Godziemba (herb szlachecki)
Godziemba – polski herb szlachecki, noszący zawołanie Godziemba[4] . Wzmiankowany w najstarszym zachowanym do dziś polskim herbarzu, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, spisanym przez historyka Jana Długosza w latach 1464–1480[1]. Godziemba jest jednym z 47 herbów adoptowanych przez bojarów litewskich na mocy unii horodelskiej z 1413 roku[5].
Herb Godziemba | |
Typ herbu | |
---|---|
Zawołanie |
Godziemba |
Alternatywne nazwy |
Godzamba, Godziąba, Godzięby, Jamiolki-Godzięby, Pinarius, Pini, Trzysośnie[1][2][3] |
Pierwsza wzmianka |
Herb występował głównie wśród rodzin osiadłych w ziemi brzeskiej, dobrzyńskiej, kaliskiej i sieradzkiej[3]. Najbardziej znane rody, pieczętujące się herbem Godziemba to między innymi Lubrańscy[6] i Dąbscy[7].
Godziemby używała też Izydora Dąmbska[8].
Opis herbu
edytujOpis historyczny
edytujJan Długosz (1415–1480) blazonuje herb i opisuje herbownych następująco[1]:
Godzamba, arborem pinosam trifrondosam in campo rubeo defert. Genus Polonicum, in quo viri sensati, sed ad auariciam procliui.
Po przetłumaczeniu:
Godziemba, drzewo zielone w polu czerwonym nosi. Ród polski, w którym ludzie mądrzy, lecz zdolni do skąpstwa.
Kasper Niesiecki, podając się na dzieła historyczne Bartosza Paprockiego, Marcina Bielskiego i Szymona Okolskiego, opisuje herb[9]:
Ma być sosna o trzech wierzchach zielonych, czyli gałęziach, z których jedna w środku, dwie po bokach jej, pod tymi drugie dwie gałęzie obcięte, jedna z jednej strony, druga z drugiej, pięć korzeni u niej, w polu czerwonem. W hełmie nad koroną mąż zbrojny, w prawej ręce takąż sosnę trzyma, jako się opisała, lewą szablę trzyma.
Opis współczesny
edytujOpis skonstruowany współcześnie brzmi następująco[a]:
Na tarczy w polu czerwonym sosna barwy naturalnej, o trzech konarach i pięciu korzeniach.
W klejnocie pół rycerza w zbroi, trzymającego w prawej ręce taką samą sosnę.
Labry herbowe czerwone, podbite złotem.
Geneza
edytujNajwcześniejsze wzmianki
edytuj- 1403 najstarsza znana wzmianka o herbie w zapiskach sądowych[potrzebny przypis].
- Pieczęć Jakuba z Zorawicy doktora dekretów i kanonika krakowskiego z roku 1451[potrzebny przypis].
- W 1413 w wyniku unii horodelskiej przeniesiony na Litwę[potrzebny przypis].
Herb został przedstawiony wśród innych polskich herbów w Herbarzu Złotego Runa z lat 1433-1435[potrzebny przypis].
Najwcześniejsze lokalne źródło heraldyczne wymieniające ten herb to wspomniane już wcześniej Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, datowane na lata 1464–1480. Autorem tego dzieła jest polski historyk, Jan Długosz[1]:
Ewolucja wizerunku
edytujW zapisce sądowej z 1487 i przywileju króla Aleksandra z 1505 umieszczono w złotym polu takąż sosnę o trzech wiechach zielonych i pięciu korzonkach[10]. Tadeusz Gajl natomiast określa herb o takim wizerunku mianem Godzięba[11].
Etymologia
edytujJan Długosz w swoim herbarzu opisuje herb pod nazwą Godzyamba, podając złoty kolor sosny[1]. Wizerunek drzewa jest nawiązaniem do Drzewa Życia (Drzewa kosmicznego)[12].
Niewłaściwe jest motywowanie nazwy heraldycznej rzekomym apelatywem godzięba mającym jakoby oznaczać „pień z rosnącymi szczepami”. Wyraz ten nie występuje poza kontekstami świadczącymi o jego funkcji antroponimicznej i heraldycznej, a do słowników języka polskiego został przejęty z opisu herbowego obrazka[13].
