Gary Cooper

amerykański aktor

Gary Cooper, właśc. Frank James Cooper (ur. 7 maja 1901 w Helenie, zm. 13 maja 1961 w Los Angeles) – amerykański aktor filmowy. Wielka gwiazda amerykańskiego kina od zmierzchu filmu niemego po koniec „Złotej Ery Hollywood”. Znany z naturalnej, wiarygodnej i powściągliwej gry aktorskiej. Jego życiorys zawodowy obejmował role w większości głównych gatunków filmowych. Postacie, których role grał w ciągu całej kariery zawodowej, przedstawiały idealnego amerykańskiego bohatera. Podczas 35 lat pracy wystąpił w 84 filmach w pierwszoplanowych rolach.

Gary Cooper
Ilustracja
Imię i nazwisko

Frank James Cooper

Data i miejsce urodzenia

7 maja 1901
Helena

Data i miejsce śmierci

13 maja 1961
Los Angeles

Zawód

aktor

Współmałżonek

Veronica Cooper
(1933–1961)

Lata aktywności

1925–1961

Odznaczenia
Komandor Orderu Sztuki i Literatury (Francja)
Faksymile
Strona internetowa

Karierę rozpoczął jako statysta i kaskader, niedługo później otrzymując role filmowe. Najpierw dał się poznać jako westernowy bohater kina niemego, w 1929 roku, po premierze jego pierwszego filmu dźwiękowego Wirgińczyk miał już status gwiazdy. Na początku lat 30. poszerzył swój wachlarz wizerunkowy o ostrożniejsze postacie w filmach przygodowych i dramatach, takich jak Pożegnanie z bronią (1932) i Bengali (1935). U szczytu kariery wcielał się w bohatera nowego typu – orędownika zwykłego obywatela, jak w: Panu z milionami (1936), Obywatelu Johnie Doe (1941), Sierżancie Yorku (1941), Dumie Jankesów (1942) i Komu bije dzwon (1943).

W latach powojennych grał postacie dojrzalsze, często pozostające w konflikcie z otoczeniem, jak w filmach The Fountainhead (1949) i W samo południe (1952). W swoich ostatnich filmach grał role niestosujących przemocy, szukających odkupienia bohaterów, jak w Przyjacielskiej perswazji (1956) i w Człowieku z Dzikiego Zachodu (1958).

Dwukrotny laureat Nagrody Akademii Filmowej (za role w filmach Sierżant York i W samo południe), zdobywca honorowego Oscara (1961) za całokształt twórczości. Znajdował się w czołowej dziesiątce najpopularniejszych ludzi filmu przez kolejne 23 lata, będąc również jedną z najlepiej zarabiających gwiazd przez 18 lat. American Film Institute uplasował Coopera na 11. miejscu listy 25 najlepszych aktorów amerykańskiej kinematografii.

W 1933 zawarł związek małżeński z Veroniką Balfe (1913–2000), z którą miał jedną córkę. Ich małżeństwo zostało zakłócone trzyletnią separacją spowodowaną romansem aktora z Patricią Neal.

Młodość

edytuj
 
Dwuletni Cooper przebrany za kowboja, 1903

Frank James Cooper urodził się 7 maja 1901 przy 730 Eleventh Avenue w miejscowości Helena w stanie Montana[1][a] jako dziecko angielskich imigrantów Alice (z domu Brazier, 1873–1967) i Charlesa Henry’ego Coopera (1865–1946)[4]. Jego ojciec pochodził z Houghton Regis w Bedfordshire[5] i został prawnikiem, ranczerem, a ostatecznie sędzią Sądu Najwyższego stanu Montana[6]. Jego matka wyemigrowała z Gillingham w hrabstwie Kent i w Montanie zawarła z Charlesem związek małżeński[7]. W 1906 roku Charles kupił 240-hektarowe ranczo Seven-Bar-Nine[8][9], około 80 km na północ od Heleny[10]. Frank i jego starszy brat Arthur spędzali tam wakacje, ucząc się jazdy konnej, polowania i rybołówstwa[11][12]. W kwietniu 1908 roku, w wyniku przerwania zapory Hausera, woda częściowo zalała ziemię Cooperów, którym udało się na czas ewakuować z miejsca katastrofy[13]. Frank uczęszczał do Central Grade School w Helena[2].

Latem 1909 roku Alice, pragnąca, by jej synowie doświadczyli angielskiej edukacji, przeprowadziła się z nimi do Anglii. Chłopcy zostali zapisani do Dunstable Grammar School w Bedfordshire, gdzie Cooper uczył się od 1910 do 1912[14][15][b]. Tam uczęszczał na lekcje łaciny i języka francuskiego oraz wziął kilka kursów historii Anglii[16]. Mimo dostosowania się do dyscypliny angielskich szkół i przyswojenia niezbędnych umiejętności towarzyskich nigdy nie potrafił zaakceptować sztywnej struktury szkolnej i formalnych, białych kołnierzy, do których noszenia był zmuszany[17]. Ochrzczony został 3 grudnia 1911 w kościele Wszystkich Świętych w Houghton Regis[18][19]. W sierpniu 1912 chłopcy wraz z matką wrócili do Stanów Zjednoczonych, a Cooper wznowił naukę w Johnson Grammar School w Helena[2].

W wieku 15 lat uczestniczył w wypadku samochodowym, w którym doznał urazu biodra. Na czas rehabilitacji udał się na ranczo Seven-Bar-Nine, gdzie na polecenie lekarza jeździł konno[20]. Nieodpowiednia terapia pozostawiła u niego charakterystyczny sztywny, chwiejny krok i lekko przekrzywiony styl jazdy[21]. Po dwóch latach nauki w Helena High School porzucił szkołę i wrócił na rodzinne ranczo, by pomóc przy hodowli 500 sztuk bydła i pracować na pełny etat jako kowboj[21]. W 1919 dzięki zaangażowaniu jego ojca miał szansę ukończyć edukację na poziomie szkoły średniej w Gallatin County High School w Bozeman[22][23]. Ida Davis, która była jego nauczycielką angielskiego, namówiła go, by skupił się na nauce, dołączył do szkolnego klubu dyskusyjnego i zaangażował się w sztukę dramatyczną[23][24]. Rodzice Coopera później przyznali, że miała ona duży wkład w ukończenie szkoły przez ich syna. Sam Frank to potwierdzał, mówiąc, że „była kobietą częściowo odpowiedzialną za porzucenie przeze mnie pracy kowboja i pójście na uniwersytet”[24].

 
Cooper w Grinnell College (górny rząd, drugi od lewej), 1922

W 1920, wciąż uczęszczając do szkoły średniej, zapisał się na trzy kursy z malarstwa i rysunku na Montana Agricultural College w Bozeman[23]. Jego zainteresowanie tą tematyką miało swój początek w inspiracji dziełami Charlesa Mariona Russella i Frederika Remingtona[25]. Cooper w szczególności podziwiał i badał obraz Lewis and Clark Meeting Indians at Ross' Hole (1910) pędzla Russella, wiszący w Kapitolu Stanu Montana w Helena[25][26]. W 1922 zapisał się do Grinnell College w Iowa, aby kontynuować edukację malarską. Choć na większości przedmiotów wiodło mu się dobrze, nie został przyjęty do szkolnego klubu dramatycznego[27]. Jego rysunki i akwarele były eksponowane w akademiku, a on sam został wybrany redaktorem uniwersyteckiego albumu absolwentów[28]. W okresie wakacji 1922 i 1923 pracował jako przewodnik wycieczek i kierowca żółtych autokarów w Parku Narodowym Yellowstone[29][30]. Pomimo obiecujących pierwszych 18 miesięcy na Grinnell College, w lutym 1924 nagle opuścił szkołę i przeniósł się na miesiąc do Chicago, gdzie szukał pracy związanej z malarstwem[31]. Ostatecznie wrócił do Helena, gdzie tworzył i sprzedawał rysunki lokalnej gazecie „Independent”[32].

Jesienią 1924 Charles Cooper opuścił stanowisko sędziego Sądu Najwyższego stanu Montana i przeniósł się z żoną do Los Angeles[33], by zarządzać majątkiem dwóch krewnych[34]. Na jego prośbę syn dołączył do rodziców w Kalifornii w Dniu Dziękczynienia 27 listopada 1924[33]. Po kilku tygodniach, po podjęciu szeregu mało obiecujących zajęć, spotkał dwóch znajomych z Montany, Jima Galeena i Jima Callowaya[35][36], statystów i kaskaderów w niskobudżetowych westernach dla małych studiów z Gower Street[37]. Poznali go oni z innym kowbojem z Montany, mistrzem rodeo, jednym z najlepszych ujeżdżaczy byków, bulldoggerów i roperów na Zachodzie, Jayem „Slimem” Talbotem[c]. Talbot zaprosił Coopera na spotkanie z kierownikiem obsady, który zaproponował mu pracę[37][35]. Ponieważ przyszły aktor chciał zebrać pieniądze na pokrycie kosztów zaawansowanego kursu malarstwa, postanowił spróbować sił jako filmowy statysta za wynagrodzenie wynoszące 5 dolarów (ok. 77,4 USD w 2021[d]) dziennie oraz jako kaskader za podwójną stawkę[38] (ok. 155 USD w 2021[d]).

Kariera

edytuj

Film niemy (1925–28)

edytuj
 
Cooper w Rozpętanych żywiołach, 1926

Karierę aktorską rozpoczął w 1925, współpracując przy niemych filmach The Thundering Herd i Wild Horse Mesa z Jackiem Holtem, Jeźdźcy purpurowego stepu i Szczęśliwa podkowa z Tomem Mixem oraz The Trail Rider z Buckiem Jonesem w roli głównej[39]. Pracował dla kilku niewielkich studiów produkujących niskobudżetowe filmy, m.in. w Famous Players-Lasky i Fox Film Corporation[40]. Chociaż jego umiejętności jeździeckie pozwoliły mu na spokojną pracę w westernach, to pracę kaskadera uważał za „trudną i okrutną”, co czasami skutkowało urazami koni i jeźdźców[41]. Chcąc zrezygnować z ryzykownego zawodu kaskadera, liczył na otrzymanie roli aktorskiej. W tym celu pokrył koszty zdjęć próbnych i wynajął kierowniczkę obsady Nan Collins, by ta pracowała jako jego agentka[42]. Wiedząc, że są inni aktorzy używający scenicznego nazwiska „Frank Cooper”, Collins zasugerowała zmianę pierwszego imienia Coopera na „Gary”, od jej rodzinnego miasta Gary w stanie Indiana[43][44][45]. Cooperowi natychmiast spodobał się ten pomysł[46][e].

Cooper znajdował również zatrudnienie w wielu filmach niebędących westernami. Był zamaskowanym Kozakiem w Orle (1925), rzymskim strażnikiem w Ben-Hurze (1925) i powodzianinem w The Johnstown Flood (1926)[48]. Stopniowo otrzymywał coraz ważniejsze role, dzięki którym spędzał na ekranie więcej czasu, jak m.in. w Tricks (1925), gdzie wcielił się w filmowego antagonistę, oraz w krótkometrażowym Lightnin’ Wins (1926)[49]. Jako aktor, którego nazwisko zaczęło figurować w obsadzie, Cooper zaczął przyciągać uwagę najważniejszych wytwórni filmowych[50]. 1 czerwca 1926 podpisał kontrakt z Samuel Goldwyn Productions, który dał mu 50 dolarów (ok. 766 USD w 2021[d]) tygodniowo[51].

Pierwszą ważną rolę otrzymał w Rozpętanych żywiołach (1926), w których zagrał u boku Ronalda Colmana i Vilmy Bánky[51]. W filmie zagrał młodego inżyniera Abe’a Lee, który pomaga rywalizującemu z nim amantowi ocalić kobietę, którą kocha, oraz jej miasto przed nieuchronną katastrofą przerwania tamy[52]. Według biografa Jeffreya Meyersa doświadczenie Coopera w życiu wśród kowbojów w Montanie sprawiło, że jego gra była „odruchowo prawdziwa”[53]. Film miał premierę 14 października 1926 i osiągnął sukces[54]. Krytycy wyróżnili aktora jako „dynamiczną, nową osobowość” i przyszłą gwiazdę[55][56]. Goldwyn pospiesznie chciał zaoferować nowy, długoterminowy kontrakt Cooperowi, ale ten przetrzymał studio, by ostatecznie otrzymać korzystniejszą umowę od Jesse’ego Lasky’ego z Paramount Pictures gwarantującą mu 175 dol. (ok. 2,68 tys. USD w 2021[d]) tygodniowo[55]. W 1927, z pomocą Clary Bow, której pozycja w Hollywood była silna, Cooper otrzymał ważne role w Dzieciach rozwodu (1927) i Skrzydłach (1927). Drugi z filmów zdobył nagrodę Akademii Filmowej za najlepszy film[57]. Cooper w tym samym roku wystąpił w swoich pierwszych rolach głównych: w Arizona Bound (1927) i Nevadzie (1927); oba w reżyserii Johna Watersa[58].

W 1928 wytwórnia Paramount połączyła Coopera z młodą Fay Wray, reklamując aktorów jako „wspaniałych, młodych kochanków”. Paraagrali razem w Legionie potępieńców i Duszach w rozterce[59]. Ekranowa chemia między Cooperem i Wray jednak nie wzbudzała wielkiej ekscytacji wśród widowni[59][60][61]. Z każdym kolejnym filmem Cooper doskonalił swoje umiejętności aktorskie, a jego popularność rosła, przede wszystkim wśród kinomanek[61]. W tym okresie zarabiał 2750 dol. (ok. 43,5 tys. USD w 2021[d]) za film[62] i otrzymywał tysiące listów od fanów tygodniowo[63]. Korzystając z jego rosnącej popularności, studio umieszczało go u boku lubianych aktorek, takich jak: Evelyn Brent w Beau Sabreur, Florence Vidor w Doomsday oraz Esther Ralston w Half a Bride[64]. Tego roku zagrał też z Colleen Moore w Nieśmiertelnej miłości studia First National Pictures. Był to jego pierwszy film ze zsynchronizowaną muzyką i efektami dźwiękowymi[64]. Obraz okazał się jednym z największych komercyjnych sukcesów 1928 roku[64].

Gwiazda Hollywood (1929–35)

edytuj
 
Cooper i Mary Brian w Wirgińczyku, 1929

Cooper uzyskał status gwiazdy w 1929 wraz z nakręceniem pierwszego filmu dźwiękowego Wirgińczyk w reżyserii Victora Fleminga, gdzie zagrał u boku Mary Brian i Waltera Hustona[65]. Oparty na powieści Wirgińczyk Owena Wistera, był jednym z pierwszych filmów dźwiękowych definiującym kodeks honorowy westernu i pomógł ugruntować standardy tego gatunku filmowego, które przetrwały do dzisiaj[66]. Według biografa Jeffreya Meyersa romantyczny wizerunek wysokiego, przystojnego i milczącego kowboja, który uosabia męską wolność, odwagę i honor w dużej mierze stworzył Cooper w tym filmie[67]. W przeciwieństwie do niektórych aktorów kina niemego, którzy mieli problem z dostosowaniem się do filmu dźwiękowego, przejście Coopera, z jego „głębokim i wyrazistym” oraz „przyjemnie rozwlekłym” głosem idealnie pasującym do postaci, które przedstawiał, było naturalne[68]. By spieniężyć rosnącą popularność aktora, w 1930 roku Paramount obsadziło go w kilku westernach i dramatach wojennych, takich jak Only the Brave, Oszust z Teksasu, Seven Days’ Leave, A Man from Wyoming oraz The Spoilers[69].

 
Cooper i Lili Damita w Fighting Caravans, 1931

Jednym z ważniejszych występów we wczesnej karierze Coopera było jego przedstawienie posępnego legionisty w melodramacie Maroko (1930) Josefa von Sternberga[70], z Marlene Dietrich w jej debiucie przed amerykańską widownią[71]. Podczas produkcji von Sternberg skupiał całą swoją uwagę na Dietrich, a Coopera traktował z lekceważeniem[71]. Napięcie urosło do takiego stopnia, że całe przedsięwzięcie stanęło na ostrzu noża, gdy von Sternberg zaczął wykrzykiwać w kierunku Coopera polecenia w języku niemieckim. Aktor o wzroście 191 cm zbliżył się do znacznie niższego reżysera (163 cm), chwycił go za kołnierz i powiedział: Jeśli zamierzasz pracować w tym kraju, lepiej kontynuuj w języku, którego tu używamy[72][73]. Pomimo napięć na planie, to według Thorntona Delehanty’ego z „New York Evening Post” Cooper stworzył „jedną ze swoich najlepszych kreacji”[74]. Paramount chciał zatrudnić Coopera i Dietrich do kolejnego filmu von Sternberga Zniesławiona, jednak aktor odrzucił propozycję, odmawiając ponownej współpracy z reżyserem[75].

