Gertruda Mieszkówna

córka Mieszka II Lamberta i Rychezy lotaryńskiej

Gertruda (ur. ok. 1025, zm. 4 stycznia 1108) – córka króla Polski Mieszka II Lamberta i Rychezy; od 1043 lub 1044 żona Izjasława I, wielkiego księcia kijowskiego (od 1054). Jako autorka łacińskich modlitw prozą poetycką, zapisanych w Kodeksie Gertrudy jest najdawniejszym pisarzem polskim znanym z imienia.

Gertruda Mieszkówna
Ilustracja
Miniatura z Chrystusem oraz Gertrudą i jej synem Jaropełkiem
Wielka księżna kijowska
Okres

od 1054
do 1078

Jako żona

Izjasława I

Dane biograficzne
Dynastia

Piastowie

Data urodzenia

ok. 1025

Data śmierci

4 stycznia 1108

Ojciec

Mieszko II Lambert

Matka

Rycheza

Mąż

Izjasław I

Dzieci

Mścisław,
Jaropełk,
Światopełk II

Losy do 1043 roku edytuj

Była córką Mieszka II Lamberta, króla Polski, i Rychezy. Miejsce i dokładna data jej narodzin nie są znane; Teresa Michałowska uznaje za najprawdopodobniejsze miejsca narodzin Gertrudy Kraków bądź Gniezno[1]. Prawdopodobnie urodziła się około 1025 roku. Jako pierwszy tę hipotezę wysunął Stanisław Kętrzyński[2].

O jej dzieciństwie i młodości brak bliższych informacji. Wczesną młodość spędziła najpewniej w Gnieźnie[1]. Późną jesienią bądź zimą 1031, w obliczu upadku władzy Mieszka II w Polsce, Rycheza wraz z trojgiem dzieci, w tym Gertrudą, opuściła kraj i udała się na dwór niemiecki Konrada II[3]. W Niemczech Gertrudę umieszczono prawdopodobnie w jednym z klasztorów żeńskich w prowincji kolońskiej, gdzie nabywała wykształcenia[4].

Ślub z Izjasławem I edytuj

Po utrwaleniu się rządów Kazimierza I Odnowiciela Gertrudę, jego siostrę, postanowiono wydać za syna księcia Jarosława Mądrego, Izjasława[5]. Najpewniej na przełomie 1042 i 1043 opuściła ona Niemcy, być może przez pewien czas przebywała w Krakowie, i pod koniec 1043 zawarła mariaż z Izjasławem[6]. Ruskie źródła podają, że miało to miejsce w 1043 roku, jednak na Rusi Kijowskiej w XI w. rok liczono od 1 marca, dlatego data ślubu zamyka się w przedziale między 1 marca 1043 a 29 lutego 1044 roku[potrzebny przypis]. Małżeństwo to miało umocnić sojusz polsko-ruski. Kazimierz I Odnowiciel, brat Gertrudy, był żonaty z Marią Dobroniegą, siostrą Jarosława Mądrego i ciotką Izjasława.

Jako żona Izjasława edytuj

Pierwsze lata po zawarciu mariażu z Izjasławem Gertruda spędziła w Turowie, stolicy ziemi turowskiej, którą jej mąż otrzymał wówczas od ojca na własność[7]. Po śmierci księcia Włodzimierza w 1052 Izjasławowi przypadła we władanie ziemia nowogrodzka[8]. Najprawdopodobniej Gertruda przebywała więc w Nowogrodzie od 1052 do 1054, kiedy to zmarł Jarosław Mądry, a Izjasław został księciem kijowskim[8]. W tym okresie Gertruda urodziła mu trzech synów: Mścisława, Światopełka-Michała (ur. 1050) oraz Jaropełka[9]. Niewykluczona pozostaje także kwestia urodzenia nieznanej z imienia córki[9]. Poświadczona źródłowo jest rozjemcza rola Gertrudy w konflikcie Izjasława ze środowiskiem skupionym wokół klasztoru pieczerskiego na początku lat 60. XI wieku[10].

