Hugo Steinhaus

polski matematyk (1887–1972)

Hugo Dyonizy Steinhaus (ur. 14 stycznia 1887 w Jaśle, zm. 25 lutego 1972 we Wrocławiu) – polski matematyk[2] żydowskiego pochodzenia, profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza i Uniwersytetu Wrocławskiego, współtwórca lwowskiej szkoły matematycznej[2], współzałożyciel i redaktor czasopisma „Studia Mathematica[2]; aforysta.

Hugo Dyonizy Steinhaus
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

14 stycznia 1887
Jasło, Austro-Węgry

Data i miejsce śmierci

25 lutego 1972
Wrocław, Polska

Zawód, zajęcie

matematyk

profesor nauk matematycznych
Alma Mater

Uniwersytet Lwowski

Doktorat

1911 – matematyka
Uniwersytet w Getyndze

Polska Akademia Nauk
Status

członek rzeczywisty[1]

Doktor honoris causa
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu – 1963
Uniwersytet Warszawski – 1958
Uniwersytet Wrocławski
Akademia Medyczna we Wrocławiu
Uczelnia

Uniwersytet Wrocławski

Dziekan Wydziału Matematyki, Fizyki i Chemii Uniwersytetu Wrocławskiego
Odznaczenia
Order Sztandaru Pracy I klasy Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski Medal 10-lecia Polski Ludowej

Był autorem wielu prac z zakresu teorii gier, analizy funkcjonalnej, topologii, teorii mnogości, szeregów trygonometrycznych, szeregów ortogonalnych, teorii funkcji rzeczywistych oraz zastosowań i popularyzacji matematyki[3].

Życiorys edytuj

Dzieciństwo i młodość edytuj

Urodził się 14 stycznia 1887 w Jaśle w rodzinie Bogusława, dyrektora spółdzielni kredytowej, i Eweliny z Lipschitzów. Jego ojciec był właścicielem cegielni[4]. Był wnukiem Józefa, radnego rady miejskiej w Jaśle (pochowanego na jasielskim cmentarzu żydowskim) i prawnukiem Chaima haKohen Steinhausa (przydomek „haKohen” oznacza, że męscy przedstawiciele rodu Steinhaus pochodzą w prostej linii od biblijnego arcykapłana Aarona). Bratanek Ignacego Steinhausa, adwokata, posła do parlamentu austriackiego. Do 9 roku życia pobierał prywatne nauki w domu[4]. Następnie od czwartej klasy uczęszczał do szkoły ludowej[4]. Języka francuskiego nauczył się od bony, która na co dzień opiekowała się nim i jego siostrami, niemieckiego czytając książki, angielskiego zaczął się uczyć przed maturą, poza tym na maturze obowiązkowo była łacina (pisemna) i greka (ustna)[4]. W 1905 zdał z odznaczeniem maturę w gimnazjum klasycznym w Jaśle[5]. Następnie rozpoczął studia matematyczne i filozoficzne na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego[6].

Po roku zmienił uczelnię; w latach 1906–1911 kontynuował studia w Getyndze pod kierunkiem Davida Hilberta i Feliksa Kleina[6]. Przeniesienie się na Uniwersytet w Getyndze było wynikiem przypadkowego spotkania we Lwowie prof. Stanislausa Jollesa(inne języki) (był on specjalistą w zakresie geometrii wykreślnej na politechnice w Charlottenburgu), który namówił Steinhausa na studia w Getyndze[7][8]. Tamże zaczął biegać i to niezależne od pory roku, potrafił przebiec kilkanaście kilometrów po śniegu. Tam także poznał Wacława Sierpińskiego i Tadeusza Banachiewicza, z którymi podróżował po Niemczech – Hamburg uważał za najpiękniejsze miasto niemieckie[4]. W 1911 uzyskał tam stopień doktora filozofii summa cum laude na podstawie pracy Neue Anwendungen des Dirichlet’schen Prinzips[9]. Promotorami pracy doktorskiej byli: David Hilbert, Carl Runge i Johannes F. Hartmann[4]. W latach 1911–1914 przebywał w Jaśle, w tym okresie opublikował osiem prac. Jesienią 1911 musiał wstąpić do CK Armii, która to służba obrzydziła mu wojsko ostatecznie, wkrótce został zwolniony do cywila z powodu choroby serca[4]. Na wiosnę 1915 roku wstąpił do Legionów Polskich, uczestniczył w walkach 1. Pułku Artylerii na Wołyniu[10]. W następnym roku podjął pracę w Centrali Odbudowy Kraju w Krakowie. Tamże w lipcu 1916 roku doszło na krakowskich plantach do słynnego spotkania Stefana Banacha, którego uważał za swoje największe „odkrycie” matematyczne[4][9]. W 1917 habilitował się we Lwowie na podstawie rozprawy o pewnych własnościach szeregów Fouriera. Przez rok był asystentem i docentem matematyki na Uniwersytecie Lwowskim.

