György Spiró

węgierski prozaik, dramatopisarz, eseista, tłumacz

György Spiró (wym. IPA: ɟørɟ ʃpiro, ur. 4 kwietnia 1946 w Budapeszcie) – węgierski prozaik, dramatopisarz, eseista, tłumacz.

György Spiró
Ilustracja
Zdjęcie z 2005
Data i miejsce urodzenia

4 kwietnia 1946
Budapeszt

Narodowość

węgierska

Język

węgierski

Alma Mater

Uniwersytet im. Loránda Eötvösa w Budapeszcie

Dziedzina sztuki

pisarz, eseista, tłumacz

podpis

Życiorys

edytuj

Spiró jest synem inżyniera z Miszkolca. Ukończył literaturę węgierską i słowiańską na Uniwersytecie Budapeszteńskim. Jest eseistą, tłumaczem, dyrektorem teatrów i wykładowcą uniwersyteckim.

Pisarz i dramaturg

edytuj

Jest również autorem powieści Kerengő (Krużganek, 1974), A jövevény (Przybysz, 1990), bestsellerowej powieści Fogság (Niewola, 2005) oraz licznych dramatów, w tym Szalbierza (1987), Dogrywki (1998) i Stłuczki (2004), zbiorów esejów i opowiadań.

Spiró we wcześniejszych dziełach poruszał niekiedy tematykę żydowską. W swojej najobszerniejszej, ponad 900-stronicowej, powieści Fogság (Niewola 2005), opowiada o doświadczeniach dorastającego w Rzymie dynastii julijsko-klaudyjskiej żydowskiego chłopca Uri, tułacza wracającego do swoich korzeni. Powieść ta przez wielu krytyków na Węgrzech i za granicą uznana została za arcydzieło.

Tematyka polska w twórczości artysty

edytuj

Jest znawcą polskiej kultury i admiratorem Wyspiańskiego, ma w dorobku przekłady wszystkich jego dramatów, a także niektórych dramatów Gombrowicza. Dramaturgia Spiró jednoznacznie była inspirowana przez ideę „teatru ogromnego” Wyspiańskiego[1].

W 1969 r. pisarz zaczął uczyć się polskiego. Do Polski przyjeżdżał od początku lat 70., a kontakty z ówczesnym środowiskiem literackim i teatralnym rozbudziły zainteresowanie polskim dramatem. Przypadkiem natknął się na wydane w 1956 r. przez Ossolineum Recenzje Teatralne Towarzystwa Iksów 1815-1819[2]. W ten sposób w roku 1974 autor wierszy, kilku dramatów oraz jednej powieści znalazł temat, o którym będzie później mówił jako o wielkiej przygodzie swojego życia. Pięć lat poświęcił Spiró na badania realiów Warszawy z przełomu XVIII i XIX w., ówczesnej prasy, historii Teatru Narodowego i występujących w nim aktorów oraz na opracowanie tekstu[3].

W 1981 roku wydał osnutą wokół postaci Wojciecha Bogusławskiego powieść Az Ikszek (1981) (Iksowie), z powodu której w Polsce został oskarżony o szarganie narodowych świętości. Była to książka o Bogusławskim w czasach po utracie niepodległości przez Polskę (postać aktora była pretekstem do przedstawienia beznadziejnych zmagań artystów walczących z cenzurą i represjami podobnie, jak walczyli pisarze w czasach dyktatury). Rzeczową analizę powieści przedstawił w „Pamiętniku Teatralnym” profesor Andrzej Sieroszewski[4], w „Literaturze na Świecie” Elżbieta Cygielska zaprezentowała fragmenty wybranych recenzji węgierskich[5].

Jerzy Robert Nowak, w latach 80. XX w. członek prokomunistycznego Stronnictwa Demokratycznego, wystąpił z ostrą krytyką książki Iksowie. Oskarżył pisarza o antypolonizm i przedstawianie obrazu Polaków w bardzo niekorzystnym świetle[3][6][7]. Książkę Spiró skrytykowali również Aleksander Gieysztor oraz István Csapláros, wieloletni kierownik katedry hungarystyki Uniwersytetu Warszawskiego[8]. Nowak, po 1989 r. i swoim wystąpieniu z SD twierdził, książka ta została napisana na polecenie władz Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej i miała na celu przeciwdziałanie ewentualnym wpływom zrywu „Solidarności” na społeczeństwo węgierskie[9].

Z krytyką Nowaka polemizowała Weronika Kasprzak[3]. Jej zdaniem publikowane w „Zdaniu” teksty Nowaka sprawiają dziś wrażenie komiczne, gdyż autor skrupulatnie obliczył, na ilu stronach powieści padają pod adresem Staszica czy Niemcewicza słowa takie jak „głupiec” czy „idiota”. Kasprzak, a także Małgorzata Szpakowska w miesięczniku „Dialog” zarzuciły ponadto Nowakowi wyrywanie z kontekstu pojedynczych zdań[3][10].

W ocenie polskiego tłumacza Spiró, Mieczysława Dobrowolnego, wskutek interwencji Nowaka w wydziale kultury KC PZPR zablokowano wydanie powieści[11], zakazano pisarzowi wstępu do polskich bibliotek naukowych i odebrano mu możliwość przyjazdu do Polski w celu prowadzenia dalszych badań literackich, a także cofnięto obietnicę stypendium na badania archiwalne (pisarz pracował wówczas nad powieścią o Towiańskim)[3]. Niemniej, na Węgrzech książka zyskała drugie wydanie, zaś sam Spiró w przekonaniu Nowaka, wyrażanym przez niego jednakże dopiero po upadku systemu komunistycznego w Polsce i na Węgrzech, był mocno popierany przez węgierskie władze komunistyczne[8].