Do gatunku westernu wrócił w 1931 roku, gdy zagrał w ekranizacji powieści Zane’a Greya Fighting Caravans, u boku aktorki Lili Damity[76]. Pojawił się też w kryminale Dashiella Hammetta Wielkomiejskie ulice, w którym przypadła mu rola człowieka z Zachodu wmieszanego w gangsterskie porachunki, gdy próbuje ocalić ukochaną[77]. Rok zakończył udziałem w dwóch nieudanych produkcjach: I Take This Woman z Carole Lombard i Jego kobieta z Claudette Colbert[78]. W tym okresie systematycznie pracował od 14 do 16 godzin dziennie, a niekiedy 23 godziny, pracując nad jednym filmem w ciągu dnia a nad drugim w nocy[79]. Presja i żądania związane z produkcją dziesięciu filmów w dwa lata pozostawiły Coopera wyczerpanego i ze słabym zdrowiem, chorującym na anemię i żółtaczkę[71][79]. W tym czasie stracił na wadze 14 kilogramów[79][80] i czuł się samotny, odizolowany oraz przybity sławą i bogactwem[81][82]. W maju 1931 opuścił Hollywood i popłynął do Algieru, a następnie do Włoch, gdzie żył przez kolejny rok[81].

Zatrzymał się w Rzymie w Villa Madama należącej do hrabiny Dorothy di Frasso, która to uczyła go zasad poprawnego jedzenia, rozpoznawania dobrych win, jak czytać włoskie i francuskie karty dań oraz w jaki sposób udzielać się towarzysko wśród europejskiej arystokracji[83]. Po oprowadzeniu aktora po włoskich muzeach i galeriach sztuki, towarzyszyła mu w dziesięciotygodniowym safari z polowaniem na grubą zwierzynę na zboczach góry Kenia w Afryce Wschodniej, podczas którego przypisano mu ponad 60 odstrzeleń zwierzyny, w tym dwóch lwów, nosorożca i rozmaitych antylop[84][85]. Doświadczenie tego safari gruntownie wpłynęło na Coopera i pogłębiło jego miłość do dzikich obszarów[86]. Po powrocie do Europy wraz z hrabiną wyruszyli w śródziemnomorski rejs po włoskiej i francuskiej Riwierze[87]. Wypoczęty, odnowiony po rocznej emigracji i zdrowy Cooper wrócił do Hollywood w kwietniu 1932[88] i wynegocjował nowy kontrakt z Paramount, na dwa filmy rocznie za wynagrodzenie w wysokości 4 tys. dolarów (ok. 79,6 tys. USD w 2021[d]) na tydzień oraz możliwością akceptacji bądź odrzucenia reżysera i scenariusza[89].

 
Cooper i Helen Hayes w Pożegnaniu z bronią, 1932

Po ukończeniu w 1932 Szatana zazdrości z Tallulah Bankhead, by wypełnić stary kontrakt[90], Cooper pojawił się w Pożegnaniu z bronią, pierwszej adaptacji filmowej powieści Ernesta Hemingwaya[91]. Na planie miał okazję współpracować z Helen Hayes[92] oraz Adolphe’em Menjou. Rola kierowcy karetki pogotowia rannego we Włoszech, który zakochuje się w angielskiej pielęgniarce podczas I wojny światowej[93], była jedną z jego najbardziej ambitnych i wymagających[92]. Krytycy docenili jego emocjonalny występ[94][95], a obraz był jedną z najbardziej udanych pod względem komercyjnym produkcji roku[92]. Po nakręceniu Dziś żyjemy z Joan Crawford i Na fali wspomnień z Fay Wray w 1933 pojawił się w komedii Ernsta Lubitscha Sztuka życia, napisanej na podstawie popularnej sztuki Noëla Cowarda[96][97]. Na planie zdjęciowym partnerowali mu Miriam Hopkins i Fredric March[98], a sam film zebrał mieszane recenzje i nie spełnił oczekiwań finansowych[99]. Gra Coopera – jako amerykańskiego artysty w Europie konkurującego ze swoim przyjacielem dramaturgiem o względy pięknej kobiety – została wyróżniona za uniwersalność[100] i odkryła jego naturalne możliwości robienia lekkiej komedii[101]. W sierpniu 1933 Cooper dokonał administracyjnej zmiany imienia na „Gary”[102].

 
Cooper i Anna Sten w Nocy weselnej, 1935

W 1934 został wypożyczony do studia MGM, by zagrać w dramacie o wojnie secesyjnej Szpieg nr 13 u boku Marion Davies. Film opowiadał o pięknej kobiecie-szpiegu z Unii, która zakochuje się w konfederackim żołnierzu[103]. Pomimo twórczej reżyserii Ryszarda Bolesławskiego i rozrzutnych zdjęć George’a J. Folseya film nie poradził sobie w box office[104]. Powróciwszy do Paramount Cooper zagrał w pierwszym z siedmiu filmów dla reżysera Henry’ego Hathawaya[105], Now and Forever z Carole Lombard i Shirley Temple[106]. Cooper zagrał w nim naciągacza, który stara się sprzedać córkę swoim krewnym, którzy ją wychowali, ale koniec końców zostaje przekonany do uroczej dziewczynki[107]. Przejęty inteligencją i urokiem Temple, Cooper nawiązał z dziewczynką bliskie stosunki, zarówno na planie, jak i poza nim[105][f]. Film był przebojem kasowym[104].

W następnym roku Cooper został wypożyczony do studia Samuel Goldwyn Productions na czas produkcji romansu Noc weselna w reżyserii Kinga Vidora. Na planie partnerowała mu Anna Sten[108], którą szykowano na bycie „drugą Garbo[109][110]. Cooper w filmie zagrał uzależnionego od alkoholu powieściopisarza, który ucieka na rodzinną farmę w Nowej Anglii, gdzie poznaje i zakochuje się w pięknej Polce z sąsiedztwa[108]. Według biografa Larry’ego Swindella, Cooper zaprezentował zaskakujący asortyment i głębię[111]. Chociaż obraz otrzymał głównie przychylne recenzje[112], to wśród amerykańskiej publiczności nie cieszył się popularnością, która mogła poczuć się dotknięta przedstawionym na ekranie pozamałżeńskim romansem i jego tragicznym zakończeniem[111]. W tym samym roku Cooper pojawił się w dwóch filmach Henry’ego Hathawaya: w melodramacie Peter Ibbetson z Ann Harding, o tytułowym mężczyźnie zakochującym się w kobiecie, która okazuje się jego dziecięcą miłością[113], oraz w przygodowym Bengali o śmiałym oficerze brytyjskim i jego ludziach broniących twierdzy w Bengalu przed zbuntowanymi miejscowymi plemionami[114]. Chociaż pierwszy z nich zyskał większe uznanie w Europie niż w Stanach Zjednoczonych, to drugi był nominowany do sześciu nagród Akademii Filmowej i był jednym z jego najpopularniejszych i najbardziej udanych filmów przygodowych[115][116]. Hathaway miał wielki szacunek dla aktorskich umiejętności Coopera i nazywał go „najlepszym aktorem ze wszystkich”[105].

Bohater zwykłego obywatela (1936–43)

edytuj

Od Pana z milionami po Pokonać strach

edytuj
 
Cooper i Jean Arthur w Panu z milionami, 1936

1936 rok był punktem zwrotnym w karierze Coopera[117]. Po zagraniu w komedii romantycznej Pokusa Franka Borzage dla studia Paramount – dając przy tym, zdaniem krytyków, pokaz wspaniałej gry aktorskiej[117] – wrócił do Poverty Row, by dla wytwórni Columbia Pictures zagrać w Panu z milionami, screwball comedy Franka Capry. U jego boku zagrała Jean Arthur[118]. W filmie Cooper wcielił się w Longfellowa Deedsa, łagodnego, prostodusznego pisarza kartek z życzeniami, który dziedziczy fortunę, kończy z sielankowym życiem w Vermont i jedzie do Nowego Jorku, gdzie musi stawić czoło zepsuciu i fałszowi[119]. Współpracując z Cooperem, Capra oraz scenarzysta Robert Riskin mogli wykorzystać zakorzenionego w aktorze „typowego amerykańskiego bohatera”[117] – symbol szczerości, odwagi i dobroci[120][121][122] – by stworzyć nowego rodzaju „ludowego bohatera” dla zwykłego człowieka[117][123].

Komentując wpływ Coopera na postać i film, Capra zauważył:

Gdy tylko pomyślałem o Cooperze, nie mogłem wyobrazić sobie w tej roli nikogo innego. Nie mógł być bliższym mojemu wyobrażeniu o Longfellowie Deedsie, a tak szybko, jak tylko Bob Riskin mógł zacząć myśleć z punktu widzenia Coopera, łatwiej przyszło mu rozwijanie postaci Deedsa jeśli chodzi o dialog. To po prostu musiał być Cooper. Każda zmarszczka na jego twarzy biła szczerością. Nasz Pan Deeds musiał symbolizować nieprzekupność i w moim wyobrażeniu Gary Cooper był takim symbolem[124].

Zarówno Pokusa i Pan z milionami miały swoje premiery w kwietniu 1936. Obie produkcje były chwalone przez krytyków i okazały się kasowymi przebojami[125]. Krytyk filmowy Frank Nugent z „The New York Times” o Cooperze napisał, że ten „udowodnił, że jest jednym z najlepszych aktorów komediowych w Hollywood”[126]. Za grę w Panu z milionami Cooper otrzymał swoją pierwszą nominację do nagrody Akademii Filmowej dla najlepszego aktora[127].

 
Cooper i Jean Arthur w Niezwyciężonym Billu, 1936

W 1936 pojawił się w dwóch innych produkcjach wytwórni Paramount. W przygodowym Żółtym skarbie Lewisa Milestone’a u boku Madeleine Carroll wcielił się w amerykańskiego najemnika w Chinach, który pomaga chłopom ciemiężonym przez okrutnego watażkę[128][129]. Film ze scenariuszem autorstwa amerykańskiego dramaturga Clifforda Odetsa zyskał uznanie krytyków i osiągnął komercyjny sukces[128][130]. W Niezwyciężonym Billu Cecila B. DeMille’a – pierwszej z czterech współpracy aktora z tym reżyserem – Cooper wcielił się w Dzikiego Billa Hickoka w mocno sfabularyzowanej wersji o początkach Dzikiego Zachodu[131]. Finansowo obraz wypadł jeszcze lepiej niż jego poprzednik, głównie dzięki Jean Arthur i jej wspaniałemu przedstawieniu Calamity Jane oraz ukazaniu Hickocka jako postaci enigmatycznej[132]. Tego roku aktor po raz pierwszy uplasował się w pierwszej dziesiątce osobowości filmowych Motion Picture Herald i pozostał w niej na kolejne 23 lata[133].

Pod koniec 1936 roku, gdy Paramount przygotowywało nowy kontrakt dla Coopera, który miał mu gwarantować 8 tys. dolarów (ok. 132 tys. USD w 2022[g]) na tydzień[134], aktor podpisał umowę z Samuel Goldwyn na sześć filmów w ciągu sześciu lat, z minimalnym wynagrodzeniem 150 tys. dolarów (ok. 2,48 mln USD w 2022[g]) za obraz[135]. Paramount wniosło pozew przeciwko Samuel Goldwyn i Cooperowi. Decyzją sądu nowy kontrakt aktora z Goldwyn dawał aktorowi wystarczająco dużo wolnego czasu, by ten mógł również wypełnić umowę z Paramount[136]. Cooper kontynuował współpracę z oboma studiami, a w 1939 Departament Skarbu ogłosił, że Cooper z zarobkami 482 819 dolarów (ok. 7,95 mln USD w 2022[g], po uwzględnieniu inflacji) był najlepiej zarabiającym aktorem w kraju[135][137][138].

W przeciwieństwie do jego dokonań w poprzednim roku, w 1937 pojawił się tylko w jednej produkcji – przygodowym Kapitanie Taylorze Henry’ego Hathawaya[139]. Była to porażka zarówno pod względem finansowym, jak i w oczach krytyków[140]. Cooper nazwał obraz swoim „prawie filmem”, mówiąc że był „prawie pasjonujący, prawie interesujący i prawie dobry”[140]. W 1938 pojawił się w biograficznym Marco Polo Archiego Mayo[141]. Trapiony problemami z produkcją i słabym scenariuszem film wykazał stratę w wysokości 700 tys. dolarów (ok. 11,4 mln USD w 2022[g]), stając się wówczas największą porażką finansową studia Goldwyn[142]. W tym okresie Cooper odrzucił kilka ważnych ról[143], wśród których była rola Rhetta Butlera w Przeminęło z wiatrem[144]. Aktor był pierwszym wyborem producenta Davida O. Selznicka[144]. Selznick kilkakrotnie próbował przekonać Coopera, ale ten miał wątpliwości co do projektu i nie czuł się odpowiednim do tej roli[145][133]. Jak później przyznawał: To była jedna z najlepszych ról zaoferowanych w Hollywood. (…) Ale ja odmówiłem. Nie uważałem siebie za wystarczająco stylowego, a później, gdy zobaczyłem Clarka Gable’a grającego tę rolę doprowadzając ją do perfekcji, wiedziałem że miałem rację[133][h]

 
Cooper i Claudette Colbert w Ósmej żonie Sinobrodego, 1938

Powróciwszy do Paramount, Cooper znów zaczął występować w spokojniejszym gatunku filmowym, grając u boku Claudette Colbert w romantycznej komedii Ósma żona Sinobrodego Ernsta Lubitscha[148][149]. Cooper wcielił się w filmie w zamożnego amerykańskiego przedsiębiorcę we Francji, który zakochuje się w córce zubożałego arystokraty i przekonuje ją, by została jego ósmą żoną[150]. Pomimo pomysłowego scenariusza pióra Charlesa Bracketta i Billy’ego Wildera oraz solidnej gry ze strony Coopera i Colbert[149] amerykańska widownia nie potrafiła zaakceptować Coopera w roli próżnego kobieciarza[151]. Ostatecznie film został dobrze przyjęty tylko w Europie[151]. Jesienią 1938 Cooper pojawił się z Merle Oberon w komedii romantycznej H.C. Pottera Kowboj i dama o łagodnej natury poganiaczu bydła, który zakochuje się w zamożnej córce polityka sądząc, że jest biedną, pracowitą pokojówką[152]. Wysiłki trzech reżyserów i kilku wybitnych scenarzystów nie dały zamierzonego efektu[153]. Chociaż obraz poradził sobie lepiej niż jego poprzednik, to okazał się czwartą z kolei finansową porażką Coopera na amerykańskim rynku[154].

W kolejnych dwóch latach Cooper był bardziej wnikliwy przy akceptowaniu ról i nakręcił cztery udane, zrealizowane na dużą skalę filmy przygodowe i kowbojskie[154]. W przygodowym Braterstwie krwi Williama A. Wellmana zagrał jednego z trzech śmiałych angielskich braci, którzy dołączają do Legii Cudzoziemskiej na Saharze, by walczyć z tamtejszymi plemionami[155]. Filmowany w tych samych lokalizacjach pustyni Mojave, co pierwowzór z 1926 roku[154][156], Beau Geste zapewnił Cooperowi wspaniałe plany filmowe, egzotyczną scenerię, żywą akcję i rolę dopasowaną do jego osoby[157]. Był to ostatni film w jego kontrakcie z Paramount[157]. W Pokonać strach Henry’ego Hathawaya wcielił się w lekarza wojskowego towarzyszącego niewielkiej grupie oficerów amerykańskiej armii w Filipinach, by pomóc chrześcijańskim Filipińczykom bronić się przed muzułmańskimi radykałami[158]. Krytycy dobrze ocenili grę Coopera, a Graham Greene przyznał, że aktor „nigdy nie zagrał lepiej”[159].

