Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna
Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna (niem. Hauptschlüsselerbstollen[1]) – sztolnia wodna, a jednocześnie podziemny kanał wodny wybudowany w latach 1800–1869[1] między Zabrzem a Królewską Hutą na Górnym Śląsku głównie na potrzeby kopalni Królowa Luiza. Najdłuższa sztolnia dziedziczna, a jednocześnie najdłuższa budowla hydrotechniczna w europejskim górnictwie węglowym[2]. Udostępniona częściowo dla zwiedzających jako Sztolnia Królowa Luiza.
| Oddział Sztolnia Królowa Luiza Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu | |
 Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna – odcinek zabrzański, chodnik wodny | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Adres |
ul. Karola Miarki 6 |
| Data założenia |
23 czerwca 1799 (rozpoczęcie budowy sztolni), 2017 (otwarcie fragmentu dla zwiedzających) |
| Zakres zbiorów | |
Położenie na mapie Zabrza  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa śląskiego  | |
 50°18′31″N 18°47′02″E/50,308611 18,783889
| |
| Strona internetowa | |
Historia edytuj
Inicjatorem budowy i projektantem był Friedrich Wilhelm von Reden[2] wraz z Johnem Baildonem. Projekt wzorowany był na podobnych rozwiązaniach, istniejących w kopalniach angielskich i węgierskich. Budowę sztolni rozpoczęto 23 czerwca 1799 roku[3][4]. Sztolnia miała całkowitą długość 14,25 km[2]. Wylot Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej znajdował się w Zabrzu, w dolinie rzeki Bytomki[2] na wysokości 231,4 m n.p.m., gdzie przechodziła ona w wybudowany prawie równolegle Kanał Sztolniowy. Początek sztolni znajdował się koło szybu Krug I[2] (później Jacek I), na terenie pola wschodniego kopalni Königsgrube (później „Król”)[2] w Królewskiej Hucie. Spadek kanału wynosił 12,35 metra, czyli 0,87 m na kilometr. Jego szerokość wynosiła ok. 1,80 m, a wysokość ok. 2,5 m. Sztolnia została wybudowana na średniej głębokości 38 metrów pod poziomem gruntu i była drążona w tempie od 177 metrów do 520 metrów na rok – w zależności od warunków geologicznych. Sztolnię drążono ręcznie przy pomocy przeciwprzodków prowadzonych z 22 świetlików (niem. Lichtloch) oraz z kilku szybów wchodzących w skład kopalni „Król”[5]. W miejscach, gdzie sztolnia była drążona w skale, nie stosowano obudowy, na pozostałych odcinkach wykonywano obudowę murowaną z kamienia lub cegły. Wentylacja sztolni odbywała się poprzez wspomniane 22 otwory na powierzchnię (świetliki).
Budowa sztolni miała dwa cele: odwodnienie państwowych kopalń: Królowa Luiza w Zabrzu i „Król” w Królewskiej Hucie oraz transport urobku łodziami poprzez Kanał Sztolniowy do huty w Gliwicach lub dalej, do Kanału Kłodnickiego. Całe przedsięwzięcie kosztowało ponad 889 tys. talarów[1]. Do sztolni podziemnymi chodnikami odprowadzały też wody dołowe kopalnie prywatne (tzw. gwareckie). Transport węgla łodziami odbywał się już od 1806 roku[2]. Łodzie poruszane były siłą mięśni ludzkich: robotnik stojąc zapierał się nogami na łodzi i jednocześnie odpychał się rękami od drewnianych kołków, osadzonych szeregiem w ścianach kanału. Jednorazowo w 3 lub 4 łodziach przewożono ok. 16 ton urobku[5], a zdolność transportowa wynosiła około 60 ton węgla kamiennego na zmianę. W celu usprawnienia transportu sztolnia miała 5 mijanek oraz trzy porty.
