego Jorku, Ucieczka z Los Angeles), wyrusza w poszukiwaniu cennych artefaktów lub po prostu wędruje przez zniszczony świat (Droga)[11].
  • Walka o przetrwanie i zasoby – W takich światach zasoby, jak woda, jedzenie czy paliwa, stają się bardzo cenne. Główne motywy to walka o przetrwanie i konieczność adaptacji do nowego, trudnego świata[22].
  • Nowe formy społeczne i polityczne – Po upadku starego porządku pojawiają się nowe formy organizacji społecznej. Może to być anarchia, powstawanie nowych tyranów lub różne eksperymentalne społeczności[23][24].
  • Mesjanizm, ratowanie świata – Fabuła często śledzi losy wybitnych jednostek lub grup, które kładą podwaliny pod odradzającą się cywilizację (Jestem legendą), lub przedstawia wydarzenia związane z próbą ratowania świata przed katastrofą (12 małp) bądź próbą odwrócenia jej skutków (Matrix)[25][26].
  • Motyw podróży i odkrywania nowych światów – Postapokaliptyczne fabuły często zawierają motyw podróży. Bohaterowie przemierzają zniszczony świat, poszukując bezpiecznych miejsc lub próbując zrozumieć, co pozostało po katastrofie[11].
  • Refleksja nad kondycją ludzką i moralnością – Postapokaliptyczna fantastyka często bada ludzką naturę i moralność w kontekście ekstremalnych warunków. W takich światach, gdzie życie jest zagrożone, pojawiają się pytania o to, co jest słuszne, a co nie[27][28][29].
  • Motyw nadziei lub odrodzenia – Choć świat postapokaliptyczny jest często ukazywany w mrocznych barwach, niektóre dzieła zawierają motywy nadziei, odrodzenia i odbudowy cywilizacji.

W fabule utworów postapokaliptycznych motywy te najczęściej nie występują samodzielnie, lecz w różnego rodzaju kombinacjach. Urozmaicone są także wykorzystywane konwencje, by wymienić: utwory przygodowe, katastroficzne, horror, psychologiczne, a nawet komedie[30], jak Seksmisja[31] czy Delicatessen[32] czy fantasy, jak Bastion[33].

Pisownia

edytuj

W języku polskim poprawna pisownia przymiotnika to postapokaliptyczny. Będąca kalką z języka angielskiego pisownia post-apokaliptyczny czy post apokaliptyczny jest błędna[34][35].

Przykłady dzieł o tematyce postapokaliptycznej

edytuj

Książki

edytuj

Filmy

edytuj

Seriale

edytuj

Gry

edytuj
Zobacz też kategorię: Gry komputerowe o tematyce postapokaliptycznej.