15 września 1068 klęska poniesiona z rąk plemienia Połowców i niepokoje w stolicy zmusiły Izjasława do porzucenia tronu i ucieczki z Kijowa[11]. Jesienią 1068 Gertruda wraz z mężem znalazła się w Krakowie[12]. Rządzący wówczas Polską książę Bolesław, bratanek Gertrudy, wiosną 1069 zbrojnie wyruszył na Ruś i przywrócił Izjasława na tron kijowski[13] (2 maja 1069)[potrzebny przypis]. Połock otrzymał wówczas syn Izjasława i Gertrudy, Światopełk-Michał. W maju 1072 uczestniczyła w uroczystym zjeździe w Wyszogrodzie[14].

Wiosną 1073 para książęca z dziećmi znowu musiała uchodzić do Polski. 22 marca Izjasław i Gertruda opuścili Kijów[15]. Najpóźniej w kwietniu Gertruda znalazła się ponownie w Krakowie[16]. Tym razem Bolesław Śmiały opowiedział się po stronie opozycji ruskiej i przywłaszczył część klejnotów znajdujących się w posiadaniu Izjasława. Wobec braku szans na interwencję polską Gertruda z mężem, bądź z własnej woli, bądź wygnani przez Bolesława, opuścili w 1074 Kraków i udali się do Niemiec na dwór Henryka IV[17]. Bolesław jednak zmuszony został przez papieża do pogodzenia się z parą książęcą, co miało być warunkiem przyznania mu korony królewskiej[potrzebny przypis].

W Niemczech para książęca znalazła początkowo schronienie na dworze Dediego, margrabiego łużyckiego[18]. Na początku 1075 doszło do spotkania Henryka IV z Izjasławem (w którym prawdopodobnie uczestniczyła także Gertruda); król Niemiec zobowiązał się wysłać poselstwo do księcia kijowskiego Światosława z zadaniem pertraktacji na rzecz wygnanej pary[19]. Parze książęcej udało się także pozyskać dla swojej sprawy papieża Grzegorza VII, który listownie wyraził poparcie ich starań[20].

Latem 1075 z Kijowa powróciło poselstwo wysłane przez Henryka IV; Światosław zdołał przekonać wysłanników króla Niemiec, zajętego wówczas pacyfikacją powstania w Saksonii, do porzucenia sprawy przywrócenia Izjasława na tron[21]. W obliczu tego faktu oraz śmierci opiekuna pary książęcej, Dediego, nadzieje na odzyskanie tronu kijowskiego przy pomocy niemieckiej straciły rację bytu[22]. Z kolei znaczne wzmocnienie pozycji koronowanego w 1076 Bolesława i śmierć Światosława odmieniły sytuację polityczną na korzyść wygnanej pary książęcej: król Polski, chcąc zabezpieczyć swoje wpływy na Wschodzie, postanowił na powrót osadzić Izjasława na tronie kijowskim[23]. Zimą 1076 bądź wiosną 1077 Gertruda wraz z mężem znalazła się ponownie w Krakowie[23]. Wiosną ruszyła kolejna polska wyprawa zbrojna i już 15 lipca 1077, po krótkich pertraktacjach z bratem Wsiewołdem, Izjasław zasiadł na tronie[23]. Gertruda odzyskała tym samym pozycję wielkiej księżnej kijowskiej, którą utraciła po skrytobójczej śmierci męża 3 października 1078[24].

W powyższym okresie powstał wspaniale iluminowany Kodeks Gertrudy (1068–1087) oraz najstarszy z pisanych tekstów astrologicznych z terenu Polski, Speculum astrologicum, pochodzący prawdopodobnie z 1068 r.

Losy po śmierci męża edytuj

Po śmierci męża Gertruda przebywała na dworze najmłodszego syna Jaropełka, księcia turowskiego i włodzimierskiego. Przebywała wówczas we Włodzimierzu, nie odgrywając większej roli politycznej[25].

W 1084 Jaropełk ruszył zbrojnie przeciwko panującemu w Kijowie Wsiewołdowi[26]. W wyniku działań zbrojnych w tym samym roku Gertruda stała się zakładniczką syna Wsiewołda, Włodzimierza Monomacha; zdobył on Łuck, w którym schroniła się opuszczona przez syna księżna-wdowa[27]. Została ona następnie przewieziona do Kijowa i, być może, osadzona w klasztorze żeńskim św. Mikołaja[27]. Około 1086, po zawarciu pokoju, Gertruda powróciła do Włodzimierza Wołyńskiego[28].