Wzrost wydobycia węgla spowodował, że przepustowość sztolni okazała się zbyt mała. Węgiel był przeładowywany na barki u wylotu sztolni. Ze względu na wyczerpanie się płytko położonych pokładów węgla kamiennego oraz na rezygnację z jego odbioru przez Królewską Odlewnię Żeliwa w Gliwicach (obecnie Gliwickie Zakłady Urządzeń Technicznych), a także w związku z rozwojem transportu kołowego (drogowego i szynowego) najpierw zrezygnowano z transportu węgla. Sztolnia była wykorzystywana do transportu urobku do końca lat 30. XIX wieku[6], od 1834 roku[2] rozpoczęto eksploatację pokładów zalegających poniżej poziomu sztolni[6], co doprowadziło do problemów z utrzymaniem niwelacji sztolni, a także naruszyło skały spągowe, czego efektem było wyciekanie wody ze sztolni do niższych wyrobisk[6].
Rozwój nowoczesnych metod odwadniania kopalń w drugiej połowie XIX w., opartych na wykorzystaniu maszyn parowych, zmniejszył zainteresowanie funkcjonowaniem sztolni. Do końca lat 60. XIX wieku sztolnia odwadniała kopalnie gwareckie: „Franz” w Świętochłowicach, „Quintoforo” w Chropaczowie, „Saara”, „Eintracht”, „Belovsegen” i „Lithandra” w Nowym Bytomiu, „Catharina” i „Carl Emanuel” w Rudzie Śląskiej[6]. Najpierw z odwadniania tą drogą zrezygnowała kopalnia „Król” oraz kopalnie gwareckie. Od lat 60. XIX wieku do 1953 roku sztolnia była wykorzystywana jako kolektor ściekowy dla pola zachodniego kopalni Królowa Luiza (Zabrze)[6]. W 1953 roku zlikwidowany został wylot[2] (okno, niem. Mundloch) sztolni[6] ozdobiony napisem Glück Auf (niemiecki odpowiednik alternatywnie używanego przez górników na Śląsku Szczęść Boże) mieszczący się przy ulicy Miarki (dawniej Stollenstrasse - ulica Sztolniowa), a sama sztolnia zamurowana, otamowana i częściowo podsadzona[2], a jakiekolwiek jej wykorzystanie zostało zaprzestane[6]. Sztolnia była niewątpliwe interesującym projektem górniczym, lecz długi czas realizacji tego projektu – ponad 64 lata – spowodował, że już w momencie ukończenia straciła na znaczeniu zarówno jako droga transportowa, jak i jako element systemu odwadniania kopalń (rozpowszechnienie się wydajnych pomp o napędzie parowym) i pełniła jedynie funkcje pomocnicze.
Rewitalizacja edytuj
Rudzka Spółka Węglowa SA przekazała Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu obiekty zlikwidowanego pola zachodniego Kopalni Węgla Kamiennego Zabrze[7]. Pomysł odtworzenia zabrzańskiego odcinka sztolni pojawił się w 1998 roku[7], a w 1999 roku wykonano pierwszy rekonesans i stwierdzono doskonały stan zachowania obudowy sztolni na odcinku około 250 m[7]. Przez następne 10 lat prowadzono próby eksploracji sztolni od strony jej dawnego wylotu, w wyniku czego stwierdzono dobry stan zachowania wyrobiska na odcinku około 2 km[7]. W 2000 roku utworzono stowarzyszenie „Pro Futuro”, którego zadaniem było upowszechnianie wiedzy o sztolni i dążenie do jej udostępnienia dla turystów[7]. Od 2009 roku trwały prace[8] zmierzające do udostępnienia odcinka sztolni o długości 2,5 km pod Zabrzem w celach turystycznych. W 2010 roku uzyskano dofinansowanie inwestycji ze środków Unii Europejskiej w wysokości 41,410 mln zł[7]. Udostępnienie sztolni miało kosztować około 71 milionów złotych (szacunki z 2012 roku)[7]. Środki miały pochodzić od miasta Zabrze oraz sejmiku samorządowego województwa śląskiego, a także z dotacji unijnej[9]. Koszt rewitalizacji wyniósł jednak około 100 mln złotych[10].