W tym czasie matematyk Józef Puzyna poważnie zachorował i Steinhaus praktycznie sam reprezentował matematykę[4]. Wtedy to córkę wraz z żoną wysłał do Jasła, a sam pozostał we Lwowie.

Kariera naukowa przed wojną edytuj

 
Kamienica przy ul. Kadeckiej 14 we Lwowie, należąca do prof. Hugona Steinhausa

W 1918 opublikował pracę Additive und stetige Funktionaloperationen („Mathematische Zeitschrift”, 5/1919), uważaną za pierwszą polską pracę o operacjach funkcyjnych. Po zakończeniu I wojny światowej przebywał w Jaśle, gdzie pracował jako matematyk w biurze rozdziału gazu.

W 1920 został profesorem nadzwyczajnym matematyki Uniwersytetu Lwowskiego i kierownikiem I Katedry Matematyki (1920–1939), a w 1923 profesorem zwyczajnym. Wtedy napisał popularną książeczkę „Czem jest, a czem nie jest matematyka”[4]. Kilkakrotnie wyjeżdżał do Paryża, Getyngi i Bolonii.

W Bolonii odbył się kongres matematyczny z udziałem naukowców niemal z całego świata. Subwencję na pobyt polskich matematyków wyasygnował premier Kazimierz Bartel[4].

Skupione wokół Steinhausa i Stefana Banacha grono lwowskich matematyków, wśród których byli między innymi Stanisław Mazur, Władysław Orlicz, Juliusz Paweł Schauder, Stefan Kaczmarz, Stanisław Ulam, Władysław Nikliborc tworzyło tak zwaną lwowską szkołę matematyczną, silny ośrodek naukowy, którego tematyka badań była odmienna od tematyki ośrodka warszawskiego. Domeną szkoły lwowskiej stała się analiza funkcjonalna. W 1929 Steinhaus wspólnie ze Stefanem Banachem założył czasopismo „Studia Mathematica” o zasięgu międzynarodowym, poświęcone wyłącznie analizie funkcjonalnej.

W roku 1938 wynalazł introwizor – przyrząd do przestrzennej lokalizacji rentgenowskiej niedostępnych przedmiotów, opatentowany w USA[11].

Córka Lidia Steinhaus (1919–2000) studiowała prawo w Paryżu. Tam zaręczyła się ze studentem romanistyki, Janem Kottem, za którego wyszła za mąż w czerwcu 1939[12].

Losy wojenne edytuj

W 1939 po agresji ZSRR na Polskę i aneksji Lwowa przez ZSRR otrzymał nominację na profesora Katedry Analizy Wyższej w Lwowskim Państwowym Uniwersytecie ZSRR (przemianowany przez sowietów dotychczasowy Uniwersytet Jana Kazimierza) oraz pracownika naukowego Akademii Nauk w Kijowie. Po wkroczeniu do Lwowa wojsk niemieckich (29 czerwca 1941), wobec represji hitlerowców wobec Żydów, Steinhaus wraz z rodziną kilka miesięcy ukrywał się[6] w mieszkaniach znajomych we Lwowie. Najdłużej ukrywał się w willi profesorstwa Benedykta i Stefanii Fulińskich przy ul. Tarnowskiego 82. Prof. Steinhaus nie wychodził do miasta, ograniczając się do przebywania w ogrodzie. Do miasta za to wychodziła żona profesora, co później omal nie doprowadziło do dekonspiracji rodziny. W końcu listopada 1941 uciekł do Osiczyna pod Lwowem i stamtąd w lipcu 1942 do Berdechowa koło Stróż (obecnie Wyskitna). Dzięki pomocy granatowego policjanta Józefa Laski (członka ZWZ i AK ps. „Orlicz”) z Bobowej, który wyrobił dla profesora dokumenty na fikcyjne nazwisko Grzegorz Krochmalny, oraz dzięki pomocy i opiece Mariana Szafrańca ps. „Junosz” pod zmienionym nazwiskiem profesor uczestniczył w tajnym nauczaniu[6], uniknął aresztowania i przeżył wojnę.