Od Człowieka z Zachodu po Komu bije dzwon

edytuj

Do westernu Cooper powrócił przy okazji realizacji Człowieka z Zachodu Williama Wylera z Walterem Brennanem i Doris Davenport w obsadzie. Film opowiada o kowboju broniącym osadników przed Royem Beanem, skorumpowanym samozwańczym sędzią pokoju, znanym jako „prawo na zachód od Pecos[159][160]. Pracując nad scenariuszem, Niven Busch polegał na wiedzy Coopera o historii Dzikiego Zachodu[161]. Obraz otrzymał pozytywne recenzje i spełnił oczekiwania finansowe[162]. Krytycy przede wszystkim docenili grę dwóch aktorów pierwszoplanowych[163]. W tym samym roku Cooper pojawił się w swoim pierwszym obrazie wyprodukowanym w całości w Technicolorze[164]Policji konnej Północnego Zachodu Cecila B. DeMille’a[165][i]. W filmie Cooper wcielił się w Strażnika Teksasu ścigającego wyjętego spod prawa przywódcę rebelii północno-zachodniej aż do zachodniej Kanady, gdzie łączy siły z Kanadyjską Królewską Policją Konną[167]. Produkcja nie była tak popularna jak poprzedni obraz Coopera[168], a mimo to okazała się sukcesem kasowym, plasując się na 6. pozycji najbardziej dochodowych filmów 1940 roku[162][169].

 
Edward Arnold, Barbara Stanwyck, Gary Cooper i Walter Brennan w Obywatelu Johnie Doe, 1941

We wczesnych latach 40. wspiął się na szczyt swojej kariery aktorskiej[170]. W stosunkowo krótkim czasie zagrał w pięciu popularnych, chwalonych przez krytyków filmach, w których zaprezentował kunszt aktorski[170]. Gdy Frank Capra zaoferował mu pierwszoplanową rolę w Obywatelu Johnie Doe, jeszcze przed opracowaniem scenariusza przez Roberta Riskina, Cooper zaakceptował propozycję swojego przyjaciela, odpowiadając mu: W porządku Frank, nie potrzebuję scenariusza[171]. Aktor wcielił się w Długiego Johna Willoughby’ego, życiowego pechowca, drugoligowego miotacza, wynajętego przez gazetę, by udawał człowieka, który zamierza popełnić samobójstwo w Boże Narodzenie w proteście przeciwko wszelkiej hipokryzji i korupcji w kraju[172]. Uważany wówczas przez niektórych krytyków za największe dzieło Capry, Obywatel John Doe był odbierany jako „narodowe wydarzenie”[173]. W ramach promocji filmu Cooper pojawił się na okładce poczytnego tygodnika „Time” 3 marca 1941[174]. Howard Barnes w recenzji dla „New York Herald Tribune” określił występ Coopera jako wspaniały i całkowicie przekonywający i chwalił jego „absolutnie realistyczne aktorstwo, które realizuje z ogromną powagą”[175][174]. Bosley Crowther z „The New York Times” pisał, że „Gary Cooper jest Johnem Doe w całej okazałości – nieśmiały, zdezorientowany, nieagresywny, ale też staje się istnym tygrysem, gdy zostaje rozbudzony”[176].

 
Joan Fontaine i Gary Cooper na ceremonii rozdania Oscarów w 1942

W tym samym roku Cooper wystąpił również w dwóch filmach swojego dobrego przyjaciela, Howarda Hawksa[177]. W biograficznym Sierżancie Yorku Cooper przedstawia bohatera wojennego Alvina Yorka[178], jednego z najbardziej zasłużonych i udekorowanych żołnierzy amerykańskich I wojny światowej[179]. Obraz pokazuje wczesne lata Yorka w Tennessee, jego nawrócenie i późniejszą pobożność, jego postawę jako osoby odmawiającej służby wojskowej ze względu na przekonania, a wreszcie jego heroiczny akt w bitwie o Las Argoński, za który został odznaczony Medalem Honoru[178][180]. Cooper początkowo był zdenerwowany i niepewny wcielenia się w żyjącego bohatera, więc udał się do Tennessee, by odwiedzić Yorka w jego domu, gdzie dwóch spokojnych mężczyzn natychmiast nawiązało nić porozumienia i odkryło, że mają ze sobą wiele wspólnego[181]. Zainspirowany Yorkiem, Cooper zaprezentował występ, który Howard Barnes z „New York Herald Tribune” nazwał „nadzwyczajnie przekonywającym i wszechstronnym” i takim, który Archer Winston z „New York Post” nazwał „jednym z jego najlepszych”[182]. Po premierze filmu organizacja Veterans of Foreign Wars odznaczyła Coopera medalem za jego „ogromny wkład w promowanie patriotyzmu i wierności”[183]. York podziwiał grę Coopera i pomógł Warner Bros. w promocji filmu[184]. Sierżant York był najbardziej dochodową produkcją roku i otrzymał jedenaście nominacji do nagrody Akademii Filmowej[183][185]. W przemowie po otrzymaniu swojej pierwszej statuetki dla najlepszego aktora od dobrego przyjaciela Jamesa Stewarta Cooper powiedział: „to sierżant Alvin York zdobył tę nagrodę. A niech to, jestem w tym biznesie szesnaście lat i czasami marzyłem, że mógłbym dostać jedną z nich. To wszystko co mogę powiedzieć… Śmieszne jest to, że w marzeniach zawsze dawałem lepszą przemowę”[185].

 
Barbara Stanwyck i Gary Cooper w Ognistej kuli, 1941

1941 rok aktor zamknął produkcją wytwórni Goldwyn przy ponownej współpracy z Howardem Hawksem, tym razem przy komedii romantycznej Ognista kula u boku Barbary Stanwyck[186]. Cooper wcielił się w nieśmiałego profesora lingwistyki kierującego zespołem siedmiu uczonych, których zadaniem jest napisanie encyklopedii. Podczas prowadzenia prac badawczych nad slangiem poznaje kokieteryjną tancerkę burleskową „Sugarpuss” O’Shea, która „zdmuchuje kurz” z ich statecznego życia wśród książek[187]. Scenariusz Charlesa Bracketta i Billy’ego Wildera dał Cooperowi szansę na zaprezentowanie szerokiego wachlarza komediowych umiejętności[187]. W recenzji dla „New York Herald Tribune” Howard Barnes napisał, że Cooper poradził sobie z rolą „umiejętnie i z podkreśleniem komiczności”, a jego występ był „absolutnie zachwycający”[188]. Chociaż była to produkcja z niewielkim budżetem, Ognista kula znalazła się w czołówce najbardziej dochodowych filmów roku[189] – jako czwarta kolejna Coopera, która zawitała do pierwszej dwudziestki pod tym względem[189].

Jedyny film Coopera w 1942 był również jego ostatnim dla wytwórni Goldwyn[190]. W obrazie biograficznym Sama Wooda Duma Jankesów odegrał gwiazdę baseballu Lou Gehriga, który ustanowił rekord New York Yankees, grając w 2130 kolejnych spotkaniach[191][192]. Cooper był niechętny wcieleniu się w siedmiokrotnego uczestnika meczu gwiazd, który zmarł rok wcześniej na stwardnienie zanikowe boczne, obecnie potocznie nazywane chorobą Lou Gehriga[193]. Poza wyzwaniem w postaci ukazania tak popularnej i uznanej w skali całego kraju osoby, Cooper niewiele wiedział o samym baseballu[194] i nie był leworęczny jak Gehrig[193]. Po odwiedzinach aktora przez wdowę po Gehrigu, która wyraziła pragnienie zagrania przez Coopera jej męża[193], ten przyjął rolę, która obejmowała 20-letni okres życia Gehriga – jego wczesną miłość do baseballu, drogę do wielkości, kochające małżeństwo oraz jego walkę z chorobą, z punktem kulminacyjnym w postaci jego mowy pożegnalnej na Yankee Stadium 4 lipca 1939, przed 62-tysięczną widownią[195]. Cooper szybko nauczył się ruchów na boisku do baseballu i rozwinął płynny, wiarygodny zamach[196]. Kwestia ręczności została rozwiązana poprzez odwrócenie taśmy przy niektórych scenach z uderzeniami kijem[197]. Film znalazł się w pierwszej dziesiątce produkcji z całego roku[198] i otrzymał jedenaście nominacji do nagrody Akademii Filmowej, w tym za najlepszy film i dla najlepszego aktora pierwszoplanowego (trzecia dla Coopera)[199].

 
Ingrid Bergman i Gary Cooper w Komu bije dzwon, 1943

Niedługo po opublikowaniu powieści Komu bije dzwon Ernesta Hemingwaya Paramount zakupiło prawa do jej ekranizacji za 150 tys. dolarów (ok. 2,44 mln USD w 2022[g]), z zamiarem obsadzenia Coopera w pierwszoplanowej roli Roberta Jordana[200], amerykańskiego eksperta od materiałów wybuchowych walczącego po stronie republikanów w hiszpańskiej wojnie domowej[201]. Film początkowo miał reżyserować Cecil B. DeMille, ale został zastąpiony przez Sama Wooda, który przyprowadził ze sobą Dudleya Nicholsa odpowiedzialnego za scenariusz[200]. Po pierwszych zdjęciach w Sierra Nevada w 1942 doszło do zmiany odtwórczyni roli pierwszoplanowej, baleriny Very Zoriny, której miejsce zajęła Ingrid Bergman – zaaprobowana przez Coopera i Hemingwaya[202]. Miłosne sceny Coopera i Bergman były ekstatyczne i namiętne[203][204]. Howard Barnes na łamach „New York Herald Tribune” o dwójce aktorów napisał, że zagrali z „prawdziwą postawą i autorytetem gwiazd”[205]. Chociaż film odbiegał od politycznych wątków i znaczenia powieści[206][207], Komu bije dzwon zyskał pochlebne recenzje krytyków i był kasowym sukcesem, a także otrzymał dziesięć nominacji do nagrody Akademii Filmowej, w tym za najlepszy film i dla najlepszego aktora pierwszoplanowego (czwarta dla Coopera)[204].

 
Gary Cooper dający autograf, Brisbane (1943)

Ze względu na wiek i swój stan Cooper nie służył w wojsku podczas II wojny światowej[170], ale tak jak wielu jego kolegów zaangażował się w społeczną mobilizację poprzez zabawianie żołnierzy[198]. W lipcu 1943 odwiedzał szpitale wojskowe w San Diego[198] i często pojawiał się w klubie Hollywood Canteen serwując jedzenie amerykańskim żołnierzom[208]. Pod koniec 1943, Cooper wraz z aktorkami Uną Merkel i Phyllis Brooks i akordeonistą Andym Arcarim, wybrał się w 37 tys. kilometrową trasę po południowo-zachodnim Pacyfiku[198][208][209]. Podróżując bombowcem B-24A[198] grupa odwiedziła Wyspy Cooka, Fidżi, Nową Kaledonię, Queensland, Brisbane (tam generał Douglas MacArthur powiedział Cooperowi, że oglądał Sierżanta Yorka w Manili, gdy zaczęły spadać japońskie bomby[198]), Nową Gwineę, Jayapurę i Wyspy Salomona[210]. Grupa często dzieliła te same ubogie warunki życia i racje żywnościowe co żołnierze[211]. Cooper spotykał się z pełniącymi służbę kobietami i mężczyznami, odwiedził wiele szpitali wojskowych, przedstawiał swoich znajomych i brał udział w sporadycznych skeczach[211]. Przedstawienia kończyły się poruszającymi recytacjami pożegnalnej mowy Lou Gehriga w wykonaniu Coopera[211]. Gdy wrócił do Stanów Zjednoczonych odwiedzał szpitale wojskowe w całym kraju[211]. Później wspominał czas spędzony z żołnierzami jako „najbardziej emocjonalne doświadczenie” swojego życia[209].

Dojrzałe role (1944–52)

edytuj

Od Historii doktora Wassella po Odległe bębny

edytuj
 
Gary Cooper i Loretta Young w filmie Wtedy zjawił się Jones, 1945

W 1944 pojawił się w przygodowym filmie Historia doktora Wassella, którego akcja toczy się podczas II wojny światowej. Za reżyserię odpowiadał Cecil B. DeMille, z którym Cooper miał okazję współpracować po raz trzeci w swojej karierze[212]. U boku aktora zagrała Laraine Day. W filmie Cooper wciela się w amerykańskiego doktora i misjonarza Corydona M. Wassella, który stara się doprowadzić rannych żołnierzy w bezpieczne miejsce, przedzierając się przez dżunglę Jawy[213]. Pomimo nieprzychylnych recenzji krytyków filmowych Historia doktora Wassela była jednym z najbardziej dochodowych filmów roku[214]. Po zakończeniu kontraktów z Goldwyn i Paramount Cooper zdecydował się pozostać niezależnym i wraz z Leo Spitzem, Williamem Goetzem i Nunnallym Johnsonem założyli własną wytwórnię – International Pictures[215]. Debiutancką produkcją studia była komedia Sama Wooda Casanova Brown o mężczyźnie (Gary Cooper), który dowiaduje się o ciąży swojej pierwszej żony w momencie, gdy planuje stanąć na ślubnym kobiercu z inną kobietą[216]. Film otrzymał złe recenzje[217], na czele z „New York Daily News”, który nazywa go „rozkoszną bzdurą”[218] i Bosleyem Crowtherem z „The New York Times” krytykującym „oczywistą i absurdalną błazenadę” Coopera[219]. Produkcja balansowała na progu rentowności[220]. W 1945 Cooper wystąpił w westernie komediowym własnej produkcji Wtedy zjawił się Jones, w reżyserii Stuarta Heislera i Lorettą Young w jednej z ról pierwszoplanowych[221]. W tej beztroskiej parodii jego poprzedniego heroicznego wizerunku[222] Cooper wciela się w nieudolnego kowboja Melody’ego Jonesa, który omyłkowo jest brany za bezwzględnego mordercę[222]. Publiczność ciepło przyjęła postać Coopera a film był jednym z najbardziej dochodowych w roku – był też dowodem na to, że Cooper wciąż cieszył się dużym zainteresowaniem widowni[223]. Był to również największy sukces kasowy w krótkiej historii wytwórni International Pictures, którą w 1946 kupiło Universal Studios[224].

 
Ingrid Bergman i Gary Cooper w filmie Odcinek Saratoga, 1945

Wraz z powojennymi zmianami społecznymi w Stanach Zjednoczonych nowy kierunek obrała również kariera Coopera[225]. Chociaż wciąż odgrywał typowe dla siebie heroiczne role, to filmy, w których występował w mniejszym stopniu opierały się na jego postaci, a bardziej na nowatorskiej fabule i egzotycznym otoczeniu[226]. W listopadzie 1945 Cooper wystąpił z Ingrid Bergman w dziewiętnastowiecznym dramacie Sama Wooda Odcinek Saratoga, o teksańskim kowboju i jego związku z piękną łowczynią posagów[227]. Z powodu dużego zapotrzebowania na filmy wojenne premiera wyprodukowanego na początku 1943 Odcinku Saratoga opóźniła się o dwa lata[228]. Obraz otrzymał słabe recenzje, ale pod względem finansowym spisał się dobrze[229], będąc jedną z najbardziej dochodowych produkcji Warner Bros. w tym roku[230]. Jedynym filmem Coopera w 1946 był romantyczny thriller W tajnej misji Fritza Langa, opowiadający o łagodnym profesorze fizyki zwerbowanym przez Biuro Służb Strategicznych w ostatnich latach II wojny światowej, który za zadanie otrzymał zbadanie niemieckiego programu atomowego[231]. Wcielając się w postać luźno opartą na amerykańskim fizyku J. Robercie Oppenheimerze[232], Cooper był skrępowany rolą i nie był w stanie oddać jej sensu[233]. Film zebrał negatywne recenzje i okazał się finansową porażką[234]. W 1947 razem z Paulette Goddard wystąpili w przygodowym Unconquered Cecila B. DeMille’a. Wyprodukowany z rozmachem obraz opowiada o osiemnastowiecznym pograniczniku broniącym osadników przed pozbawionym skrupułów handlarzem bronią i nieprzyjaznymi Indianami[235]. Film zebrał mieszane recenzje, ale nawet odwieczny krytyk DeMille’a James Agee przyznał, że film miał w sobie „coś autentycznego z tamtego okresu”[236]. Ten ostatni z czterech filmów wykonanych przy współpracy z DeMillem był zarazem jego najbardziej lukratywnym – aktor zarobił ponad 300 tys. dolarów (ok. 3,08 mln USD w 2022[g]) w wynagrodzeniu i otrzymał też udział w zyskach[237]. Unconquered był jedynym niekwestionowanym kasowym sukcesem Coopera w ciągu kolejnych pięciu lat[236].

