Granica (film 1938)

film z 1938 roku

Granica – polski film fabularny z 1938 roku w reżyserii Józefa Lejtesa, według scenariusza napisanego wraz ze Stanisławem Urbanowiczem i Eugeniuszem Bundą na podstawie powieści Zofii Nałkowskiej. Jest to pierwsza kinowa adaptacja dzieła Nałkowskiej, przed filmem Jana Rybkowskiego z 1977 roku.

Granica
Ilustracja
Mieczysława Ćwiklińska, Jerzy Pichelski i Aleksander Zelwerowicz w jednej ze scen filmu
Gatunek

dramat

Rok produkcji

1938

Data premiery

29 października 1938

Kraj produkcji

Polska

Język

polski

Czas trwania

105 min

Reżyseria

Józef Lejtes

Scenariusz

Stanisław Urbanowicz
Józef Lejtes
Eugeniusz Bunda

Główne role

Jerzy Pichelski
Lena Żelichowska
Elżbieta Barszczewska

Muzyka

Marian Neuteich

Zdjęcia

Seweryn Steinwurzel

Scenografia

Stefan Norris
Jacek Rotmil

Produkcja

Parlofilm

Fabuła edytuj

Zobacz więcej w artykule Granica (powieść), w sekcji Zarys fabuły.

Młody arystokrata Zenon Ziembiewicz wraca do kraju, ze studiów w Paryżu. Na miejscu odnawia znajomość z dawną ukochaną Elżbietą. Równocześnie nawiązuje romans z młodą służącą – Justyną. Nie przejmuje się tym, że swoim zachowaniem krzywdzi obie zakochane w nim kobiety. Gdy Justyna oznajmia Zenonowi, że jest w ciąży, Elżbieta z nim zrywa[1]. Zenon stara się zapomnieć o nieudanych podbojach miłosnych, jako prezydent Warszawy stara się energicznie pracować. Justyna na prośbę Zenona dokonuje aborcji, podczas gdy ostatecznie on sam wiąże się z Elżbietą. Z tęsknoty za utraconym dzieckiem Justyna planuje zemstę; w międzyczasie prezydenta pogrąża afera budowlana z jego udziałem. Justyna, złożywszy wizytę u Zenona, wypala mu twarz kwasem. Okaleczony Zenon strzela sobie w skroń i pozbawia się życia[1].

Obsada edytuj

Źródło: Filmpolski.pl[1]

Produkcja edytuj

 
Zofia Nałkowska (1932), autorka pierwowzoru literackiego

Podstawą literacką dla filmu Józefa Lejtesa była powieść Zofii Nałkowskiej Granica (1935), która w chwili pierwszego wydania została bardzo pozytywnie przyjęta przez krytyków, była też wielce poczytna (2600 egzemplarzy do 1939 roku)[2]. Lejtes wraz ze Stanisławem Urbanowiczem i Eugeniuszem Bundą napisał scenariusz na podstawie powieści[1], przy udziale samej Nałkowskiej[3]; w reżyserii Lejtesowi asystowali Bunda i Krystyna Zelwerowicz[1]. Zdjęcia do filmowej wersji Granicy nakręcił Seweryn Steinwurzel, natomiast scenografię wykonali Jacek Rotmil i Stefan Norris. Muzykę skomponował Marian Neuteich, a kierownikiem produkcji został Norbert Tarler. Film wyprodukowała wytwórnia Parlofilm[1].

Odbiór edytuj

W chwili premiery Granica odniosła wielki sukces komercyjny[4], lecz po II wojnie światowej długo była przyjmowana niechętnie. Jerzy Toeplitz w retrospektywnym artykule dla „Filmu” z 1963 roku uznawał, że obsada aktorska została źle dobrana, a Lejtes zmarnował krytyczny potencjał powieści Nałkowskiej, zwłaszcza na tle lepiej zaadaptowanych filmów opartych na gorszych powieściach z epoki (np. Wspólnego pokoju, 1959, Wojciecha Jerzego Hasa na podstawie powieści Zbigniewa Uniłowskiego)[5]. Toeplitz podsumowywał: „Zenon Ziembiewicz, Elżbieta Biecka i Justyna Bogutówna – to postacie, które warto wskrzesić na ekranie. W pełnym wymiarze – a nie w wersji okaleczonej […], spreparowanej przez wytwórnię Parlofilm”[5].

