Gowarczów
Gowarczów – miasto w Polsce, w województwie świętokrzyskim, w powiecie koneckim, siedziba miejsko-wiejskiej gminy Gowarczów[4][5] oraz rzymskokatolickiej parafii Świętych Apostołów Piotra i Pawła[6]. W pobliżu Gowarczowa przepływa rzeka Drzewiczka[7].
| miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||||
 Kościół pw. Św. Apostołów Piotra i Pawła | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||
| Powiat | |||||
| Gmina | |||||
| Prawa miejskie |
1430–1870, od 2024 | ||||
| Burmistrz |
Stanisław Pacocha | ||||
| Powierzchnia |
12,0251[1] km² | ||||
| Populacja (2021) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
| Strefa numeracyjna |
48 | ||||
| Kod pocztowy |
26-225[3] | ||||
| Tablice rejestracyjne |
TKN | ||||
Położenie na mapie gminy Gowarczów  | |||||
Położenie na mapie Polski  | |||||
Położenie na mapie województwa świętokrzyskiego  | |||||
Położenie na mapie powiatu koneckiego  | |||||
 51°16′42″N 20°26′17″E/51,278333 20,438056
| |||||
| TERC (TERYT) |
2605024[4] | ||||
| SIMC |
0620659[4] | ||||
Urząd miejski Plac XX-lecia 126-225 Gowarczów | |||||
| Strona internetowa | |||||
Gowarczów uzyskał lokację miejską w 1430 roku[8], lecz został pozbawiony praw miejskich 13 stycznia 1870 i włączony do gminy Gowarczów w powiecie koneckim[9]. W latach 1867–1954 siedziba gminy Gowarczów, 1954–1972 gromady Gowarczów[10], a od 1973 reaktywowanej gminy Gowarczów[11]. W latach 1975–1998 należał administracyjnie do województwa radomskiego. 1 stycznia 2024 odzyskał status miasta[1].
W Gowarczowie znajduje się szkoła podstawowa; do 2017 funkcjonowało też publiczne gimnazjum im. Jana Pawła II[12].
Historia edytuj
.jpg)
.jpg)
We wczesnym średniowieczu istniał tu gród, zbudowany na planie „ósemki”, zamieszkały w latach 1100–1250. W XIV w. była to osada parafialna z kościołem drewnianym (wzmiankowanym w 1404, ale istniejącym prawdopodobnie od XIII w.)[13], które odprowadzały dziesięcinę do kolegiaty sandomierskiej[6], w dokumentach z 1376 wymieniany jest kapelan Mikołaj de Goworziczow. Na początku XV wieku dziedzic Gowarczowa imieniem Wysota nadał tutejszemu proboszczowi pole, łąki, las i karczmę w Miłakowie[13].
Miasto lokowane na prawie magdeburskim w 1430 przez króla Władysława Jagiełłę na prośbę właściciela Gowarczowa, podczaszego sandomierskiego Krystyna (Krzysztofa[13]) Magiera (Magiery)[14], położone przy trakcie z Kielc do Grójca, odległe 2 i pół mili od Opoczna a 1 i pół mili od Końskich[15]. Wymieniane jako Goworziczow (1339), Goworzyczow (1520) i Goworczow (1577)[16].
W XVI w. mieszkańcy zajmowali się głównie rolnictwem. Dokument z 1546 odnotowuje, że z miastem kontakty handlowe mieli kupcy ze Śląska i Moraw[13]. W 1577 Gowarczów miał 7 łanów. Miasto płaciło szosu 6 florenów, od 7 łanów i 6 bań gorzałki, także czopowe za cały rok 22 floreny[15]. W 1662 miało 374 mieszkańców w 43 domach[potrzebny przypis].
W 1511 wzmiankowany kościół murowany pw. św. Piotra i św. Floriana, z placem pod szkołę, role miejskie, młyn i stawy. Kościół rozbudowano w 1640 dzięki staraniom chorążego krakowskiego Aleksandra Korycińskiego i jego małżonki Zofii ze Zborowskich[13]. Po pożarze z 1767[15], który objął miasto wraz ze świątynią[13], obecny kościół wzniesiono w 1774 ze środków Józefa Jabłonowskiego[13]. Świątynię pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła konsekrował w 1778 biskup sufragan gnieźnieński Ignacy Antoni Kozierowski. Świątynia została odnowiona w 1843, a w latach 1902–1904 w znacznym stopniu rozbudowana[6][14].
Istniała też oddzielna od kościoła kaplica św. Rocha[15].