W listopadzie 1086 Jaropełk został zamordowany[28]. Od tego momentu opiekę nad Gertrudą przejął najprawdopodobniej jej jedyny pozostały przy życiu syn, Światopełk-Michał[29], który jeszcze za jej życia został wielkim księciem kijowskim. Gertruda dalsze lata życia spędziła najprawdopodobniej w Kijowie[30]. Zmarła 4 stycznia 1108 roku w wieku około 83 lat[30]. Nie jest znane miejsce jej pochowania.

Rodzina edytuj

Potomstwo edytuj

Gertruda i Izjasław I (ur. ok. 1024/1025, zm. 3 października 1078) doczekali się trzech synów. Byli to:

Gertruda określiła Jaropełka mianem unicus, co znaczy umiłowany. Inne znaczenie tego słowa to jedyny, stąd niektórzy badacze sądzili, że był to jej jedyny syn, zaś pozostali pochodzili z bliżej nieznanego innego związku Izjasława. Obecnie pochodzenie trzech synów Izjasława od Gertrudy nie ulega wątpliwości.

Genealogia edytuj

Bolesław I Chrobry
ur. 967
zm. 17 VI 1025
Emnilda
ur. w okr. 970–975
zm. 1016 lub 1017
Ezzon
ur. 955
zm. 21 V 1034
Matylda
ur. 980
zm. 4 XI 1025
         
     
  Mieszko II Lambert
ur. 990
zm. 10 lub 11 V 1034
Rycheza
ur. ok. 993
zm. 21 III 1063
     
   

Izjasław I
ur. ok. 1024/1025
zm. 3 X 1078
OO   1043 lub 1044
Gertruda Mieszkówna
(ur. ok. 1025, zm. 4 I 1108)
                   
                   
               
Światopełk II Michał
 ur. 8 XI 1050
 zm. 16 IV 1113
 
Jaropełk Piotr
 ur. przed 1050
 zm. 22 X 1087
 
Mścisław Iziasławicz
 ur. ?
 zm. 1069
 

Przypisy edytuj

  1. a b Michałowska 2001 ↓, s. 105.
  2. S. Kętrzyński, Gertruda (ok. 1025-1108), w. księżna kijowska, [w:] Polski Słownik Biograficzny, T. 7, s. 405.
  3. Michałowska 2001 ↓, s. 112.
  4. Michałowska 2001 ↓, s. 113.
  5. Michałowska 2001 ↓, s. 120.
  6. Michałowska 2001 ↓, s. 124.
  7. Michałowska 2001 ↓, s. 129.
  8. a b Michałowska 2001 ↓, s. 130.
  9. a b Michałowska 2001 ↓, s. 132.
  10. Michałowska 2001 ↓, s. 134.
  11. Michałowska 2001 ↓, s. 138.
  12. Michałowska 2001 ↓, s. 141.
  13. Michałowska 2001 ↓, s. 143.
  14. Michałowska 2001 ↓, s. 147.
  15. Michałowska 2001 ↓, s. 149.
  16. Michałowska 2001 ↓, s. 150.
  17. Michałowska 2001 ↓, s. 155.
  18. Michałowska 2001 ↓, s. 156.
  19. Michałowska 2001 ↓, s. 157.
  20. Michałowska 2001 ↓, s. 158-159.
  21. Michałowska 2001 ↓, s. 175.
  22. Michałowska 2001 ↓, s. 177.
  23. a b c Michałowska 2001 ↓, s. 186.
  24. Michałowska 2001 ↓, s. 188.
  25. Michałowska 2001 ↓, s. 194.
  26. Michałowska 2001 ↓, s. 196.
  27. a b Michałowska 2001 ↓, s. 197.
  28. a b Michałowska 2001 ↓, s. 202.
  29. Michałowska 2001 ↓, s. 204.
  30. a b Michałowska 2001 ↓, s. 206.

Bibliografia edytuj

Linki zewnętrzne edytuj