 
Cooper w The Fountainhead, 1949

Po zrealizowaniu romantycznej komedii Good Sam Leo McCareya[238] w 1948 sprzedał wytwórnię International Pictures i podpisał długoterminowy kontrakt z Warner Bros., który gwarantował 295 tys. dolarów (ok. 2,87 mln USD w 2022[g]) za obraz i dawał mu ostatnie zdanie przy wyborze scenariusza i reżysera[239]. Pierwszym filmem aktora na nowych warunkach był dramat Kinga Vidora The Fountainhead, z Patricią Neal i Raymondem Masseyem[240]. Cooper odegrał w nim rolę idealistycznego i nieustępliwego architekta, który walczy o zachowanie swojej rzetelności i indywidualizmu w obliczu społecznej presji dopasowania się do powszechnie obowiązujących norm[241]. Stworzony na podstawie powieści Ayn Rand, która była również odpowiedzialna za scenariusz, film przedstawia jej filozofię obiektywistyczną, uderza w koncepcje altruizmu i kolektywizmu jednocześnie promując cnoty egoizmu i indywidualizmu[242]. Według większości krytyków Cooper nie był właściwą osobą do obsadzenia w roli Howarda Roarka[243]. W recenzji dla „The New York Times” Bosley Crowther ocenił, że aktor był „Panem Deedsem w nieswoim żywiole”[244]. Powrócił do niego w dramacie Delmera Davesa Grupa uderzeniowa, opowiadającym o przechodzącym na emeryturę kontradmirale, który wspomina długą karierę jako pilot marynarki wojennej i swój wkład w rozwój lotniskowców[245]. Gra aktorska Coopera i dostarczony przez United States Navy materiał kroniki filmowej sprawiły, że był to jeden z najlepiej przyjętych obrazów aktora w tamtym okresie[246]. W ciągu dwóch kolejnych lat Cooper wystąpił w czterech słabo przyjętych filmach: dramacie historycznym Tytoń! (1950) Michaela Curtiza, westernowym melodramacie Dallas Stuarta Heislera, komedii wojennej You’re in the Navy Now Henry’ego Hathawaya oraz westernie Odległe bębny Raoula Walsha[247].

 
Cooper i Grace Kelly w W samo południe, 1952

W samo południe

edytuj

Najważniejszą produkcją Coopera w latach powojennych był westernowy dramat W samo południe w reżyserii Freda Zinnemanna studia United Artists[248]. W roli pierwszoplanowej wystąpiła również Grace Kelly. W filmie Cooper wciela się w Willa Kane’a, ustępującego szeryfa z zamiarem wyjazdu na miesiąc miodowy ze swoją dopiero co poślubioną małżonką, gdy nagle dowiaduje się o powracającym do miasta i szukającym zemsty przestępcy, którego sam wcześniej pozbawił wolności. Will Kane, „człowiek zbyt dumny by uciekać”[249][j], nie mogąc otrzymać pomocy od przerażonych mieszkańców i opuszczony przez pannę młodą, gorliwą pacyfistkę, postanawia w pojedynkę stawić czoło znanemu sobie bandycie i jego poplecznikom[250]. Podczas kręcenia filmu był w złej kondycji zdrowotnej spowodowanej dokuczliwymi wrzodami żołądka[251]. Według Hectora Arce’a w niektórych scenach bolesny wyraz twarzy i zauważalny dyskomfort aktora uwiarygadniał „brak wiary w siebie”[252], przyczyniając się do większej skuteczności jego gry aktorskiej[251]. Ze względu na poruszaną tematykę odwagi cywilnej uważany za jeden z pierwszych „dorosłych” westernów[253], W samo południe otrzymał entuzjastyczne recenzje za swój artyzm, na czele z magazynem „Time”, który uplasował go w jednym rzędzie z Dyliżansem i Jimem Ringo[254]. Bosley Crowther w „The New York Times” napisał, że Cooper był w swojej najwyższej formie[255], a John McCarten na łamach „The New Yorker” odnotował, że Cooper nigdy nie był bardziej efektywny[256]. Film zarobił 3,75 mln dolarów (ok. 33,1 mln USD w 2022[g]) w Stanach Zjednoczonych[254] i 18 mln dolarów (ok. 159 mln USD w 2022[g]) na całym świecie[257]. Cooper poszedł za przykładem swojego przyjaciela Jamesa Stewarta[258] i zaakceptował mniejsze wynagrodzenie w zamian za udział w zyskach, dzięki czemu zarobił 600 tys. dolarów[257] (ok. 5,29 mln USD w 2022[g]). Powściągliwy styl gry Coopera był powszechnie chwalony[252][256] i przyniósł mu drugą statuetkę nagrody Akademii Filmowej dla najlepszego aktora[259][k].

Późniejsze filmy (1953–61)

edytuj

Po pojawieniu się w dramacie osadzonym w czasie wojny secesyjnej Tropem koniokradów w reżyserii André de Totha[261] – typowym filmie Warner Bros., który został przyćmiony przez sukces jego poprzednika[262] – Cooper zagrał w czterech produkcjach poza granicami Stanów Zjednoczonych[263]. W dramacie Marka Robsona Powrót do raju (1953) aktor zostaje amerykańskim tułaczem, który uwalnia mieszkańców polinezyjskiej wyspy od purytańskich rządów nierozważnego pastora[264]. W trakcie trzymiesięcznego kręcenia filmu na wyspie Upolu w Samoa Zachodnim Cooper musiał przecierpieć spartańskie warunki życia, wiele godzin zdjęć i zły stan swojego zdrowia[265]. Pomimo pięknych ujęć film spotkał się ze słabymi ocenami[266]. Trzy kolejne obrazy Coopera były nagrywane w Meksyku[263]. W przygodowym Płynnym złocie (1953) Hugo Fregonese z Barbarą Stanwyck w obsadzie, aktor wcielił się w nafciarza w Meksyku, który wplątuje się w intrygę z dyrektorem spółki naftowej i jego pozbawioną skrupułów żoną, z którą niegdyś wdał się w romans[267]. W 1954 zagrał w westernie Ogród zła Henry’ego Hathawaya z Susan Hayward, opowiadającym o trzech poszukiwaczach złota szukających szczęścia w Meksyku, którzy zostają wynajęci przez kobietę pragnącą, by uratowali jej męża[268]. W tym samym roku pojawił się w przygodowym westernie Vera Cruz Roberta Aldricha. U jego boku również w roli pierwszoplanowej zagrał Burt Lancaster. W filmie Cooper gra amerykańskiego poszukiwacza przygód zatrudnionego przez cesarza Maksymiliana I, by eskortować hrabinę do Vera Cruz podczas wojny domowej w 1866[269]. Wszystkie te filmy nie przypadły do gustu krytykom ale okazały się kasowymi sukcesami[270]. Za Vera Cruz Cooper otrzymał 1,4 mln dolarów (ok. 12,1 mln USD w 2022[g]) w postaci wynagrodzenia i udziału w zysku[271].

 
Cooper i Dorothy McGuire w Przyjacielskiej perswazji, 1956

W tym okresie zmagał się z problemami zdrowotnymi. Będąc wciąż w trakcie kuracji na wrzody żołądka, podczas jednego z ujęć Płynnego złota doznał poważnego urazu ramienia po uderzeniu przez metalowe odłamki z wysadzonego w powietrze szybu naftowego[271]. W czasie kręcenia Vera Cruz spadł z konia, przez co odnowiła mu się kontuzja biodra, oraz został poparzony, gdy Burt Lancaster ze zbyt bliskiej odległości wystrzelił ze strzelby, przez co materiał wypełniający ślepy nabój przedziurawił jego ubranie[271]. W 1955 wystąpił w biograficznym dramacie wojennym Billy Mitchell przed sądem wojskowym Otta Premingera o amerykańskim generale I wojny światowej, który stara się przekonać urzędników państwowych o znaczeniu sił powietrznych i zostaje postawiony przed sądem wojskowym po obarczeniu winą Departament Wojny Stanów Zjednoczonych za serię katastrof lotniczych[272]. Według niektórych krytyków Cooper był źle obsadzony w tej roli[273] i jego nudny występ z zaciśniętymi wargami nie odzwierciedlał dynamicznego i uszczypliwego charakteru Mitchella[274]. W 1956 Cooper zagrał łagodnego kwakra z Indiany w Przyjacielskiej perswazji, dramacie osadzonym w czasach wojny secesyjnej w reżyserii Williama Wylera. U jego boku wystąpiła Dorothy McGuire[275]. Podobnie do Sierżanta Yorka i W samo południe, film porusza kwestię konfliktu między religijnym pacyfizmem a obywatelskim obowiązkiem[276]. Za swój występ Cooper otrzymał swoją drugą nominację do Złotego Globu dla najlepszego aktora[277]. Film otrzymał też sześć nominacji do nagrody Akademii Filmowej, zdobył Złotą Palmę na festiwalu w Cannes w 1957 i zarobił 8 mln dolarów (ok. 65,7 mln USD w 2022[g]) na całym świecie[276][278].

 
Cooper i Audrey Hepburn w Miłości po południu, 1957

W 1956 udał się do Francji, by z Audrey Hepburn i Maurice Chevalierem wziąć udział w zdjęciach do romantycznej komedii Miłość po południu Billy’ego Wildera[279]. Film opowiada o miłosnych perypetiach w Paryżu amerykańskiego kobieciarza w średnim wieku (w tej roli Gary Cooper)[280]. Mimo otrzymania również pozytywnych recenzji – w tym Bosleya Crowthera, który chwalił „czarującą grę aktorską” [281] – większość krytyków uznała, że Cooper był po prostu za stary do tej roli[282]. Chociaż publiczność nie potrafiła zaakceptować widoku plamienia heroicznej ekranowej osoby Coopera przez kreację podstarzałego hulaki próbującego uwieść niewinną, młodą dziewczynę, to film i tak okazał się kasowym sukcesem[282]. W kolejnym roku Cooper pojawił się w dramacie romantycznym Philipa Dunne'ea Człowiek, którego już nie ma[283]. W filmie opartym na powieści Johna O’Hary[284] aktor wciela się w adwokata, którego życie zostaje zrujnowane przez chytrego polityka i romans z młodą współlokatorką jego córki[283]. Zdaniem biografa Jeffreya Meyersa Cooper zaprezentował „przekonanie i kontrolowaną udrękę”[284], jednak to nie wystarczyło by uratować to, co Bosley Crowther nazwał „feralnym filmem”[285].

Człowiek z Dzikiego Zachodu

edytuj
 
Cooper w Człowieku z Dzikiego Zachodu, 1958

Ciągłe problemy zdrowotne i przejście kilku operacji wrzodów i przepuklin nie powstrzymały Coopera przed występami w filmach akcji[286]. W 1958 zagrał w westernowym dramacie Anthony’ego Manna Człowiek z Dzikiego Zachodu, u boku Julie London i Lee J. Cobba, o odmienionym, byłym rewolwerowcu i przestępcy, który musi zmierzyć się ze swoją przeszłością, gdy pociąg którym podróżuje zostaje napadnięty przez członków jego byłej szajki[287]. Przez wątki paraliżującego gniewu, seksualnego poniżenia i sadyzmu obraz ten określano „najbardziej patologicznym westernem” w karierze Coopera[284]. Zdaniem biografa Jeffreya Meyersa aktor, który zmagał się z moralnym konfliktem w swoim prywatnym życiu, „rozumiał ból postaci usiłującej zachować swoją integralność… [i] wniósł do roli autentyczne uczucia kuszonego i dręczonego, ale wciąż zasadniczo przyzwoitego człowieka”[288]. Wówczas przede wszystkim ignorowany przez krytyków, film ten został doceniony dopiero po latach[289]. Uważany za ostatnie wielkie dzieło Coopera[285].

Po wygaśnięciu kontraktu z Warner Bros. Cooper założył własną wytwórnię, Baroda Productions, i w 1959 wyprodukował trzy nietypowe filmy poruszające tematykę odkupienia[290]. W westernowym dramacie Delmera Daviesa Drzewo powieszonych zagrał doktora z pogranicza Montany, który pewnego dnia ratuje kryminalistę od tłumu dokonującego samosądu, a później próbuje wykorzystać jego nikczemną przeszłość[291]. Aktor zaprezentował „mocną i przekonywającą” grę emocjonalnie okaleczonego mężczyzny, którego potrzeba dominacji nad innymi zostaje odmieniona przez miłość i poświęcenie kobiety[292]. W historycznym filmie przygodowym W drodze do Cordury w reżyserii Roberta Rossena wystąpił u boku Rity Hayworth i wcielił się w oficera wojskowego uznanego za winnego tchórzostwa, któremu za karę przydzielono poniżające zadanie rekomendowania do odznaczenia Medalem Honoru żołnierzy biorących udział w ekspedycji przeciwko Pancho Villi w 1916[293]. Cooper został dobrze oceniony, ale zdaniem „Variety” i „Films in Review” był za stary do tej roli[294]. We Wraku „Mary Deare” Michaela Andersona z Charltonem Hestonem zagrał skompromitowanego oficera marynarki handlowej, który zostaje na swoim tonącym frachtowcu, aby udowodnić celowe uszkodzenie okrętu, co ma mu pozwolić oczyścić jego dobre imię[295]. Tak jak poprzednie dwie produkcje aktora, film był dla niego wymagający fizycznie[296]. Cooper, który był przeszkolonym płetwonurkiem, sam wykonał większość podwodnych ujęć[296]. Biograf Jeffrey Meyers zaobserwował, że we wszystkich trzech rolach aktor skutecznie oddał sens utraconego honoru i pragnienie odkupienia[297] – co Joseph Conrad w Lordzie Jimie nazwał „walką jednostki, usiłującej ocalić z pozoru swe idee o tem, czem moralna jej istota być powinna”[297][298].

Życie prywatne

edytuj

Małżeństwo i rodzina

edytuj
 
Veronica Balfe i Gary Cooper w listopadzie 1933

Formalne zapoznanie Coopera z jego przyszłą żoną, dwudziestoletnią nowojorczanką i debiutującą aktorką Veroniką Balfe[l], odbyło się w Niedzielę Wielkanocną 1933 na przyjęciu zorganizowanym przez jej wujka, scenografa filmowego Cedrica Gibbonsa[300][301][302]. Veronica, nazywana przez rodzinę i przyjaciół „Rocky”, dorastała przy Park Avenue i uczęszczała do prywatnej szkoły dla młodych kobiet z wyższych sfer[303]. Jej ojczymem był potentat z Wall Street Paul Shields[303].

15 grudnia 1933, zaledwie dwa tygodnie po zaręczynach, wziął z Balfe cichy ślub w rezydencji rodziców panny młodej przy Park Avenue[304][305]. Jeden z przyjaciół Coopera zauważył przemianę, jaką wywołało u niego małżeństwo: Ni z tego, ni z owego zdawał się kontrolować siebie i swoje życie[306]. Joan Crawford dodała: Starał się odkupić swoje zaszłe występki. Został domatorem. Powiedział mi, że jego żona wstawała wcześnie, by przygotować mu śniadanie, a każdego wieczora o czasie opuszczał studio żeby zjeść z nią kolację. Według niego Rocky czytała wszystkie jego scenariusze, a on bardzo sobie cenił jej zdanie, ponieważ mogła być obiektywna[306]. W rzeczywistości Rocky nie cierpiała gotować i zostawiała to służącym[306]. Wysportowana i kochająca przebywanie na świeżym powietrzu, Veronica dzieliła z Cooperem wiele pasji, w tym jazdę konną, narciarstwo i strzelanie do rzutków[307]. Była organizatorką ich życia towarzyskiego, a jej kontakty zawodowe i towarzyskie otwierały przed Cooperem drzwi do eleganckiego świata Nowego Jorku[308]. Para posiadała domy w takich dzielnicach Los Angeles, jak: Encino (1933–36), Brentwood (1936–53) i Holmby Hills (1954–1961)[309]. Byli również właścicielami domu wakacyjnego w Aspen w stanie Kolorado[310][m].