Krytyk filmowy Jan Olszewski w tekście z 1978 roku wyraził inną opinię. Wprawdzie z rozczarowaniem przyjmował nazbyt jednoznaczną kreację Pichelskiego jako Ziembiewicza, lecz chwalił obsadę ról drugoplanowych i rolę, jaką w odbiorze filmu odgrywają rekwizyty. Staroświeckie meble towarzyszące pierwszej części filmu konotują „nastrój pogody, spokoju i bezpieczeństwa”, natomiast druga część filmu z nowoczesnym umeblowaniem wnętrza mieszkania bohatera eksponuje „chłód, trzeźwość, wyrachowanie”[6]. Zdaniem Olszewskiego ów kontrast pokazuje „metaforyczny portret współczesnej sobie [reżyserowi] Polski”[6].

Sheila Skaff pisała natomiast w retrospektywnej książce z 2008 roku, iż „dobrze wykreowane postacie sprawiają, że jest to jeden z najbardziej podziwianych i naśladowanych filmów przedwojennej Polski”[7]. Zdaniem Skaff, na przykładzie takich filmów jak Dziewczęta z Nowolipek i Granica, Lejtes ujawnia „wyjątkową zdolność do tworzenia szeregu kobiecych postaci różniących się postawami i pragnieniami, ale połączonych złożonością i głębią ich osobowości”[8]. Ewelina Wejbert-Wąsiewicz wskazywała Granicę Lejtesa jako jeden z pierwszych polskich filmów poruszających wątek niechcianej ciąży i aborcji[3]. Wojciech Otto z kolei wymieniał Granicę wśród ledwie kilku filmów o ambicjach artystycznych w międzywojennej Polsce, obok Legionu ulicy (1932) Aleksandra Forda, Ludzi Wisły (1938) Forda i Jerzego Zarzyckiego (1938), Przebudzenia (1934) Forda i Jana Nowiny-Przybylskiego oraz Strachów (1938) Eugeniusza Cękalskiego i Karola Szołowskiego[9].

Joanna Preizner podsumowywała, że tak jak Dziewczęta z Nowolipek, Granica „w przeciwieństwie do wielu produkcji z tego okresu […] mówiła o konkretnych problemach, odwoływała się do doświadczeń znanych niemal każdemu”. Oba filmy Lejtesa zdaniem Preizner „były świetnie zrealizowane […] i zagrane”[10].

Przypisy edytuj

  1. a b c d e f Granica w bazie filmpolski.pl
  2. Lucyna Marzec, Spór o „Granicę” Zofii Nałkowskiej, Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2019, s. 27–30, ISBN 978-83-7654-484-7, OCLC 1156640005 [dostęp 2023-09-28].
  3. a b Ewelina Wejbert-Wąsiewicz, Problematyka niechcianej ciąży i aborcji w filmie polskim. Ideologia, polityka, rzeczywistość, „Sztuka i Dokumentacja” (18), 2018, s. 260–261, ISSN 2080-413X [dostęp 2023-09-28].
  4. Lucyna Marzec, Spór o „Granicę” Zofii Nałkowskiej, Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2019, s. 30, ISBN 978-83-7654-484-7, OCLC 1156640005 [dostęp 2023-09-28].
  5. a b Jerzy Toeplitz, Granica, „Film” (5), 1963, s. 14.
  6. a b Jan Olszewski, Recenzowane po latach: Granica, „Film” (40), 1978, s. 21.
  7. Sheila Skaff, The law of the looking glass: cinema in Poland, 1896-1939, Athens: Ohio University Press, 2008, s. 163, ISBN 978-0-8214-1784-3 [dostęp 2023-09-28].
  8. Sheila Skaff, The law of the looking glass: cinema in Poland, 1896-1939, Athens: Ohio University Press, 2008, s. 162, ISBN 978-0-8214-1784-3 [dostęp 2023-09-28].
  9. Wojciech Otto, Wielkomiejskie życie Drugiej Rzeczypospolitej w polskim flmie fabularnym okresu międzywojennego Wstęp do tematu, „Images. The International Journal of European Film, Performing Arts and Audiovisual Communication”, 12 (21), 2013, s. 300, ISSN 1731-450x [dostęp 2023-09-28].
  10. Joanna Preizner, History of Polish cinema: from the beginnings to Polish school, Kraków: Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, 2020, s. 35.

Literatura edytuj

  • Jan Lewandowski: 100 filmów polskich. Chorzów: Videograf II, 2004, s. 16. ISBN 83-7183-326-1.

Linki zewnętrzne edytuj