W oparciu o tę powieść w 1983 r. napisał następnie dramat pt. Az imposztor (Szalbierz 1987). Dramat ten stanowi przełom w twórczości Györgya Spiró – autor dzięki niemu zaistniał w teatrze węgierskim. Prapremiera tej sztuki w Teatrze im. Katony w 1983 roku w reżyserii Gábora Zsámbékiego stała się w Budapeszcie wydarzeniem teatralnym, zwłaszcza dzięki roli legendy sceny węgierskiej, aktora i reżysera Tamása Majora (którego cechami autor obdarzył postać Mistrza). Autor w formie tradycyjnej ujął jak najbardziej aktualne myśli na temat historii, władzy, teatru, a sztuka mówi o losach środkowo-wschodniej Europy przez historię polską[12]. Wskutek skandalu z powieścią Iksowie nie doszedł do skutku także późniejszy przyjazd pisarza do Polski na prapremierę tegoż dramatu, wystawianego w 1987 r. przez warszawski teatr Ateneum. Po polskiej prapremierze sztuki autor wystosował specjalny list „Do polskiego widza”, w którym tłumaczy swoje intencje: „Polskiemu widzowi nie muszę zapewne wyjaśniać, że jej treść nie odpowiada rzeczywistym wydarzeniom z przeszłości (...) Natomiast Bogusławski mógł być takim autorem, jakim go ukazałem, a w każdym razie taki obraz tego człowieka mam przed oczyma po lekturze materiałów źródłowych i publikacji znakomitych historyków teatru”[13].

W 2009 wydano w Polsce powieść Mesjasze (Messiások 2007), opowiadającą historię Andrzeja Towiańskiego i jego sekty. W Mesjaszach Spiró „demitologizuje polskie legendy i odbrązowia część naszej historii, przywracając ją życiu”[14]. W 2010 autor za tę powieść otrzymał Nagrodę „Angelus”[15].

Nagrody

edytuj

Twórczość

edytuj

Powieści

edytuj
  • Az Ikszek (Iksowie, 1981), wyd. Szépirodalmi Könyvkiadó
  • Kerengő (Krużganek, 1974), wyd. Szépirodalmi Könyvkiadó
  • A jövevény (Przybysz, 1990), wyd. Árkádia Könyvkiadó-Szépirodalmi Könyvkiadó
  • Fogság (Niewola, 2004, wyd. Magvető Könyvkiadó; wyd. pol. 2015)
  • Messiások (Mesjasze, 2007; wyd. pol. 2009)
  • Tavaszi tárlat (Salon Wiosenny, 2010; wyd. pol. 2016)

Dramaty

edytuj
  • Szalbierz (1983)
  • Dogrywka (1998)
  • Stłuczka (2004)

Przypisy

edytuj
  1. Csilla Gizińska, Droga dramatu węgierskiego na polską scenę teatralną od lat 60. XX wieku, s. 19.
  2. Recenzje teatralne Towarzystwa Iksów 1815-1819, oprac. J. Lipiński, Z. Jabłoński, Wydawnictwo Ossolińskich, Wrocław 1956, 625 s.
  3. a b c d e Weronika Kasprzak, Spiró i Bogusławski. teatr-pismo.kei.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-05-02)]., Miesięcznik „Teatr”, Nr 1/2009 [dostęp 2010-12-30].
  4. Andrzej Sieroszewski, „Polak Węgier dwa bratanki. Węgierski bestseller”, „Pamiętnik Teatralny”, nr 1/1983, s. 31–38.
  5. Elżbieta Cygielska, „Iksy”, „Literatura na Świecie”, nr 4/1983, s. 371–374.
  6. Jerzy Robert Nowak, Pamflet i mistyfikacja. „Zdanie” 1986, nr 2, s. 16–26.
  7. Jerzy Robert Nowak, Krzyk i argumenty. „Zdanie” 1986 nr 10, s. 48–52.
  8. a b Jerzy Robert Nowak, Na przekór skorpionom, Wydawnictwo Maron, Warszawa 2005, s. 39.
  9. Jerzy Robert Nowak, Na przekór skorpionom, Wydawnictwo Maron, Warszawa 2005, s. 38.
  10. Małgorzata Szpakowska, Upiorne podwórko György Spiró, Dialog 5/1987, s. 176–180.
  11. Cezary Łazarewicz, Dzieje kaznodziei Polityka (tygodnik) 25 marca 200.
  12. Csilla Gizińska, Droga dramatu węgierskiego na polską scenę teatralną od lat 60. XX wieku, s. 20.
  13. Złota Setka Teatru Telewizji, Teatr Telewizji, G. Spiro – Szalbierz (1990) reż. Tomasz Wiszniewski.
  14. O Mesjaszach na stronie wydawnictwa W.A.B.. [dostęp 2009-12-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-01-02)].
  15. Literacka nagroda Angelus dla Gyorgy Spiró. Polskie Radio.pl Kultura. [dostęp 2010-12-30].
  16. Międzynarodowa Nagroda Wyszehradzka dla pisarza Györgya Spiró. 2009-05-29. [dostęp 2010-12-01].
  17. Angelus Literacka Nagroda Europy Środkowej. 2010-12-04. [dostęp 2010-12-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-12-04)].
  18. Laureaci z poprzednich edycji: Polish Market [online], www.polishmarket.com.pl [dostęp 2015-12-07] [zarchiwizowane z adresu 2019-04-19].

Linki zewnętrzne

edytuj