W połowie XIV wieku parafia Gowarczów obejmowała obszar 103 km². Około 1350 miała 432 mieszkańców[potrzebny przypis]. W XIX w. parafia Gowarczów należała do dekanatu skrzyńskiego, a potem koneckiego, w 1881 liczyła 4960 parafian. Przed 1881 proboszczem był ks. Adam Jakubowski[15].
Miasto do XVIII wieku pozostawało w rękach Bnińskich i Jabłonowskich. Miasto było ośrodkiem przemysłu żelaznego, ludność trudniła się wyrobem gwoździ, w XVIII w. istniała tu fabryka szabel. W pierwszej połowie XIX w. działał tu wielki piec oraz 3 fryszerki[15].
W 1827 liczono tu 103 domów i 946 mieszkańców, w 1861 – 126 domów i 1496 mieszkańców (w tym 788 żydów), przeważnie rolników. W 1881 Gowarczów liczył 138 domów (12 murowanych) i 1280 mieszkańców, istniała tu szkoła początkowa i miał swoją siedzibę urząd gminny i sąd gminny I okręgu. Co wtorek odbywały się targi. W Końskich, oddalonych o 10 wiorst, znajdowała się stacja pocztowa[15].
W 1869 Gowarczów utracił prawa miejskie[17].
Gmina Gowarczów w XIX w. edytuj
Ok. 1881 gmina Gowarczów liczyła 5096 mieszkańców i zajmowała powierzchnię 19583 morgi, w tym 10544 morgi ziemi dworskiej.
W skład gminy wchodziły wówczas: Baczyna, Barycz, Bębnów, Borowiec, Brzeźnica, Chełb, Czysta, Drutarnia, Fidor, Gąsiorów, Giełzów, Głęboka Droga, Huta Stara, Józefów, Kacprów, Komaszyce, Kwas, Ludwinów, Michałów, Miłaków, Młynek Nieświński, Morzywół, Nieświń, Kosowa Wola, Paruchy, Praga, Rogówek, Stara Kuźnica, Skrzyszów, Teklinów i Witków[15].
Dobra Gowarczów w końcu XIX w. składały się z folwarków: Gowarczów-Praga, Ludwinów i Giełzów, oddzielonego folwarku Barycz vel Michałów, osad młynarskich: Morzywół, Borowiec i Kwas, oraz kilkunastu wsi. Rozległość dominialna wynosiła 4985 mórg[15].
| Folwark Gowarczów-Praga | Folwark Ludwinów | Folwark Giełzów | |
|---|---|---|---|
| grunty orne i ogrody | 724 morgi | 416 mórg | 365 mórg |
| łąki | 202 morgi | 56 mórg | 88 mórg |
| pastwiska | 323 morgi | 214 mórg | 393 morgi |
| lasy | 1029 mórg | 1046 mórg | |
| nieużytki i place | 32 morgi | 36 mórg | 60 mórg |
| razem | 2310 mórg | 1768 mórg | 906 mórg |
| budynki murowane | 25 | 11 | |
| budynki drewniane | 1 | 1 | 10 |
| płodozmian | 8- i 10-polowy | 5- i 9-polowy | |
| inne | pokłady rudy żelaznej, torfu, glinki ogniotrwałej i farby żółtej |
Oprócz powyższej rozległości dominialnej odłączono w różnych okresach osady młynarskie Morzywół z gruntem 36 mórg, osadę Borowiec z gruntem 25 mórg, osadę Kwas z gruntem 59 mórg, folwark Barycz vel Michałów z osadą młynarską o rozległości 250 mórg, oraz grunta w wieczystych dzierżawach – 1200 mórg[15].
Wsie w dobrach Gowarczów edytuj
- wieś Praga osad 16, gruntu mórg 24
- wieś Bębnów osad 41, grantu mórg 613
- wieś Barycz osad 13, gruntu mórg 263
- wieś Morzywół osad 13, gruntu mórg 267
- wieś Szczurek osad 6, gruntu mórg 151
- wieś Rogówek osad 11, gruntu mórg 182
- osada Kwas gruntu mórg 39
- wieś Brzeźnica osad 54, grantu mórg 730
- wieś Gąsiorów osad 21, gruntu mórg 233
- wieś Teklinów osad 9, gruntu mórg 105
- wieś Ludwinów osad 4, gruntu mórg 52
- wieś Januchta osad 15, grantu mórg 160,
- wieś Skrzyszów osad 27, gruntu mórg 323
- wieś Giełzów osad 23, gruntu mórg 667
- wieś Borowiec osad 11, gruntu mórg 355
- wieś Kacprów osad 37, gruntu mórg 551
- wieś Komaszyce osad 25, gruntu mórg 403
- wieś Miłaków osad 3, gruntu mórg 55
- Osad w dawnym miasteczku Gowarczów 229, gruntu mórg 1417.