Córka Cooperów, Maria Veronica Cooper, urodziła się 15 września 1937[312][313]. Cooper był cierpliwym i serdecznym ojcem, uczył Marię tenisa, jazdy na rowerze i nartach oraz jazdy konnej[312]. Dzieląc wiele z zainteresowań swoich rodziców, towarzyszyła im w podróżach, dzięki czemu została z nimi uwieczniona na wielu fotografiach[312]. Tak jak ojciec, pokochała sztukę i rysowanie[314][n]. W czasie wakacji odbywali rodzinne podróże do Sun Valley w Idaho, spędzali czas w należącym do rodziców Veroniki domu wiejskim w Southampton i często zwiedzali Europę[308]. Do formalnej separacji w małżeństwie doszło 16 maja 1951, gdy Cooper wyprowadził się z ich domu[315]. Przez ponad dwa lata utrzymywali kruche i niełatwe życie rodzinne z ich córką[316]. W listopadzie 1953 wprowadził się z powrotem do domu[317][318], a do formalnego pojednania z Veroniką doszło w lutym 1954[271].

Romanse

edytuj

W czasie studiów zaręczył się z Doris Virden, jednak z powodu niskich funduszy nie zdecydował się na małżeństwo[319]. Jeszcze przed małżeństwem Cooper wdał się w kilka romansów ze znanymi aktorkami Hollywood, począwszy od 1927 i związku z Clarą Bow, która pomogła mu w rozwinięciu kariery, organizując mu jedną z jego pierwszych znaczących ról w Dzieciach rozwodu (1927)[320][o]. Bow przyczyniła się również do otrzymania przez Coopera roli w Skrzydłach (1927)[324], która przyniosła ogromną liczbę korespondencji wielbicielek młodego aktora[325]. Cooper między oboma filmami oświadczył się Bow, jednak aktorka odrzuciła zaręczyny[324]. Po rozstaniu z Bow romansował z aktorką Carole Lombard[324]. W 1928 nawiązał relację z kolejną doświadczoną aktorką, Evelyn Brent, którą poznał podczas produkcji Beau Sabreur (1928)[326][327].

 
Lupe Vélez i Gary Cooper w Pieśni żywiołów, 1929

W 1929 przy okazji kręcenia Pieśni żywiołów (1929) bliżej poznał Lupe Vélez[328], z którą miał najważniejszą relację swojej młodości[329]. Związek z meksykańską aktorką, chociaż burzliwy i namiętny, często był też brutalny[330][328]. Temperamentna Lupe była przeciwnością Coopera, którego spokój i cisza często doprowadzały ją do jeszcze większej furii, w efekcie uciekała się do przemocy fizycznej[328]; po jednej z kłótni strzeliła do niego z pistoletu przez okno odjeżdżającego pociągu[331], poza tym często rzucała przedmiotami albo wykorzystywała za broń to, co było w zasięgu jej ręki, np. nóż kuchenny, którym kiedyś pchnęła Coopera w ramię, gdy ten przygotowywał obiad[332]. Pomimo rosnącej popularności i zarobków, aktor pozostawał prawie bez grosza. Finansowe wspieranie rodziców i uszczęśliwianie Lupe drogimi prezentami powodowało, że wydawał więcej niż zarabiał. Alice, matka Coopera, nie akceptowała związku syna z Meksykanką[328]. Manipulacje i insynuacje Alice doprowadzały do kłótni między dwójką, czego efektem było zakończenie ich związku[333]. Wpływ na rozpad tej relacji miała również presja ze strony wytwórni, która naciskała na Coopera, by zerwał z kochanką[334]. Mimo rozstania wciąż potajemnie się spotykali, a Cooper nawet oświadczył się Velez, jednak ta odrzuciła zaręczyny[335].

W czasie dwuletniego związku z Velez miał krótkie romanse z Marlene Dietrich przy okazji produkcji filmu Maroko w 1930[336], oraz z Carole Lombard podczas kręcenia I Take This Woman w 1931[337]. Podczas pobytu za granicą w latach 1931–1932 wdał się w romans z hrabiną Dorothy di Frasso[338], z którą mieszkał w jej Villa Madama w Rzymie[83]. Miał też przelotny romans z Tallulah Bankhead oraz aktorkami: Werą Engels i Judith Ellen[339]. Nawiązał także kilkuletni romans z projektantką mody Irene Gibbons[340].

 
Patricia Neal i Gary Cooper w The Fountainhead, 1949

Po zawarciu związku małżeńskiego w 1933 był wierny żonie do lata 1942, gdy wdał się w romans z Ingrid Bergman podczas produkcji Komu bije dzwon[341][342]. Ich związek trwał do ukończenia zdjęć do filmu Odcinek Saratoga w czerwcu 1943[343]. Po skończeniu pracy nad The Fountainhead w 1948 zaczął romansować z Patricią Neal, inną gwiazdą tego filmu[344][345]. Początkowo ich związek był utrzymywany w tajemnicy, do czasu, gdy stał się hollywoodzką tajemnicą poliszynela. Żona Coopera stanęła z nim twarzą w twarz, domagając się konfrontacji plotek z faktami – aktor potwierdził plotki i wyznał, że zakochał się w Neal i nadal się z nią spotykał[346][347]. W maju 1951 małżeństwo Coopera było w stanie formalnej separacji[315], ale on sam nie chciał rozwodu[348]. Po latach Neal twierdziła, że Cooper uderzył ją po tym, jak poszła na randkę z Kirkiem Douglasem, oraz że zajął się wszystkimi formalnościami związanymi z aborcją, gdy zaszła z nim w ciążę (zabiegu dokonała w październiku 1950[349])[350]. Pod koniec grudnia 1951 Neal zakończyła ich trwający trzy lata związek[351][352]. Według plotek, w czasie trzyletniej separacji z żoną Cooper miał romanse z aktorkami: Grace Kelly i Gisèle Pascal oraz z modelką Lorraine Chanel[353][354]. Jego kochanką była również Anita Ekberg, którą poznał na początku 1956[355].

Przyjaźnie, zainteresowania i osobowość

edytuj

Rzeczy dające mi największą satysfakcję są mi oferowane za darmo, za nic. Czy kiedykolwiek wybrałeś się na małe polowanie jesienią? Widziałeś szron na trawie i zmieniające kolor liście? Spędziłeś dzień na wzgórzach, samemu albo z kompanami? Widziałeś zachód słońca i wschód księżyca? Dojrzałeś ptaka przy podmuchu wiatru? Potok w lesie, sztorm na morzu, czy przejeżdżałeś kraj pociągiem i dojrzałeś coś pięknego na pustkowiu albo na polach? Za darmo dla wszystkich…

Gary Cooper[356]
 
Ernest Hemingway, Bobbi Powell i Gary Cooper w Idaho, 1959

Dwudziestoletnia przyjaźń Coopera z Ernestem Hemingwayem rozpoczęła się w Sun Valley w październiku 1940[357]. Tworząc postać Roberta Jordana z powieści Komu bije dzwon rok wcześniej, Hemingway inspirował się wizerunkiem Gary’ego Coopera[358]. Dwójka uwielbiała spędzać czas na świeżym powietrzu[357]; przez lata razem wybierali się na polowania na kaczki i bażanty i jeździli na nartach w Sun Valley. Obaj byli miłośnikami dzieł Rudyarda Kiplinga – Cooper zawsze trzymał egzemplarz wiersza Jeżeli (If—, 1910) w swojej garderobie – i jako dorośli mężczyźni zachowali ducha młodzieńczej przygody w rozumieniu poety[359]. Poza wielkim podziwem, który u Hemingwaya budziły umiejętności łowieckie i wiedza o dzikiej przyrodzie Coopera, pisarz uważał, że osobowość aktora odpowiadała granym przez niego bohaterom[357], mówiąc pewnego razu swojemu przyjacielowi: „jeśli sworzyłbyś postać taką jak Coop, nikt by w nią nie uwierzył. On jest po prostu za dobry by być prawdziwym”[359]. Dwójka często się spotykała a przyjaźń trwała przez lata[360][p].

Życie towarzyskie Coopera obracało się głównie wokół sportu, zajęć na świeżym powietrzu i proszonych obiadach z jego rodziną i przyjaciółmi z branży filmowej, w tym reżyserami Henrym Hathawayem, Howardem Hawksem, Williamem Wellmanem i Fredem Zinnemannem, oraz aktorami Joelem McCrea, Jamesem Stewartem, Barbarą Stanwyck i Robertem Taylorem[362][363][364]. Tak samo jak polowanie Cooper lubił jazdę konną, wędkarstwo, narciarstwo i w swoim późniejszym życiu nurkowanie z akwalungiem[365][366]. Nigdy nie porzucił wczesnej miłości do obrazów i na przestrzeni lat wraz z żoną powiększali prywatną kolekcję malarstwa współczesnego, nabywając dzieła m.in. Auguste’a Renoir'a, Paula Gauguin'a i Georgii O’Keeffe[367]. W swojej kolekcji posiadał również kilka dzieł Pabla Picassa, którego poznał osobiście w 1956[367]. Aktor całe swoje życie nie ukrywał swojego zamiłowania do samochodów; jego własnością był chociażby Duesenberg z 1930[368][369].

Cooper z natury był osobą skrytą, introwertyczną i lubiącą samotność[370]. Podobnie do ekranowych bohaterów, w których się wcielał, wypowiedzi Coopera były przerywane przez dłuższe chwile ciszy ze sporadycznymi „no” i „jasny gwint”[371][372]. Kiedyś powiedział, że „jeśli inni mają do powiedzenia coś bardziej interesującego niż ja, to się nie odzywam”[373]. Zdaniem jego przyjaciół, Cooper potrafił być elokwentnym, dobrze poinformowanym rozmówcą w tematyce obejmującej konie, broń palną, historię zachodu po kinematografię, samochody sportowe i sztukę współczesną[373]. Był skromny i bezpretensjonalny[370], często bagatelizujący swoje umiejętności aktorskie i osiągnięcia zawodowe[374]. Jego przyjaciele i znajomi z pracy opisywali go jako czarującego, dobrze wychowanego i troskliwego z pełnym życia, chłopięcym poczuciem humoru[373]. Przez całą swoją karierę Cooper zachował przyzwoitość i nigdy nie nadużywał statusu gwiazdy – nigdy nie żądał specjalnego traktowania ani nie odmawiał pracy z reżyserem lub aktorką[375]. Joel McCrea, przyjaciel aktora, wspominał, że „Coop nigdy nie był kłótliwy, nigdy się nie złościł i z tego co ja wiem, nigdy nie zbeształ drugiej osoby; każdy kto z nim pracował, lubił go”[375].

Poglądy polityczne

edytuj
 
Gary Cooper i Eleanor Roosevelt w tymczasowej siedzibie ONZ w Lake Success, 1950

Tak jak jego ojciec, Cooper był konserwatywnym republikaninem. W wyborach w 1924 oddał głos na Calvina Coolidge’a, w 1928 i 1932 na Herberta Hoovera, a w 1940 wziął udział w kampanii Wendella Willkie’ego[239]. Gdy Franklin D. Roosevelt ubiegał się o bezprecedensową czwartą kadencję w 1944, Cooper wziął udział w kampanii wyborczej Thomasa Deweya i krytykował Roosevelta za bycie niesłownym i za przejmowanie „obcych” koncepcji[376]. W przemówieniu radiowym, za które sam zapłacił, tuż przed wyborami[376] Cooper powiedział: „nie zgadzam się z przeświadczeniem Nowego Ładu o Ameryce, którą wszyscy kochamy, że jest stara i wysłużona i skończona – że musi zapożyczać obce idee, które nie zdają się dobrze działać nawet tam skąd pochodzą ... Nasz kraj jest młodym krajem, który musi się zdecydować na ponownie bycie sobą”[376][377]. Brał również udział w wiecu wyborczym Republikanów w Los Angeles Memorial Coliseum, w którym udział wzięło 93 tys. zwolenników Deweya[378].

Cooper był jednym z członków założycieli Motion Picture Alliance for the Preservation of American Ideals[379], konserwatywnej instytucji mającej za cel, zgodnie z jej zbiorem zasad, „zachowanie amerykańskiego stylu życia” oraz przeciwdziałanie komunizmowi i faszyzmowi[380]. Organizacja – której członkami byli m.in. Walter Brennan, Laraine Day, Walt Disney, Clark Gable, Hedda Hopper, Ronald Reagan, Barbara Stanwyck i John Wayne – doradziła Kongresowi Stanów Zjednoczonych przeprowadzenie dochodzenia w sprawie komunistycznych wpływów w przemyśle filmowym[381]. 23 października 1947 Cooper zeznawał przed Komisją ds. Badania Działalności Antyamerykańskiej[382]. Aktor zrelacjonował słyszane wypowiedzi sugerujące, że Konstytucja jest przestarzała, a Kongres jest zbędną instytucją – głosy, które Cooper uważał za „bardzo nieamerykańskie”[382]. Zeznał również, że odrzucił kilka scenariuszy, ponieważ były „zabarwione komunistycznymi ideami”[382]. W przeciwieństwie do niektórych innych świadków Cooper, zeznając, nie podał żadnych nazwisk[382][383].

Religia

edytuj

Sakrament chrztu przyjął w kościele anglikańskim w 1911 w Anglii[18]. W Stanach Zjednoczonych wychowywany był należąc do tamtejszego Kościoła Episkopalnego[384]. Chociaż nie był praktykującym chrześcijaninem w dorosłym życiu, wielu z jego znajomych uważało, że miał też głęboką, duchową stronę[385].

26 czerwca 1953 towarzyszył swojej żonie i córce, pobożnym katoliczkom[386], w podróży do Rzymu na audiencję u papieża Piusa XII[387]. Małżeństwo było wówczas wciąż w separacji, ale papieska wizyta była początkiem ku ich stopniowemu pojednaniu[388]. W kolejnych latach Cooper kontemplował nad swoją śmiertelnością i zachowaniem[385] a w rodzinnych rozmowach poruszał temat katolicyzmu[386][389]. Zaczął regularnie uczęszczać z rodziną do kościoła[389], gdzie poznał proboszcza z ich parafii, który zaproponował Cooperowi duchową pomoc[385][389]. Po kilku miesiącach nauki, 9 lipca 1959 został ochrzczony w kościele katolickim, w gronie rodziny i najbliższych przyjaciół w Kościele Dobrego Pasterza w Beverly Hills[384][389].

Ostatni rok i śmierć

edytuj
 
Grób Coopera na Sacred Hearts Cemetery w Southampton w stanie Nowy Jork

14 kwietnia 1960 w Massachusetts General Hospital Cooper przeszedł operację raka prostaty z przerzutem na jelito grube[390]. 31 maja ponownie poczuł się źle i kolejny raz był zmuszony przejść operację usunięcia złośliwego nowotworu jelita grubego[390]. Po odzyskaniu sił w trakcie lata odbył rodzinną podróż do południowej Francji[391], by niedługo później udać się do Anglii, gdzie wziął udział w produkcji swojego ostatniego filmu, Nagie ostrze[390]. W grudniu 1960 pracował w telewizyjnym dokumencie NBC The Real West, który był częścią serii Project 20 tego studia[392][393][q]. 20 grudnia lekarz rodzinny poinformował żonę Coopera, że rak rozprzestrzenił się na płuca oraz kości i jest nieoperacyjny[395]. Rodzina postanowiła wstrzymać się z przekazywaniem tej informacji Cooperowi[396].

9 stycznia 1961 uczestniczył w przyjęciu na jego cześć zorganizowanym przez Franka Sinatrę i Deana Martina we Friars Club w Beverly Hills[392]. Spotkanie, na którym pojawiło się wielu jego przyjaciół z branży[397], zakończyła przemowa Coopera: „jedynym moim osiągnięciem, z którego jestem naprawdę dumny są przyjaźnie, które nawiązałem w tej wspólnocie”[398]. W połowie stycznia rodzina Cooperów udała się na ostatnie wspólne wczasy do Sun Valley[396], gdzie aktor i Ernest Hemingway po raz ostatni wyruszyli w pieszą, śnieżną wycieczkę[399]. 27 lutego po powrocie do Los Angeles Cooper dowiedział się, że umiera[400]. Powiedział swojej rodzinie: „będziemy modlić się o cud; jeśli nie, i taka będzie wola Boża, to też w porządku”[401]. 17 kwietnia oglądał w telewizji ceremonię wręczenia Oscarów, podczas której jego dobry przyjaciel James Stewart, który wręczał mu pierwszą statuetkę lata wcześniej, odebrał w jego imieniu Oscara za całokształt twórczości – trzeciego w dorobku Coopera[402]. Przemawiając do Coopera trzymający statuetkę wzruszony Stewart powiedział: „Coop, chcę byś wiedział, że dostarczę ją do ciebie natychmiast. Za tym idzie też cała przyjaźń i przywiązanie i podziw i głęboki szacunek od nas wszystkich. Jesteśmy z ciebie bardzo, bardzo dumni, Coop”[402][r]. Kolejnego dnia gazety w całym kraju ogłosiły, że Cooper umiera[360]. W następnych dniach aktor otrzymywał liczne wiadomości z wyrazami uznania i wsparcia, w tym telegramy od papieża Jana XXIII[404] i królowej Elżbiety II[371][404], oraz telefon od prezydenta Johna F. Kennedy’ego[371][404].