Sztolnia została udostępniona dla zwiedzających szybem Carnall[11], który udrożniono na odcinku 46 m[12]. Udrożniono także szyb Wyzwolenie do głębokości 42 m[13]. W 2017 r. został udostępniony dla zwiedzających fragment o długości 1,5 km[14] wraz z chodnikiem podstawowym w pokładzie węgla 510 kopalni „Królowa Luiza”. Chodnik ten powstał w 1819 roku[13], co czyni go najstarszym dostępnym wyrobiskiem wykonanym w węglu[13]. W 2018 r. została udostępniona druga część sztolni, która zawiera też podziemny spływ o długości ponad 1100 m[15].
Galeria edytuj
-
Prace przy udrażnianiu wylotu Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej -
Odtworzone okno (wylot) sztolni z portem w centrum Zabrza -
Replika żurawia z pierwszej połowy XIX wieku w porcie podziemnym -
Drewniane XIX-wieczne koryta w południowej nitce sztolni -
Wejście do kompleksu turystycznego sztolni od strony ul. K. Miarki
Przypisy edytuj
- ↑ a b c Piotr Greiner: Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu. Gliwice: Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej, 2011, s. 392. ISBN 978-83-60470-41-1.
- ↑ a b c d e f g h i j Bugaj, Glosz 2012 ↓, s. 50.
- ↑ Wiśniewski ↓, s. 4.
- ↑ Jurkiewicz ↓.
- ↑ a b Jurkiewicz Jan Gustaw: Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna – najdłuższa budowla hydrotechniczna w europejskim górnictwie węglowym, w: „Materiały Szkoły Eksploatacji Podziemnej 2002”, t. II, wyd. Polska Akademia Nauk i Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków 2002, s. 773–781, ISBN 83-87854-34-4.
- ↑ a b c d e f g Żurek i inni 2010 ↓, s. 547.
- ↑ a b c d e f g Bugaj, Glosz 2012 ↓, s. 52.
- ↑ Nowa atrakcja Sztolni ma 191 lat [online], Onet.pl, 27 grudnia 2011 [zarchiwizowane z adresu 2012-07-20].
- ↑ Kolejna sztolnia dla turystów [online], Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego, 21 maja 2008 [zarchiwizowane z adresu 2009-09-26].
- ↑ Kamil Zatoński: Wielkie otwarcie w Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej. Radio Piekary, 2017-09-27. [dostęp 2017-12-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-12-31)].
- ↑ Żurek i inni 2010 ↓, s. 549-550.
- ↑ Bugaj, Glosz 2012 ↓, s. 53.
- ↑ a b c Bugaj, Glosz 2012 ↓, s. 57.
- ↑ Arkadiusz Nauka: Sztolnia Królowa Luiza otwarta. Można zwiedzać pierwszą część podziemi. [w:] Naszemiasto.pl [on-line]. Polska Press, 2017-09-30. [dostęp 2017-12-31].
- ↑ Arkadiusz Nauka: Zabrze: wodna trasa w sztolni Królowa Luiza. Przetestowaliśmy nową atrakcję ZDJĘCIA + WIDEO Otwarcie 14 września. [w:] dziennikzachodni.pl [on-line]. Dziennik Zachodni, 2018-09-05. [dostęp 2018-09-13].
Bibliografia edytuj
- Tomasz Bugaj, Michał Glosz. Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna. Europejski Ośrodek Kultury Technicznej i Turystyki Przemysłowej w Zabrzu. „Budownictwo Górnicze i Tunelowe”. 1, 2012. Wydawnictwo Górnicze. ISSN 1234-5342.
- Jan Gustaw Jurkiewicz: Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna – najdłuższa budowla hydrotechniczna w europejskim górnictwie węglowym.
- Ludomir Wiśniewski: Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna jako zabytek techniki zaliczany do europejskiego dziedzictwa kulturowego. Bractwo Gwarków Związku Górnośląskiego.
- Leszek Żurek, Katarzyna Paruzel, Magdalena Szczypkowska: Zabrzańskie podziemia – europejską atrakcją. W: Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultury. P.P. Zagożdżon i M. Madziarz (red.). T. 3. Wrocław: 2010. ISBN 978-83-7493-512-8.