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c Joanna B. Bednarek, Postapokalipsa tu i teraz [online], malyformat.com, 28 lipca 2023 [dostęp 2025-01-15] (pol.).
  2. ↑ a b Alexandra Ekstein-Kon, Why Are So Many Movies And Shows Set In The Post-Apocalypse? [online], moviepilot.com, 4 marca 2017 [dostęp 2025-01-15] [zarchiwizowane z adresu 2017-03-04] (ang.).
  3. ↑ a b c d Ryan Law, The Ultimate Guide to Post-Apocalyptic Fiction [online], ashtales.com [dostęp 2025-01-15] (ang.).
  4. ↑ a b c What Is Apocalyptic and Post-Apocalyptic Fiction? [online], masterclass.com, 2021 [dostęp 2025-01-15] (ang.).
  5. ↑ Sasha Blakeley, Joshua Wimmer, Post-Apocalyptic Literature [online], study.com, 2023 [dostęp 2025-01-15] (ang.).
  6. ↑ Kat Eschner, The Author of ‘Frankenstein’ Also Wrote a Post-Apocalyptic Plague Novel [online], Smithsonian Magazine [dostęp 2020-02-19] (ang.).
  7. ↑ Jerzy Franczak, Postapokaliptyka. Rekonesans badawczy., rcin.org.pl, 2020, DOI: 10.18318/td.2020.1.5 [dostęp 2025-01-15] (pol.).
  8. ↑ a b Aaron Smith-Walter, Is Government (Un)Dead?: What Apocalyptic Fiction Tells Us About Our View of Public Administration, „International Journal of Organization Theory and Behavior”, 17 (4), Emerald Publishing, 2014, s. 336-366, DOI: 10.1108/IJOTB-17-03-2014-B004, ISSN 1093-4537 [dostęp 2025-01-15] (ang.).
  9. ↑ a b Lech Nijakowski, Postapokalipsy ekologiczne jako ćwiczenie wyobraźni apokaliptycznej, „Kultura Współczesna. Teoria. Interpretacje. Praktyka”, 109, Narodowe Centrum Kultury, s. 98-112, DOI: 10.26112/kw.2020.109.07, ISSN 1230-4808 [dostęp 2025-01-15] (pol.).
  10. ↑ a b c d e Ksenia Olkusz, Literatura zombiecentryczna jako narracje końca i początku, journals.umcs.pl, 2016, DOI: 10.17951/ff.2016.34.2.33 [dostęp 2025-01-14] (pol.).
  11. ↑ a b c d e Shayan Foroozesh, Evolutionary Literary Study and Post-Apocalyptic Fiction: Studying Human Nature in Cormac McCarthy's The Road [online], academia.edu [dostęp 2025-01-14] (ang.).
  12. ↑ a b Richard G. Kyle, Apocalyptic Fever: End-Time Prophecies in Modern America, Wipf and Stock Publishers, 1 sierpnia 2012, ISBN 978-1-62189-410-0 [dostęp 2025-01-15] (ang.).
  13. ↑ a b Christopher Schmidt, Why are Dystopian Films on the Rise Again? [online], daily.jstor.org, 19 listopada 2014 [dostęp 2025-01-15] (ang.).
  14. ↑ a b Stephen Baker, Greg McLaughlin, From Belfast to Bamako: Cinema in the Era of Capitalist Realism, Barry Monahan (red.), London: Palgrave Macmillan UK, 2015, s. 107–116, DOI: 10.1057/9781137496362_10, ISBN 978-1-137-49636-2 [dostęp 2025-01-15] (ang.).
  15. ↑ a b Dan Hassler-Forest, Capitalist Superheroes: Caped Crusaders in the Neoliberal Age, John Hunt Publishing, 2012, ISBN 978-1-78099-179-5 [dostęp 2025-01-15] (ang.).
  16. ↑ a b c Iwona Kawka, Wizja postapokaliptycznego świata ukazana w literaturze, filmach i multimedialnych grach komputerowych [online], trzynasty-schron.net, 2013 [dostęp 2025-01-14] (ang.).
  17. ↑ Kacper Tochowicz, Człowiek w obliczu bankructwa kapitalizmu. Zakończenie trylogii „MaddAddam” Margaret Atwood jako posthumanistyczna utopia, „Śląskie Studia Polonistyczne” (1 (21)), ceeol.com, 2023, s. 1–10, ISSN 2084-0772 [dostęp 2025-01-15] (pol.).
  18. ↑ Janani Subramanian, Alienating identification: Black identity in The Brother from Another Planet and I Am Legend, „Science Fiction Film & Television”, 3 (1), 2010, s. 37–55, DOI: 10.3828/sfftv.2010.3 [dostęp 2025-01-15].
  19. ↑ Iwona Kawka, Wizja postapokaliptycznego świata ukazana w literaturze, filmach i multimedialnych grach komputerowych [online], trzynasty-schron.net, 2013 [dostęp 2025-01-14] (ang.).
  20. ↑ Dennis H. Barbour, Heroism and Redemption in the Mad Max Trilogy, tandfonline.com, 1999, DOI: 10.1080/01956059909602806, ISSN 0195-6051 [dostęp 2025-01-15] (pol.).
  21. ↑ M. Keith Booker, The Dystopian Impulse in Modern Literature: Fiction as Social Criticism (Contributions to the Study of Science Fiction and Fantasy), Praeger, ISBN 978-0313290923.
  22. ↑ Damian Kutyła, Postapokaliptyczna przyszłość świata w kinematografii SF, „Wschodni Rocznik Humanistyczny”, wrh.edu.pl, 2019, s. 167-180, DOI: 10.36121/dkutyla.16.2019.1.169, ISSN 1731-982X [dostęp 2025-01-15] (ang.).
  23. ↑ Marcin Haczek, Polityczno-społeczna postapokalipsa w "Metrze 2033" Dmitrija Głuchowskiego [online], ruj.uj.edu.pl, 26 lipca 2023 [dostęp 2025-01-15] (pol.).
  24. ↑ Brandon Cornett, Post-Apocalyptic Genre: Definition, Characteristics and Examples [online], cornettfiction.com, 12 października 2022 [dostęp 2025-01-15] (ang.).
  25. ↑ Abraham Riesman, 12 Monkeys Is the Apocalypse Movie We Need Right Now [online], vulture.com/, 13 marca 2020 [dostęp 2025-01-14] (ang.).
  26. ↑ Jack Myers, Media Ecologist/Chairman MediaVillage, Understanding Gen-Z: The Post-Apocalyptic Generation [online], Medium, 23 sierpnia 2017 [dostęp 2025-01-14] (ang.).
  27. ↑ Rim Winssi, Ethics after the Apocalypse – Teaching Right and Wrong through and Analysis of Cormac McCarthy’s The Road, Linköping University, 2023 [dostęp 2025-01-15] (ang.).
  28. ↑ Scott Meslow, The Post-Apocalyptic Morality of 'The Walking Dead' [online], theatlantic.com, 5 marca 2012 [dostęp 2025-01-15] (ang.).
  29. ↑ Post-Apocalyptic Literature [online], study.com [dostęp 2025-01-15].
  30. ↑ Jack Dudley, Beckett, Atwood, and Postapocalyptic Tragicomedy, „Novel”, 54 (1), 2021, s. 104–119, DOI: 10.1215/00295132-8868833, ISSN 0029-5132 [dostęp 2025-01-15].
  31. ↑ Najlepsze filmy i seriale POSTAPOKALIPTYCZNE [online], film.org.pl, 4 lutego 2023 [dostęp 2025-01-15] (pol.).
  32. ↑ Adam Lowe, 10 Hilarious Apocalyptic Comedies to Watch Before 'White Noise' [online], Collider, 23 grudnia 2022 [dostęp 2025-01-15] (ang.).
  33. ↑ Stephen King, Stand: The Complete & Uncut Edition, The Inspiration [online], stephenking.com, 2 lutego 2009 [dostęp 2025-01-15] [zarchiwizowane z adresu 2009-02-02].
  34. ↑ Katarzyna Mazur, Słowotwórstwo [online], poradniajezykowa.us.edu.pl [dostęp 2017-08-25] [zarchiwizowane z adresu 2021-02-24] (pol.).
  35. ↑ Maciej Malinowski, Przymiotnik postapokaliptyczny [online], sjp.pwn.pl, 18 kwietnia 2018 [dostęp 2025-01-14] (pol.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Fantastyka_postapokaliptyczna&oldid=75839041”