W swoim ostatnim publicznym oświadczeniu 4 maja Cooper powiedział: „wiem, że to, co się wydarzy jest wolą Boga. Nie obawiam się przyszłości”[405]. Ostatnie namaszczenie przyjął 12 maja. Odszedł w spokoju dzień później, w sobotę 13 maja 1961 o godzinie 12:47, sześć dni po swoich 60. urodzinach[406][407]. Na mszę w jego intencji, która odbyła się 18 maja w Kościele Dobrego Pasterza, przybyło wielu przyjaciół Coopera, w tym James Stewart, Henry Hathaway, Joel McCrea, Audrey Hepburn, Jack L. Warner, John Ford, John Wayne, Edward G. Robinson, Frank Sinatra, Dean Martin, Randolph Scott, Walter Pidgeon, Bob Hope i Marlene Dietrich[408][s]. Aktor pochowany został na Holy Cross Cemetery w Culver City w Kalifornii[410]. W maju 1974, gdy jego rodzina przeprowadziła się do Nowego Jorku, szczątki Coopera zostały ekshumowane i ponownie pochowane w Sacred Hearts Cemetery w Southampton[411][412]. Grób aktora jest oznaczony trzytonowym kamieniem z kamieniołomu w Montauk[411].

Styl gry i renoma

edytuj

Naturalność jest trudna do opisania, ale sądzę, że sprowadza się do tego: dowiadujesz się czego od twojego typu bohatera oczekują ludzie i dajesz im to, czego chcą. Tym sposobem aktor nigdy nie wydaje się nienaturalny albo sztuczny, niezależnie od roli jaką gra.

Gary Cooper[413]

Grę aktorską Coopera cechowały trzy czynniki: umiejętność odwzorowania pewnych elementów swojej własnej osobowości w odgrywanych postaciach, bycie naturalnym i autentycznym w swoich rolach oraz umiejętność do dawania wstrzemięźliwych, mało wyrazistych występów, skalibrowanych do kamery i obrazu. Wykładowca sztuki aktorskiej Lee Strasberg zauważył: „najprostszymi przykładami koncepcji Stanisławskiego są tacy aktorzy jak Gary Cooper, John Wayne i Spencer Tracy. Oni nie próbują grać, tylko będąc sobą odpowiadają lub reagują. Odmawiają mówienia lub robienia czegokolwiek, co uważają za nieharmonijne z ich charakterami”[184]. Reżyser François Truffaut umieścił Coopera wśród „najwspanialszych aktorów” ze względu na jego umiejętność gry bez dawania instrukcji[184]. Zdolność do wnoszenia własnej osobowości w grane postacie wytworzyła ciągłość w jego występach do tego stopnia, że krytycy filmowi i widownia byli przekonani, że po prostu grał siebie[414].

Umiejętność przeniesienia swojej osobowości na ekranowych bohaterów odegrała ważną rolę w byciu naturalnym i autentycznym przed kamerą. Aktor John Barrymore powiedział o Cooperze: „ten facet jest największym aktorem na świecie. Bez wysiłku robi to, na naukę czego reszta z nas poświęca całe swoje życia – mianowicie, bycie naturalnym”[92]. Charles Laughton, który grał u jego boku w Devil and the Deep dodał: „w istocie rzeczy, ten chłopak nie ma pojęcia jak dobrze gra… Bierze to ze środka, z jego własnego pełnego poglądu na życie”[92]. William Wyler, który współpracował z Cooperem przy dwóch filmach, określił go „znakomitym aktorem, mistrzem gry aktorskiej”[415].

Bycie skrytym i mało wyrazistym przed kamerą zaskoczyło wielu pracujących z nim reżyserów i aktorów. Nawet w jego wczesnych filmach zdawał sobie sprawę z dostrzegania przez kamerę najdrobniejszych gestów i mimiki twarzy[416]. Komentując występ Coopera w Sierżancie Yorku reżyser Howard Hawks zaobserwował: „pracował bardzo ciężko, a jednak zdawał się w ogóle nie pracować. Był osobliwym aktorem ponieważ patrząc na niego w trakcie ujęcia pomyślałbyś... to nie może być dobre. Oglądając nagrania w kabinie projekcyjnej na drugi dzień mogłeś wyczytać z jego twarzy wszystko, o czym myślał”[177]. Sam Wood, reżyser czterech filmów z Cooperem, miał podobne zdanie o jego grze w Dumie Jankesów: „to, co uważałem za mało wyrazistą grę okazało się idealnym podejściem. Na ekranie jest doskonały, jednak na planie przysiągłbyś, że jest to najgorsze aktorstwo w historii filmografii”[417]. Aktorzy towarzyszący mu na planie również podziwiali jego aktorstwo. Wypowiadając się o dwóch filmach, w których zagrała u boku Coopera, aktorka Ingrid Begmand podsumowała: „osobowość tego mężczyzny była tak ogromna, tak przytłaczająca – i ta ekspresja w jego oczach i na jego twarzy, była tak wrażliwa i skryta. Nie mogłeś tego zauważyć dopóki nie zobaczyłeś tego na ekranie. Uważałam, że był cudowny; najbardziej skryty i naturalny aktor, z którym kiedykolwiek pracowałam”[203].

Spuścizna

edytuj
 
Gwiazda Coopera na Hollywoodzkiej Alei Gwiazd
 
Gwiazda przy Ellen Theater w Bozeman

Kariera Coopera trwała 36 lat, od 1925 do 1961[418]. W tym czasie wystąpił w rolach głównych w 84 filmach[419]. Był wielką gwiazdą amerykańskiego kina od zmierzchu filmu niemego po koniec „Złotej Ery Hollywood”. Jego naturalny, wiarygodny i powściągliwy styl gry był podziwiany zarówno przez kobiety, jak i przez mężczyzn[420]. Jego życiorys zawodowy obejmował role w większości głównych gatunków filmowych, w tym: westerny, filmy wojenne, filmy przygodowe, dramaty, filmy kryminalne, melodramaty, komedie i komedie romantyczne. Pojawiał się na liście największych osobowości filmu według „Motion Picture Herald” przez 23 kolejne lata, od 1936 do 1958[133]. Był jednym z najlepiej zarabiających aktorów Hollywood przez 18 lat, pojawiając się na corocznej liście Quigley Publishing Company najlepiej zarabiających w latach 1936–1937, 1941–1949 i 1951–1957, a w 1953 znalazł się na jej szczycie[421]. Został również uplasowany na 4. miejscu najlepiej zarabiających aktorów w historii, za Johnem Wayne’em, Clintem Eastwoodem i Tomem Cruise’em[421]. W dniu jego śmierci jego filmy osiągnęły dochód w wysokości ponad 200 mln dolarów[418] (ok. 1,5 mld USD w 2022[g], po uwzględnieniu inflacji).

 
Gary Cooper jako słynny Lou Gehrig w Dumie Jankesów (1942). Postać ta znalazła się na liście 50 największych filmowych bohaterów według AFI

W ponad połowie swoich filmów Cooper wcielał się w role ludzi z Zachodu, żołnierzy, pilotów, marynarzy i odkrywców – wszystkich będących ludźmi akcji[414]. W pozostałych rolach wcielał się w rozmaite postacie, jak chociażby: doktora, profesora, artystę, architekta, urzędnika i baseballistę[414]. Heroiczna postać ekranowa Coopera zmieniała się z każdym okresem jego kariery[422]. We wczesnych filmach grał pewnego swojej moralnej postawy młodego, naiwnego bohatera, wierzącego w triumf prostych wartości (The Virginian)[422]. Po osiągnięciu statusu gwiazdy, westernowy bohater został zastąpiony przez bardziej rozważną postać w filmach przygodowych i dramatach (Pożegnanie z bronią)[422]. U szczytu kariery, od 1936 do 1943, był bohaterem nowego typu – orędownikiem zwykłego obywatela (Pan z milionami, Obywatel John Doe, Komu bije dzwon)[422]. W latach powojennych próbował sił wcielając się w dojrzałych bohaterów będących samemu w konflikcie z otoczeniem (The Fountainhead, W samo południe)[423]. W jego ostatnich produkcjach bohater odrzuca przemoc i pragnie odzyskać utracony honor i znaleźć odkupienie (Przyjacielska perswazja, Człowiek z Dzikiego Zachodu)[424]. Ekranowa postać, którą rozwinął i utrzymał przez całą swoją karierę przedstawiała idealnego amerykańskiego bohatera – wysokiego, przystojnego i szczerego mężczyznę o niezłomnej prawości[425], który przedkłada działanie nad myślenie i łączy heroiczne cechy romantycznego kochanka, poszukiwacza przygód i zwykłego człowieka[426].

Za wkład w branżę filmową 6 lutego 1960 Cooper został uhonorowany gwiazdą na Hollywoodzkiej Alei Gwiazd[427]. Otrzymał również gwiazdę na chodniku przy Ellen Theater w Bozeman w stanie Montana[428]. 6 maja 1961 został odznaczony francuskim Orderem Sztuki i Literatury za znaczący wkład w sztukę[392]. 30 lipca 1961 został pośmiertnie nagrodzony włoską nagrodą specjalną David di Donatello za swoje dokonania[429]. W 1966 został zaliczony w poczet gwiazd westernu „Hall of Great Western Performers” w National Cowboy & Western Heritage Museum w Oklahoma City[430]. American Film Institute uplasowała go na 11. miejscu listy 25 najlepszych aktorów amerykańskiej kinematografii[431]. Trzy z granych przez niego postaci – Will Kane, Lou Gehrig i Sierżant York – znalazły się na liście AFI 100 największych filmowych bohaterów i złoczyńców, wszyscy będący bohaterami[432]. Cytat Lou Gehriga „dziś uważam siebie za najszczęśliwszego człowieka na ziemi” znalazł się na 38. miejscu listy 100 najlepszych cytatów z amerykańskich filmów wszech czasów według AFI[433]. Według biografa Jeffreya Meyersa trwałą spuścizną Coopera ponad pół wieku po jego śmierci jest kreacja idealnego amerykańskiego bohatera, uwieczniona w jego filmowych występach[434]. Charlton Heston dodał, że Cooper „odwzorował typ mężczyzny, którym chcieliby być Amerykanie, prawdopodobnie bardziej niż jakikolwiek aktor który kiedykolwiek żył”[435].

Wizerunek Willa Kane’a został wykorzystany do agitacji wyborczej Komitetu Obywatelskiego „Solidarność” w wyborach parlamentarnych w Polsce w 1989. Plakat z kroczącym szeryfem, trzymającym w prawej dłoni kartę do głosowania zamiast Colta, napisem „Solidarność” za jego plecami i podpisem „W samo południe, 4 czerwca 1989” stał się symbolem zmian ustrojowych w Polsce[436][437].

Nagrody i nominacje

edytuj
Rok Nagroda Kategoria Film Wynik Źródło
1937 Nagroda Akademii Filmowej Najlepszy aktor Pan z milionami Nominacja [127]
1937 Nagroda New York Film Critics Circle Najlepszy aktor Pan z milionami Nominacja [438]
1941 Nagroda New York Film Critics Circle Najlepszy aktor Sierżant York Wygrana [277]
1942 Nagroda Akademii Filmowej Najlepszy aktor Sierżant York Wygrana [439]
1943 Nagroda Akademii Filmowej Najlepszy aktor Duma Jankesów Nominacja [199]
1944 Nagroda Akademii Filmowej Najlepszy aktor Komu bije dzwon Nominacja [440]
1952 Photoplay Award Most Popular Male Star W samo południe Wygrana [277]
1953 Nagroda Akademii Filmowej Najlepszy aktor W samo południe Wygrana [441]
1953 Złoty Glob Najlepszy aktor w filmie dramatycznym W samo południe Wygrana [277]
1957 Złoty Glob Najlepszy aktor w filmie dramatycznym Przyjacielska perswazja Nominacja [277]
1959 Laurel Award Top Action Performance Drzewo powieszonych Wygrana [442]
1960 Laurel Award Top Action Performance W drodze do Cordury Wygrana [442]
1961 Nagroda Akademii Filmowej Oscar Honorowy Za całokształt pracy aktorskiej Wygrana [403]

Filmografia

edytuj

Lista filmów, w których Cooper wystąpił w pierwszoplanowych rolach[443][444]:

  1. Cooper urodził się na drugim piętrze dwupiętrowego, ceglanego domu przy 730 Eleventh Avenue[2]. Mieszkał tam do 1909, gdy wraz z rodziną przeprowadził się do Anglii. Po powrocie do Helena w 1912, do 1914 mieszkał w dwupiętrowym drewnianym domu na stromym wzniesieniu przy 15 Shiland Street[3]. W 1914 przeprowadził się z rodziną do stiukowego bliźniaka przy 115 North Beattie Street[3]. W 1918 rodzina znalazła dom w Helenie, ceglany budynek z dużym, frontowym oknem i łukowym wejściem przy 712 Fifth Avenue, gdzie Cooper żył do 1920[3].
  2. Podczas pobytu w Anglii między 1909 a 1912 Cooper i jego brat mieszkali z kuzynostwem ich ojca, Williamem i Emily Barton, w ich rodowej posiadłości zwanej „Białym Domem” przy 157 High Street North w Houghton Regis w Bedfordshire[14].
  3. Talbot pracował później jako kaskader i dubler Coopera przez ponad 30 lat. Był bliskim przyjacielem i towarzyszem aktora w polowaniach[37].
  4. a b c d e f Wartość obliczana na podstawie danych inflacji Stanów Zjednoczonych:
  5. Popularność Coopera walnie przyczyniła się do popularności imienia Gary począwszy od lat 30. po dzisiejsze czasy[47].
  6. Cooper kupował dziecku zabawki i uczył jak rysować za pomocą kredek. Uważał za delikatnie irytujące bycie poprawianym przez pięciolatkę, która znała kwestie wszystkich aktorów[105].
  7. a b c d e f g h i j k l m Wartość obliczana na podstawie danych inflacji Stanów Zjednoczonych:
  8. Cooper odrzucił też główne role w Dyliżansie (1939) Johna Forda[146] i Zagranicznym korespondencie (1940) Alfreda Hitchcocka[147].
  9. Wcześniej Cooper został obsadzony w pełnometrażowym filmie Parada Paramountu (1930), w którym przy kilku scenach wykorzystano technikę dwukolorowego Technicoloru[166]. Pojawił się też w krótkometrażowych produkcjach z zastosowaniem Technicoloru Star Night at the Coconut Grove (1935) i La Fiesta de Santa Barbara (1936)[40].
  10. Cytat z plakatu filmowego promującego film: „Historia człowieka, który był zbyt dumny, by uciekać” (ang. The story of a man who was too proud to run)[249].
  11. John Wayne odebrał nagrodę w imieniu Coopera, który w tym czasie był poza granicami kraju, mówiąc: Coop i ja byliśmy przyjaciółmi, polującymi i wędkującymi, dłużej niż jestem w stanie sobie przypomnieć. Jest jednym z najsympatyczniejszych gości jakich znam. Nie znam nikogo milszego[260].
  12. Balfe pracowała krótko jako aktorka w 1933 korzystając z pseudonimu artystycznego Sandra Shaw[299]. Zagrała małe role będąc niewymienioną w napisach w filmach No Other Woman, King Kong i Krwawe pieniądze[299].
  13. Po ślubie od 1933 do 1936 Cooperowie mieszkali na 10-akrowym ranczo przy 4723 White Oak Avenue w Encino[306]. W 1936 wybudowali dom w stylu georgiańskim przy 11940 Chaparal w Brentwood, gdzie żyli od 1936 do 1953[306]. W 1948 zakupili 15 akrów ziemi w Aspen, Kolorado i zbudowali dom z czterema sypialniami, gdzie spędzali wakacje od 1949 do 1953[310]. W czerwcu 1953 rozpoczęli budowę wystawnej rezydencji o powierzchni 560 m² na półtora akrowej ziemi przy 200 North Baroda Drive w Holmby Hills – był to modernistyczny dom z otwartym planem, oknami od podłogi do sufitu i ogrodem[311]. Mieszkali tam od września 1954 do śmierci Coopera[311].
  14. Maria przez cztery lata uczęszczała do Chouinard Art Institute w Los Angeles i została artystką. Wystawiała swoje prace w Los Angeles i Nowym Jorku[314].
  15. Romans Coopera z Bow rozpoczął się przy okazji produkcji jednego z jej najpopularniejszych filmów, It (1927), do którego na jej życzenie nakręcono dodatkowe ujęcie, w którym wystąpił Cooper[321]. Podczas kampanii reklamowej „It girl”[322], publicyści zaczęli nawiązywać do Coopera jako „It boy”[323].
  16. Przyjaźń Coopera z Ernestem Hemingwayem szerzej pokazuje film dokumentalny Cooper and Hemingway: The True Gen (2013)[361].
  17. W marcu 1961 Cooper udał się do Nowego Jorku by nagrać narrację przy wyłączonej kamerze dla filmu dokumentalnego – jego ostatniego dzieła jako aktora[394].
  18. Dedykacja na statuetce brzmiała: „Dla Gary’ego Coopera za jego wiele niezapomnianych występów i międzynarodowe uznanie jakie on, jako jednostka, zyskał dla branży filmowej”[403].
  19. Ernest Hemingway był zbyt chory, by wziąć udział w pogrzebie[409]. Pisarz odebrał sobie życie 2 lipca 1961, mniej niż dwa miesiące po śmierci Coopera[409].