Legenda herbowa
edytujNa podstawie dzieł Bartosza Paprockiego, Kasper Niesiecki przytacza legendę[14]:
Sieciech wojewoda Krakowski, do Morawy z wojskiem wysłany, dostawszy języka, że nieprzyjaciel blisko nocował, wojsko uszykowawszy jak do boju, ruszyć mu się kazał, przed nim szła straż pierwsza, ta napadłszy na zasadzkę, mocno się z sobą starli: gdzie między innymi, rycerz Godziemba nazwany, potężnie rażąc nieprzyjaciela, od broni odpadł; do bliskiego tedy lasu uchodził, ale że i tam za nim Morawczyk nacierał, spodziewając się, że bezbronnego snadno w łyka weźmie; Godziemba chybko skoczy z konia, sosenkę z korzeniem wyrwie, nią się adwersarzowi broni; obciął ci w prawdzie Morawczyk pierwszym zamachem dwie od niej gałęzie, atoli już lżejszą, bo obciętą sosną, gdy go Godziemba smagło uderzył, z konia zwaliwszy, pojmał, i do Sieciecha hetmana przyprowadził: a w nagrodę męstwa swego, tęż samą sosnę, tak jak była, za herb otrzymał: w roku 1094.
Innymi słowy, wojewoda krakowski o imieniu Sieciech, wkroczył na czele polskich wojsk na Morawy. Polski rycerz Godziemba stracił w walce broń. Jeden z nieprzyjaciół widząc Polaka bezbronnym skoczył, aby go pojmać. Godziemba nie tracąc ducha podjechał do pobliskiego lasu i wyrwawszy z ziemi młodą sosnę stanął do walki, po czym pokonał wroga i pojmał go w niewolę. W nagrodę za swój czyn otrzymał herb z wizerunkiem sosny[14].
Kasper Niesiecki wzmiankuje również drugą legendę na podstawie dzieł Flaviusa Vopiscusa[14]:
Cesarz Probus z Sarmacji Niemieckiej, szesnaście tysięcy ludzi młodych zdolnych do boju wybrakował, których dla lepszego w sztukach rycerskich poleru, między ćwiczonych swoich żołnierzy pokartował. Tenże Vopiscus o Probusie pisze; że na widowisko i uciechę Rzymianom, kazał Kawalerii swojej z korzeniem, miąższe i roślejsze drzewa wyrywać, które by do miasta zwiezione, na wielkim i obszernym placu, do potężnych balek prosto powiązane stać mogły, balki potem ziemią i korzenie tak przysypane, że cały ów plac, prawdziwego lasu, i rozkwitłego, kształt Rzymowi reprezentował. Wpuszczono dalej do niego tysiąc strusiów, tysiąc jeleni, tysiąc sarn, i innego zwierza tyleż: Wpuszczono potem pospólstwo, i prosty gmin, i pozwolono, żeby sobie z tych zwierzyn łapał, i brał, co kto chciał. Rozumie tedy Parisius, ze koło tego misternego lasu pracującym niektórym Sarmatom, od Probusa Cesarza w rekompensę nadana była sosna w herbie, z którym do ojczyzny swej powróciwszy, familią swoją w tych krajach rozplenili.
Herbowni
edytujLista Tadeusza Gajla
edytujLista herbownych w artykule sporządzona została na podstawie wiarygodnych źródeł, zwłaszcza klasycznych i współczesnych herbarzy. Należy jednak zwrócić uwagę na częste zjawisko przypisywania rodom szlacheckim niewłaściwych herbów, szczególnie nasilone w czasie legitymacji szlachectwa przed zaborczymi heroldiami, co zostało następnie utrwalone w wydawanych kolejno herbarzach. Identyczność nazwiska nie musi oznaczać przynależności do danego rodu herbowego. Przynależność taką mogą bezspornie ustalić wyłącznie badania genealogiczne.
Pełna lista herbownych nie jest dziś możliwa do odtworzenia, także ze względu na zniszczenie i zaginięcie wielu akt i dokumentów w czasie II wojny światowej (m.in. w czasie powstania warszawskiego w 1944 spłonęło ponad 90% zasobu Archiwum Głównego w Warszawie, gdzie przechowywana była większość dokumentów staropolskich)[15]. Lista nazwisk znajdująca się w artykule pochodzi z Herbarza polskiego, Tadeusza Gajla[16] (245 nazwisk[17]). Występowanie na liście nazwiska nie musi oznaczać, że konkretna rodzina pieczętowała się herbem Godziemba. Często te same nazwiska są własnością wielu rodzin reprezentujących wszystkie stany dawnej Rzeczypospolitej, tj. chłopów, mieszczan, szlachtę. Jest to jednakże dotychczas najpełniejsza lista herbownych, uzupełniana ciągle przez autora przy kolejnych wydaniach Herbarza. Tadeusz Gajl wymienia następujące nazwiska uprawnionych do używania herbu Godziemba[17]:
Tadeusz Gajl, Herbarz Polski
|
Pozostałe nazwiska
edytujJury Łyczkowski, na swojej stronie dotyczącej heraldyki, wspomina również o nazwisku; Pankiewicz[18] .