Zabytki edytuj
- Kościół pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła z XV wieku. Pierwotnie gotycki, został rozbudowany ok. 1640 przez chorążego krakowskiego Aleksandra Korycińskiego i jego żonę Zofię ze Zborowskich. Świątynia uległa zniszczeniu w czasie pożaru w 1767. Fundatorem odbudowy w 1774 był kolejny właściciel tutejszych dóbr, chorąży galicki Józef Jabłonowski. W latach 1902–1904 z inicjatywy ks. Antoniego Czarkowskiego kościół ponownie rozbudowano. Nawa kościoła w dwuprzęsłowej części wschodniej zachowała swój pierwotny kształt – część zachodnia z dwuwieżową fasadą pochodzi z początku XX wieku. Krótkie, prostokątne prezbiterium jest w zrębie gotyckie. Zakrystia i dwie kwadratowe kaplice boczne pochodzą z 1640. Pod kaplicami znajdują się sklepione krypty grobowe. Z tego względu kaplice mają posadzki na nieco wyższym poziomie niż nawa. Sklepienia kaplic, prezbiterium i zakrystii są kolebkowo-krzyżowe[potrzebny przypis]. Przedsionek i skarbczyk posiadają sklepienie kolebkowe. Nawa ma nowe sklepienie pochodzące z czasu ostatniej rozbudowy. W wyposażeniu wnętrza dominują elementy z okresu wczesnego baroku. Kościół został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych (nr rej.: A.483 z 23.03.1957, z 15.02.1967 i z 7.05.1980)[18].
- Kościół pw. św. Rocha z 1908 r. Jest to budowla jednonawowa z prezbiterium nieco niższym od nawy. Front świątyni obramowany jest przez dwie wieżyczki. Kościółek posiada sklepienie korkowo-krzyżowe. Na ołtarzu wykonanym z cegły i gipsu umieszczony jest późnorenesansowy obraz św. Rocha.
Zobacz też edytuj
Przypisy edytuj
- ↑ a b Dz.U. 2023 poz. 1472.
- ↑ Wieś Gowarczów w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2022-03-16] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 325 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ a b c TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2015-04-05].
- ↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ a b c Parafia. [w:] Parafia Gowarczów [on-line]. [dostęp 2019-05-03].
- ↑ Drzewiczka, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 183.
- ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 32-33
- ↑ Postanowienie z 24 października (5 listopada) 1869 (Dziennik Praw, rok 1869, tom 69, nr 239, s. 419)
- ↑ Uchwała Nr 13d/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 29 września 1954 r. w sprawie podziału na gromady powiatu koneckiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 20 grudnia 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 29 września 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 31 grudnia 1954 r., Nr. 15, Poz. 104)
- ↑ Uchwała Nr XVII/79/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 8 grudnia 1972 r. w sprawie utworzenia gmin w województwie kieleckim (Dz. Urz. WRN w Kielcach z 1972 r. Nr 26, poz. 173)
- ↑ Uchwała Nr XXIX/225/2017 Rady Gminy w Gowarczowie z dnia 10 lutego 2017 roku w sprawie projektu dostosowania sieci szkół podstawowych i gimnazjów do nowego ustroju szkolnego. [w:] Biuletyn Informacji Publicznej [on-line]. Gmina Gowarczów. [dostęp 2019-05-03].
- ↑ a b c d e f g Gowarczów. Kościół parafialny. Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Kielcach, 12-09-2006. [dostęp 2019-05-04].
- ↑ a b Gowarczów – Parafia pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła. Diecezja Radomska. [dostęp 2019-05-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-05-04)].
- ↑ a b c d e f g h i j Gowarczów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 756., autor opisu: Bronisław Chlebowski
- ↑ Gowarczów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 527.
- ↑ Postanowienie Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim z dnia 24 października (5 listopada) 1869 r. o przemianowaniu na osady niektórych miast w gubernji radomskiej (Dziennik Praw z 1869 r. T. 69, Nr 239, s. 419)
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo świętokrzyskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023, s. 33 [dostęp 2015-11-17].
Bibliografia edytuj
- Miasta polskie w Tysiącleciu, przewodn. kom. red. Stanisław Pazyra, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków, 1965-1967
Linki zewnętrzne edytuj
- Historia Żydów w Gowarczowie na portalu Wirtualny Sztetl
- Galeria zdjęć: gminagowarczow.yoyo.pl