Przypisy

edytuj
  1. Meyers 1998 ↓, s. 5.
  2. a b c Meyers 1998 ↓, s. 6.
  3. a b c Meyers 1998 ↓, s. 325.
  4. Meyers 1998 ↓, s. 1–4, 59, 198.
  5. Meyers 1998 ↓, s. 1.
  6. Arce 1979 ↓, s. 17-18.
  7. Meyers 1998 ↓, s. 4-5.
  8. Arce 1979 ↓, s. 18.
  9. Swindell 1980 ↓, s. 10.
  10. Meyers 1998 ↓, s. 7-8.
  11. Meyers 1998 ↓, s. 8.
  12. Swindell 1980 ↓, s. 25.
  13. Swindell 1980 ↓, s. 12.
  14. a b Meyers 1998 ↓, s. 10-12.
  15. Benson 1986 ↓, s. 191-195.
  16. Swindell 1980 ↓, s. 19.
  17. Swindell 1980 ↓, s. 21.
  18. a b Meyers 1998 ↓, s. 13.
  19. Gary Cooper Visits Dunstable. „Dunstable Borough Gazette”, 30 marca, 1932. (ang.). 
  20. Swindell 1980 ↓, s. 29.
  21. a b Meyers 1998 ↓, s. 17.
  22. Swindell 1980 ↓, s. 33.
  23. a b c Meyers 1998 ↓, s. 21.
  24. a b Arce 1979 ↓, s. 21.
  25. a b Meyers 1998 ↓, s. 15-16.
  26. Art in the House of Representatives. Montana Historical Society. [dostęp 2017-08-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-01-01)]. (ang.).
  27. Swindell 1980 ↓, s. 41.
  28. Swindell 1980 ↓, s. 46.
  29. Meyers 1998 ↓, s. 24.
  30. Swindell 1980 ↓, s. 43.
  31. Swindell 1980 ↓, s. 47-48.
  32. Swindell 1980 ↓, s. 49.
  33. a b Meyers 1998 ↓, s. 26.
  34. Dickens 1970 ↓, s. 3.
  35. a b Arce 1979 ↓, s. 23.
  36. Swindell 1980 ↓, s. 52.
  37. a b c Meyers 1998 ↓, s. 27.
  38. Meyers 1998 ↓, s. 26–27.
  39. Swindell 1980 ↓, s. 61–63.
  40. a b Dickens 1970 ↓, s. 23-24.
  41. Swindell 1980 ↓, s. 62.
  42. Meyers 1998 ↓, s. 28.
  43. Meyers 1998 ↓, s. 29.
  44. Swindell 1980 ↓, s. 66.
  45. Arce 1979 ↓, s. 25.
  46. Swindell 1980 ↓, s. 67.
  47. Hanks i Hodges 2003 ↓, s. 106.
  48. Swindell 1980 ↓, s. 63.
  49. Rainey 1990 ↓, s. 66.
  50. Swindell 1980 ↓, s. 69.
  51. a b Meyers 1998 ↓, s. 30.
  52. Dickens 1970 ↓, s. 29.
  53. Meyers 1998 ↓, s. 31.
  54. Swindell 1980 ↓, s. 73-74.
  55. a b Meyers 1998 ↓, s. 32.
  56. Swindell 1980 ↓, s. 74.
  57. The 1st Academy Awards, 1929. Academy of Motion Picture Arts and Sciences. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-27)]. (ang.).
  58. Dickens 1970 ↓, s. 35, 39.
  59. a b Arce 1979 ↓, s. 51.
  60. Meyers 1998 ↓, s. 44.
  61. a b Dickens 1970 ↓, s. 7.
  62. Meyers 1998 ↓, s. 47.
  63. Swindell 1980 ↓, s. 93.
  64. a b c Swindell 1980 ↓, s. 98-99.
  65. Dickens 1970 ↓, s. 68-70.
  66. Meyers 1998 ↓, s. 51-52.
  67. Meyers 1998 ↓, s. 52-53.
  68. Meyers 1998 ↓, s. 49.
  69. Dickens 1970 ↓, s. 70-84.
  70. Meyers 1998 ↓, s. 61.
  71. a b c Dickens 1970 ↓, s. 9.
  72. Meyers 1998 ↓, s. 63-64.
  73. Swindell 1980 ↓, s. 122.
  74. Dickens 1970 ↓, s. 87.
  75. Cawthorne 2005 ↓, s. 242.
  76. Dickens 1970 ↓, s. 89-91.
  77. Dickens 1970 ↓, s. 92-93.
  78. Dickens 1970 ↓, s. 95-98.
  79. a b c Meyers 1998 ↓, s. 73.
  80. Swindell 1980 ↓, s. 129.
  81. a b Meyers 1998 ↓, s. 75.
  82. Arce 1979 ↓, s. 71.
  83. a b Meyers 1998 ↓, s. 77.
  84. Swindell 1980 ↓, s. 137–138.
  85. Meyers 1998 ↓, s. 77–79.
  86. Meyers 1998 ↓, s. 79.
  87. Swindell 1980 ↓, s. 139.
  88. Meyers 1998 ↓, s. 82.
  89. Swindell 1980 ↓, s. 142.
  90. Swindell 1980 ↓, s. 143.
  91. Baker 1969 ↓, s. 235.
  92. a b c d e Meyers 1998 ↓, s. 89.
  93. Dickens 1970 ↓, s. 106-108.
  94. Arce 1979 ↓, s. 95.
  95. Swindell 1980 ↓, s. 152.
  96. Meyers 1998 ↓, s. 95.
  97. Swindell 1980 ↓, s. 163.
  98. Dickens 1970 ↓, s. 115-116.
  99. Dickens 1970 ↓, s. 116.
  100. Meyers 1998 ↓, s. 96.
  101. Swindell 1980 ↓, s. 165.
  102. Arce 1979 ↓, s. 126.
  103. Dickens 1970 ↓, s. 119-122.
  104. a b Swindell 1980 ↓, s. 171.
  105. a b c d Meyers 1998 ↓, s. 107.
  106. Dickens 1970 ↓, s. 123-125.
  107. Dickens 1970 ↓, s. 125.
  108. a b Dickens 1970 ↓, s. 126-128.
  109. Arce 1979 ↓, s. 138.
  110. Meyers 1998 ↓, s. 112.
  111. a b Swindell 1980 ↓, s. 179.
  112. Dickens 1970 ↓, s. 127.
  113. Dickens 1970 ↓, s. 132-135.
  114. Dickens 1970 ↓, s. 129-131.
  115. Dickens 1970 ↓, s. 130–131.
  116. Meyers 1998 ↓, s. 113.
  117. a b c d Meyers 1998 ↓, s. 116.
  118. Swindell 1980 ↓, s. 188.
  119. Dickens 1970 ↓, s. 140.
  120. Meyers 1998 ↓, s. 119.
  121. Swindell 1980 ↓, s. 192.
  122. Kaminsky 1979 ↓, s. 78.
  123. Arce 1979 ↓, s. 144.
  124. Swindell 1980 ↓, s. 190.
  125. Meyers 1998 ↓, s. 121.
  126. Frank S. Nugent: Mr. Deeds Goes to Town. The New York Times, 1936-04-17. [zarchiwizowane z tego adresu (19 grudnia, 2014)]. (ang.).
  127. a b The 9th Academy Awards, 1937. Academy of Motion Picture Arts and Sciences. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-07-06)]. (ang.).
  128. a b Dickens 1970 ↓, s. 144-146.
  129. Swindell 1980 ↓, s. 203.
  130. Swindell 1980 ↓, s. 202.
  131. Dickens 1970 ↓, s. 147-149.
  132. Swindell 1980 ↓, s. 204.
  133. a b c d Arce 1979 ↓, s. 147.
  134. Swindell 1980 ↓, s. 200.
  135. a b Meyers 1998 ↓, s. 126.
  136. Swindell 1980 ↓, s. 201.
  137. Dickens 1970 ↓, s. 13.
  138. Arce 1979 ↓, s. 161.
  139. Dickens 1970 ↓, s. 150-152.
  140. a b Swindell 1980 ↓, s. 205.
  141. Dickens 1970 ↓, s. 153-155.
  142. Meyers 1998 ↓, s. 131–132.
  143. Swindell 1980 ↓, s. 208.
  144. a b Selznick 2000 ↓, s. 172-173.
  145. Swindell 1980 ↓, s. 209-210.
  146. Kaminsky 1979 ↓, s. 99.
  147. McGilligan 2003 ↓, s. 259.
  148. Meyers 1998 ↓, s. 132.
  149. a b Dickens 1970 ↓, s. 156-158.
  150. Dickens 1970 ↓, s. 157.
  151. a b Arce 1979 ↓, s. 154.
  152. Dickens 1970 ↓, s. 159-161.
  153. Meyers 1998 ↓, s. 134.
  154. a b c Meyers 1998 ↓, s. 135.
  155. Dickens 1970 ↓, s. 162-165.
  156. Swindell 1980 ↓, s. 220.
  157. a b Dickens 1970 ↓, s. 164.
  158. Dickens 1970 ↓, s. 166-168.
  159. a b Meyers 1998 ↓, s. 138.
  160. Dickens 1970 ↓, s. 169-173.
  161. Meyers 1998 ↓, s. 139.
  162. a b Swindell 1980 ↓, s. 226.
  163. Dickens 1970 ↓, s. 172-173.
  164. Swindell 1980 ↓, s. 227.
  165. Dickens 1970 ↓, s. 174-177.
  166. Dickens 1970 ↓, s. 8, 73-74.
  167. Meyers 1998 ↓, s. 141-142.
  168. Meyers 1998 ↓, s. 140.
  169. Arce 1979 ↓, s. 163.
  170. a b c Dickens 1970 ↓, s. 14.
  171. Meyers 1998 ↓, s. 144.
  172. Dickens 1970 ↓, s. 178-180.
  173. Swindell 1980 ↓, s. 230.
  174. a b Meyers 1998 ↓, s. 146-147.
  175. Dickens 1970 ↓, s. 180.
  176. Bosley Crowther: 'Meet John Doe,' An Inspiring Lesson in Americanism. The New York Times, 1941-03-13. [zarchiwizowane z tego adresu (19 grudnia, 2014)]. (ang.).
  177. a b Meyers 1998 ↓, s. 153.
  178. a b Swindell 1980 ↓, s. 231.
  179. Owens 2004 ↓, s. 97-98.
  180. Dickens 1970 ↓, s. 181-183.
  181. Meyers 1998 ↓, s. 152.
  182. Dickens 1970 ↓, s. 183.
  183. a b Arce 1979 ↓, s. 177.
  184. a b c Meyers 1998 ↓, s. 156.
  185. a b Meyers 1998 ↓, s. 157.
  186. Dickens 1970 ↓, s. 184-186.
  187. a b Meyers 1998 ↓, s. 161.
  188. Dickens 1970 ↓, s. 185-186.
  189. a b Arce 1979 ↓, s. 179.
  190. Swindell 1980 ↓, s. 237.
  191. Dickens 1970 ↓, s. 187-189.
  192. Meyers 1998 ↓, s. 162.
  193. a b c Meyers 1998 ↓, s. 163.
  194. Swindell 1980 ↓, s. 238.
  195. Dickens 1970 ↓, s. 188-189.
  196. Meyers 1998 ↓, s. 164.
  197. Swindell 1980 ↓, s. 239.
  198. a b c d e f Meyers 1998 ↓, s. 167.
  199. a b The 15th Academy Awards, 1943. Academy of Motion Picture Arts and Sciences. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-07-06)]. (ang.).
  200. a b Arce 1979 ↓, s. 183.
  201. Meyers 1998 ↓, s. 180.
  202. Meyers 1998 ↓, s. 178-179.
  203. a b Meyers 1998 ↓, s. 179.
  204. a b Swindell 1980 ↓, s. 247.
  205. Dickens 1970 ↓, s. 193.
  206. Arce 1979 ↓, s. 184.
  207. Meyers 1998 ↓, s. 181-182.
  208. a b Arce 1979 ↓, s. 189.
  209. a b Swindell 1980 ↓, s. 250.
  210. Meyers 1998 ↓, s. 167-168.
  211. a b c d Meyers 1998 ↓, s. 169.
  212. Dickens 1970 ↓, s. 194-196.
  213. Meyers 1998 ↓, s. 189-190.
  214. Swindell 1980 ↓, s. 251.
  215. Meyers 1998 ↓, s. 191.
  216. Dickens 1970 ↓, s. 197-198.
  217. Meyers 1998 ↓, s. 192.
  218. Dickens 1970 ↓, s. 198.
  219. Bosley Crowther: 'Casanova Brown' .... The New York Times, 1944-09-15. [zarchiwizowane z tego adresu (18 stycznia, 2015)]. (ang.).
  220. Swindell 1980 ↓, s. 253.
  221. Dickens 1970 ↓, s. 199-200.
  222. a b Meyers 1998 ↓, s. 194.
  223. Arce 1979 ↓, s. 212.
  224. Swindell 1980 ↓, s. 255.
  225. Schickel 1985 ↓, s. 24.
  226. Schickel 1985 ↓, s. 26.
  227. Dickens 1970 ↓, s. 201-203.
  228. Meyers 1998 ↓, s. 183.
  229. Swindell 1980 ↓, s. 258.
  230. Arce 1979 ↓, s. 188.
  231. Dickens 1970 ↓, s. 204-205.
  232. Meyers 1998 ↓, s. 195.
  233. Meyers 1998 ↓, s. 195, 197.
  234. Swindell 1980 ↓, s. 260.
  235. Dickens 1970 ↓, s. 206-208.
  236. a b Arce 1979 ↓, s. 220.
  237. Meyers 1998 ↓, s. 199.
  238. Dickens 1970 ↓, s. 211-213.
  239. a b Meyers 1998 ↓, s. 202.
  240. Dickens 1970 ↓, s. 214-217.
  241. Meyers 1998 ↓, s. 215.
  242. Meyers 1998 ↓, s. 215, 219.
  243. Dickens 1970 ↓, s. 216-217.
  244. Meyers 1998 ↓, s. 220.
  245. Dickens 1970 ↓, s. 220-222.
  246. Arce 1979 ↓, s. 227.
  247. Dickens 1970 ↓, s. 223-234.
  248. Dickens 1970 ↓, s. 235-237.
  249. a b Sam Jones: High Noon voted top western. The Guardian, 2004-03-19. [dostęp 2017-09-15]. (ang.).
  250. Dickens 1970 ↓, s. 236.
  251. a b Swindell 1980 ↓, s. 293.
  252. a b Arce 1979 ↓, s. 242.
  253. Arce 1979 ↓, s. 238.
  254. a b Meyers 1998 ↓, s. 249.
  255. Bosley Crowther: High Noon. The New York Times, 1952-07-25. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-09-03)]. (ang.).
  256. a b Dickens 1970 ↓, s. 237.
  257. a b Meyers 1998 ↓, s. 250.
  258. Arce 1979 ↓, s. 238-239.
  259. Swindell 1980 ↓, s. 294.
  260. Scott McGee: High Noon (1952). Turner Classic Movies. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-12-20)]. (ang.).
  261. Dickens 1970 ↓, s. 238-240.
  262. Dickens 1970 ↓, s. 240.
  263. a b Meyers 1998 ↓, s. 253.
  264. Dickens 1970 ↓, s. 241-242.
  265. Meyers 1998 ↓, s. 254, 256.
  266. Dickens 1970 ↓, s. 242.
  267. Dickens 1970 ↓, s. 243-244.
  268. Dickens 1970 ↓, s. 245-247.
  269. Dickens 1970 ↓, s. 248-251.
  270. Arce 1979 ↓, s. 255.
  271. a b c d Meyers 1998 ↓, s. 269.
  272. Dickens 1970 ↓, s. 252-254.
  273. Dickens 1970 ↓, s. 253.
  274. Meyers 1998 ↓, s. 275-276.
  275. Dickens 1970 ↓, s. 255-258.
  276. a b Meyers 1998 ↓, s. 281.
  277. a b c d e Hal Erickson: Gary Cooper: Full Biography. The New York Times. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-11)]. (ang.).
  278. Arce 1979 ↓, s. 256.
  279. Meyers 1998 ↓, s. 317.
  280. Dickens 1970 ↓, s. 259-261.
  281. Dickens 1970 ↓, s. 261.
  282. a b Arce 1979 ↓, s. 260.
  283. a b Dickens 1970 ↓, s. 262-264.
  284. a b c Meyers 1998 ↓, s. 289.
  285. a b Arce 1979 ↓, s. 264.
  286. Meyers 1998 ↓, s. 291.
  287. Dickens 1970 ↓, s. 265-266.
  288. Meyers 1998 ↓, s. 290.
  289. Swindell 1980 ↓, s. 297.
  290. Meyers 1998 ↓, s. 291, 301.
  291. Dickens 1970 ↓, s. 267-268.
  292. Meyers 1998 ↓, s. 296-297.
  293. Dickens 1970 ↓, s. 271-273.
  294. Dickens 1970 ↓, s. 272.
  295. Dickens 1970 ↓, s. 274-275.
  296. a b Meyers 1998 ↓, s. 299.
  297. a b Meyers 1998 ↓, s. 301.
  298. Conrad 1904 ↓, s. 81.
  299. a b Meyers 1998 ↓, s. 100.
  300. Janis 1999 ↓, s. 22.
  301. Meyers 1998 ↓, s. 98.
  302. Arce 1979 ↓, s. 121.
  303. a b Meyers 1998 ↓, s. 99.
  304. Meyers 1998 ↓, s. 102.
  305. Cawthorne 2005 ↓, s. 248.
  306. a b c d e Meyers 1998 ↓, s. 103.
  307. Meyers 1998 ↓, s. 104.
  308. a b Meyers 1998 ↓, s. 106.
  309. Meyers 1998 ↓, s. 103, 271.
  310. a b Meyers 1998 ↓, s. 214-215.
  311. a b Meyers 1998 ↓, s. 271.
  312. a b c Meyers 1998 ↓, s. 128.
  313. Cawthorne 2005 ↓, s. 251.
  314. a b Meyers 1998 ↓, s. 270.
  315. a b Meyers 1998 ↓, s. 229.
  316. Meyers 1998 ↓, s. 264-266.
  317. Carpozi 1970 ↓, s. 197.
  318. Arce 1979 ↓, s. 253.
  319. Cawthorne 2005 ↓, s. 234.
  320. Meyers 1998 ↓, s. 36, 40.
  321. Swindell 1980 ↓, s. 78.
  322. Swindell 1980 ↓, s. 79.
  323. Kaminsky 1979 ↓, s. 31.
  324. a b c Cawthorne 2005 ↓, s. 238.
  325. Kaminsky 1979 ↓, s. 34.
  326. Meyers 1998 ↓, s. 43.
  327. Cawthorne 2005 ↓, s. 239.
  328. a b c d Cawthorne 2005 ↓, s. 240.
  329. Meyers 1998 ↓, s. 45.
  330. Vogel 2012 ↓, s. 62.
  331. Cawthorne 2005 ↓, s. 241.
  332. Vogel 2012 ↓, s. 63.
  333. Vogel 2012 ↓, s. 66.
  334. Cawthorne 2005 ↓, s. 243–245.
  335. Cawthorne 2005 ↓, s. 245–246.
  336. Meyers 1998 ↓, s. 62.
  337. Meyers 1998 ↓, s. 68.
  338. Cawthorne 2005 ↓, s. 244–245.
  339. Cawthorne 2005 ↓, s. 244–247.
  340. Cawthorne 2005 ↓, s. 246–247.
  341. Wayne 1988 ↓, s. 100.
  342. Cawthorne 2005 ↓, s. 252–253.
  343. Meyers 1998 ↓, s. 179, 183.
  344. Meyers 1998 ↓, s. 225.
  345. Cawthorne 2005 ↓, s. 254.
  346. Shearer 2006 ↓, s. 124.
  347. Meyers 1998 ↓, s. 226.
  348. Shearer 2006 ↓, s. 114-122.
  349. Cawthorne 2005 ↓, s. 255.
  350. Andrea Chambers: Patricia Neal Looks Back at a Glorious and Grueling Life. PEOPLE.com, 1988-05-09. [dostęp 2017-08-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-08-10)]. (ang.).
  351. Shearer 2006 ↓, s. 126-127.
  352. Cawthorne 2005 ↓, s. 258.
  353. Meyers 1998 ↓, s. 231, 259-264.
  354. Cawthorne 2005 ↓, s. 256–259.
  355. Cawthorne 2005 ↓, s. 260.
  356. Janis 1999 ↓, s. 42.
  357. a b c Meyers 1998 ↓, s. 173.
  358. Meyers 1998 ↓, s. 176.
  359. a b Meyers 1998 ↓, s. 175.
  360. a b Meyers 1998 ↓, s. 315.
  361. Ronnie Scheib. Film Review: Cooper and Hemingway: The True Gen. „Variety”, 2013-11-05. [dostęp 2015-03-28]. (ang.). 
  362. Meyers 1998 ↓, s. 104-105, 153, 313.
  363. Janis 1999 ↓, s. 98.
  364. Swindell 1980 ↓, s. 300-301.
  365. Meyers 1998 ↓, s. 59, 299.
  366. Janis 1999 ↓, s. 124.
  367. a b Meyers 1998 ↓, s. 285-286.
  368. Meyers 1998 ↓, s. 59.
  369. Janis 1999 ↓, s. 121.
  370. a b Meyers 1998 ↓, s. 53.
  371. a b c Swindell 1980 ↓, s. 303.
  372. Janis 1999 ↓, s. 6.
  373. a b c Meyers 1998 ↓, s. 54.
  374. Kaminsky 1979 ↓, s. 217.
  375. a b Meyers 1998 ↓, s. 55.
  376. a b c Meyers 1998 ↓, s. 206.
  377. Carpozi 1970 ↓, s. 168.
  378. Jordan 2011 ↓, s. 231-232.
  379. Swindell 1980 ↓, s. 256.
  380. The Motion Picture Alliance .... Hollywood Renegades Archive. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-06-03)]. (ang.).
  381. Meyers 1998 ↓, s. 207.
  382. a b c d Gary Cooper: Excerpts of Testimony before HUAC. University of Virginia, 1947-10-23. [dostęp 2017-09-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-20)]. (ang.).
  383. Meyers 1998 ↓, s. 210.
  384. a b Carpozi 1970 ↓, s. 205.
  385. a b c Meyers 1998 ↓, s. 293.
  386. a b Carpozi 1970 ↓, s. 207.
  387. Meyers 1998 ↓, s. 266.
  388. Carpozi 1970 ↓, s. 208.
  389. a b c d Mary Claire Kendall. Gary Cooper's Quiet Journey of Faith. „Forbes”, 2013-05-13. [dostęp 2014-09-20]. (ang.). 
  390. a b c Meyers 1998 ↓, s. 304.
  391. Janis 1999 ↓, s. 163.
  392. a b c Meyers 1998 ↓, s. 308.
  393. Arce 1979 ↓, s. 276.
  394. Meyers 1998 ↓, s. 311.
  395. Meyers 1998 ↓, s. 308, 312.
  396. a b Janis 1999 ↓, s. 164.
  397. Meyers 1998 ↓, s. 308-309.
  398. Swindell 1980 ↓, s. 302-303.
  399. Meyers 1998 ↓, s. 319.
  400. Meyers 1998 ↓, s. 313.
  401. Janis 1999 ↓, s. 165.
  402. a b Meyers 1998 ↓, s. 314.
  403. a b The 33rd Academy Awards Memorable Moments. Academy of Motion Picture Arts and Sciences. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-27)]. (ang.).
  404. a b c Arce 1979 ↓, s. 278.
  405. James Bacon: Battling Until End, Gary Cooper Dies. 1961-05-14. (ang.).
  406. Meyers 1998 ↓, s. 320.
  407. Gary Cooper Dies of Cancer at 60. Los Angeles Times, 1961-05-14. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-08)]. (ang.).
  408. Meyers 1998 ↓, s. 320-321.
  409. a b Kaminsky 1979 ↓, s. 214.
  410. Swindell 1980 ↓, s. 304.
  411. a b Meyers 1998 ↓, s. 322.
  412. Janis 1999 ↓, s. 167.
  413. Meyers 1998 ↓, s. 120.
  414. a b c Kaminsky 1979 ↓, s. 2.
  415. Dickens 1970 ↓, s. 18-19.
  416. Kaminsky 1979 ↓, s. 2-3.
  417. Meyers 1998 ↓, s. 165.
  418. a b Dickens 1970 ↓, s. 2.
  419. Kaminsky 1979 ↓, s. 1.
  420. Meyers 1998 ↓, s. xi.
  421. a b Top Ten Money Making Stars. Quigley Publishing. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-01-14)]. (ang.).
  422. a b c d Kaminsky 1979 ↓, s. 219.
  423. Kaminsky 1979 ↓, s. 219-220.
  424. Kaminsky 1979 ↓, s. 220-221.
  425. Dickens 1970 ↓, s. 1.
  426. Meyers 1998 ↓, s. 324.
  427. Gary Cooper. Hollywood Walk of Fame. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-06-26)]. (ang.).
  428. Ricker, Amanda: Bozeman's Hollywood star: Gary Cooper. 2011-05-27. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-06)]. (ang.).
  429. David speciale 1961. Premi David di Donatello. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-03)]. (ang.).
  430. Great Western Performers. National Cowboy Museum. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-21)]. (ang.).
  431. AFI’s 50 Greatest American Screen Legends. American Film Institute. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-01-13)]. (ang.).
  432. AFI’s 100 Greatest Heroes & Villains. American Film Institute. [dostęp 2017-09-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-02-21)]. (ang.).
  433. AFI’s 100 Greatest Movie Quotes of All Time. American Film Institute. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-11-16)]. (ang.).
  434. Meyers 1998 ↓, s. 323-324.
  435. Kaminsky 1979 ↓, s. 206.
  436. „W samo południe”, czyli 4 czerwca o świcie. Historia słynnego plakatu. Polskie Radio, 2014-06-04. [dostęp 2017-09-15].
  437. Wybory 1989: Kim była „Drużyna Lecha” i co robił Gary Cooper?. Newsweek, 2017-06-04. [dostęp 2017-09-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-04-06)].
  438. Mr. Deeds Goes to Town (1936): Awards. The New York Times. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-12-19)]. (ang.).
  439. The 14th Academy Awards, 1942. Academy of Motion Picture Arts and Sciences. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-07-06)]. (ang.).
  440. The 16th Academy Awards, 1944. Academy of Motion Picture Arts and Sciences. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-05-02)]. (ang.).
  441. The 25th Academy Awards, 1953. Academy of Motion Picture Arts and Sciences. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-07-06)]. (ang.).
  442. a b Hoffmann 2012 ↓, s. 41.
  443. Swindell 1980 ↓, s. 308-328.
  444. Dickens 1970 ↓, s. 29-278.