Odmiany
edytujOdmiany herbu Godziemba |
Odmiany arystokratyczne herbu Godziemba |
Galeria
edytuj-
Ekslibris herbowy Adama Zaleskiego z herbem Godziemba
-
Ekslibris herbowy Adama Zaleskiego z herbem Godziemba
-
Pieczęć Stanisława Dambskiego, starosty miasta Kowal
-
Płaskorzeźba z lat 1450–1550 z prawdopodobnym wizerunkiem herbu Godziemba
Zobacz też
edytujUwagi
edytuj- ↑ Opis współczesny jest skonstruowany zgodnie z obecnymi zasadami heraldyki. Zobacz: Blazonowanie.
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e Jan Długosz, Insignia seu Clenodia Regis et Regni Poloniae. Z kodeksu kórnickiego, wydał dr. Z. Celichowski, Zygmunt Celichowski, Poznań: Biblioteka Kórnicka, 1885, s. 25 [dostęp 2021-06-14] (pol.).
- ↑ Juliusz Karol Ostrowski, Księga herbowa rodów polskich, Cz. II, Księgarnia Antykwarska B. Bolcewicza, 1906, s. 91 [dostęp 2021-04-03] .
- ↑ a b Alfred Znamierowski, Herbarz rodowy, Warszawa: Świat Książki, 2004, s. 104, ISBN 83-7391-166-9 .
- ↑ Slavia occidentalis 1925 ↓.
- ↑ Władysław Semkowicz (red.), Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie., t. IX, Kraków: Towarzystwo Heraldyczne we Lwowie, 1930, s. 255 .
- ↑ Kasper Niesiecki, Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. IV, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1839, s. 169-172 [dostęp 2021-05-22] .
- ↑ Kasper Niesiecki, Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. III, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1839, s. 293-298 [dostęp 2021-05-22] .
- ↑ Jerzy Perzanowski (red.), Izydora Dąmbska (1904–1983), Kraków: PAU, 2001, s. 32 .
- ↑ Kasper Niesiecki, Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. IV, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1839, s. 164-167 [dostęp 2021-05-22] .
- ↑ Franciszek Piekosiński: Heraldyka polska wieków średnich, Kraków, 1899
- ↑ Tadeusz Gajl, Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku : ponad 4500 herbów szlacheckich 37 tysięcy nazwisk 55 tysięcy rodów, Gdańsk: L&L, 2007, ISBN 978-83-60597-10-1, OCLC 233447252 [dostęp 2021-06-18] .
- ↑ Leleń. [w:] Bogowie Polscy [on-line]. [dostęp 2015-12-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-20)].
- ↑ Aleksandra Cieślikowa , Kazimierz Rymut , Maria Malec , Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Cz. 6, Nazwy heraldyczne, oprac. Maria Bobowska-Kowalska, Kraków: Instytut Języka Polskiego, 1995, s. 16, ISBN 83-85579-73-7 [dostęp 2021-06-17] .
- ↑ a b c Kasper Niesiecki, Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. IV, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1839, s. 164-167 [dostęp 2021-05-22] .
- ↑ Dzieje zasobu ↓, Linki zewnętrzne.
- ↑ Gajl 2007 ↓, Bibliografia.
- ↑ a b Gajl ↓, Linki zewnętrzne.
- ↑ Łyczkowski ↓.
Bibliografia
edytuj- Jan Długosz: Insignia seu Clenodia Regis et Regni Poloniae. Z kodeksu kórnickiego, wydał dr. Z. Celichowski. Zygmunt Celichowski. Poznań: Biblioteka Kórnicka, 1885, s. 27.
- Bartosz Paprocki: Herby rycerstwa polskiego przez Bartosza Paprockiego zebrane i wydane r. p. 1584; wydanie Kazimierza Józefa Turowskiego. Kazimierz Józef Turowski. Kraków: Biblioteka Polska, 1584 & 1858, s. 1140.
- Juliusz Ostrowski: Księga herbowa rodów polskich. Cz. II. Gł. skł.: Bolcewicz, 1906, s. 388.
- Slavia occidentalis, Poznań: Czytelnik, 1925, ISSN 0081-0002 .
- Tadeusz Gajl, Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku. Ponad 4500 herbów szlacheckich 37 tysięcy nazwisk 55 tysięcy rodów, Gdańsk: L&L, 2007, s. 543, ISBN 978-83-60597-10-1, OCLC 233447252 .
Linki zewnętrzne
edytuj- Tadeusz Gajl: Nazwiska. gajl.wielcy.pl. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).
- Dzieje zasobu. agad.gov.pl. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).
- Jury Łyczkowski: Herby szlachty litwińskiej. lyczkowski.net. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).