Bibliografia

edytuj
  • Hector Arce: Gary Cooper: An Intimate Biography. New York: William Morrow and Company, 1979. ISBN 978-0-688-0-3604-1. (ang.).
  • Carlos Baker: Ernest Hemingway: A Life Story. New York: Charles Scribner’s Sons, 1969. ISBN 978-0-02-001690-8. (ang.).
  • Nigel Benson: Dunstable in Detail. Dunstable, Bedfordshire, UK: The Book Castle, 1986. ISBN 978-0-950-97732-4. (ang.).
  • George Carpozi Jr.: The Gary Cooper Story. New Rochelle, New York: Arlington House, 1970. ISBN 978-0-870-0-0075-1. (ang.).
  • Homer Dickens: The Films of Gary Cooper. New York: Citadel Press, 1970. ISBN 978-0-806-50010-2. (ang.).
  • Patrick Hanks, Flavia Hodges: A Dictionary of First Names. New York: Oxford University Press, 2003. ISBN 978-0-192-11651-2. (ang.).
  • Henryk Hoffmann: Western Movie References in American Literature. Jefferson, North Carolina: McFarland & Company, 2012. ISBN 978-0-786-46638-2. (ang.).
  • Maria Cooper Janis: Gary Cooper Off Camera: A Daughter Remembers. New York: Harry N. Abrams, Inc., 1999. ISBN 978-0-810-94130-4. (ang.).
  • David M. Jordan: FDR, Dewey, and the Election of 1944. Bloomington: Indiana University Press, 2011. ISBN 978-0-253-00970-8. (ang.).
  • Stuart Kaminsky: Coop: The Life and Legend of Gary Cooper. New York: St. Martin’s Press, 1979. ISBN 978-0-312-16955-8. (ang.).
  • Patrick McGilligan: Alfred Hitchcock: A Life in Darkness and Light. New York: Regan Books, 2003. ISBN 978-0-060-39322-9. (ang.).
  • Jeffrey Meyers: Gary Cooper: American Hero. New York: William Morrow, 1998. ISBN 978-0-688-15494-3. (ang.).
  • Robert Owens: Medal of Honor: Historical Facts and Figures. Nashville: Turner Publishing, 2004. ISBN 978-1-563-11995-8. (ang.).
  • Buck Rainey: Those Fabulous Serial Heroines: Their Lives and Films. Lanham, Maryland: Scarecrow Press, 1990. ISBN 978-0-810-81911-5. (ang.).
  • Randy Roberts, James S. Olson: John Wayne: American. Lincoln, Nebraska: Bison Books, 1997. ISBN 978-0-803-28970-3. (ang.).
  • Introduction. W: Richard Schickel: Gary Cooper. Boston: Little, Brown and Company, 1985, seria: Legends. ISBN 978-0-316-77307-2. (ang.).
  • David O. Selznick: Memo from David O. Selznick. New York: Modern Library, 2000. ISBN 978-0-375-75531-6. (ang.).
  • Stephen Michael Shearer: Patricia Neal: An Unquiet Life. Lexington, Kentucky: The University Press of Kentucky, 2006. ISBN 978-0-813-12391-2. (ang.).
  • Larry Swindell: The Last Hero: A Biography of Gary Cooper. New York: Doubleday, 1980. ISBN 978-0-385-14316-5. (ang.).
  • Jane Ellen Wayne: Cooper's Women. New York: Prentice Hall Press, 1988. ISBN 978-0-131-72438-9. (ang.).
  • Michelle Vogel: Lupe Velez: The Life and Career of Hollywood’s „Mexican Spitfire”. Jefferson, N.C.: McFarland & Company, Inc., 2012. ISBN 978-0-7864-6139-4.
  • Joseph Conrad: Lord Jim. Emilia Węsławska (tłum.). Warszawa: Druk Józefa Sikorskiego, 1904.
  • Nigel Cawthorne: Życie erotyczne gwiazd Hollywood. Anna Nowak (tłum.). Oficyna Wydawnicza Mireki, 2005. ISBN 83-89533-37-5.

Linki zewnętrzne

edytuj