Po wojnie – Wrocław edytuj

 
Grób prof. Steinhausa na cmentarzu przy ul. Smętnej we Wrocławiu

W 1945 współorganizował wrocławskie środowisko naukowe. Został powołany na katedrę zastosowań matematyki Wydziału Matematyczno-Fizyczno-Chemicznego, wspólnego dla Uniwersytetu i Politechniki. Był pierwszym dziekanem Wydziału Matematyki, Fizyki i Chemii Uniwersytetu Wrocławskiego. Przez wiele lat prowadził seminarium z zastosowań matematyki w Instytucie Matematycznym Uniwersytetu Wrocławskiego. Pełnił funkcję kierownika działu zastosowań przyrodniczych i gospodarczych Instytutu Matematycznego PAN, której był członkiem rzeczywistym (od 1952). Na polu analizy matematycznej współpracował z prof. Janem Mikusińskim i prof. Ewą Krzywicką-Blum.

Opublikował około 250 prac. Głównymi dziedzinami jego badań były szeregi trygonometryczne i ortogonalne, zagadnienia sumowalności. Zasadnicze wyniki zawarł w Theorie der Ortogonalreihen („Monografie Matematyczne”, 6/1935 z Kaczmarzem).

Wiele jego prac ma zasadnicze znaczenie w ścisłych sformułowaniach podstaw rachunku prawdopodobieństwa opartym na teorii miary i teorii mnogości. Wśród prac wiele miejsca zajmowały zastosowania matematyki do różnych dyscyplin, m.in. biologii, medycyny, statystyki.

Hugo Steinhaus zmarł 25 lutego 1972 we Wrocławiu i spoczywa na wrocławskim cmentarzu św. Rodziny przy ulicy Smętnej. Jego grób znajduje się na polu nr 12 (rząd 64, grób nr 19)[13].

Popularyzator nauki edytuj

Był autorem unikatowego, popularyzującego matematykę Kalejdoskopu matematycznego (wyd. 1938 po polsku i angielsku, przetłumaczony na 10 języków) i kilku innych książek popularnonaukowych. W 1960 otrzymał Nagrodę „Problemów” za osiągnięcia w dziedzinie popularyzowania nauki[14]. Pozostawił też, wydane pośmiertnie, Wspomnienia i zapiski (Wrocław, 2002, I wydanie Aneks, Londyn, 1992).

Życie prywatne edytuj

9 sierpnia 1917 roku ożenił się ze Stefanią Schmaus[4]. Ich córka Lidia Joanna urodziła się 6 kwietnia 1919[12].

Obdarzony był wielkim poczuciem humoru, znany był z dowcipnych i ciętych wypowiedzi (wydany w 1980 Słownik racjonalny H. Steinhausa). Był ateistą[15].

Publikacje edytuj

Odznaczenia i wyróżnienia edytuj

Doktoraty honoris causa edytuj

  • 1958: Uniwersytetu Warszawskiego
  • 1961: Akademii Medycznej we Wrocławiu
  • 1963: Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu[16]
  • 1965: Uniwersytetu Wrocławskiego

Wyróżnienia państwowe i samorządowe edytuj

Inne zaszczyty edytuj

Upamiętnienie edytuj

 
Tablica pamiątkowa we Wrocławiu

Nazewnictwo edytuj

  • Imieniem Hugona Steinhausa nazwano ulice w Warszawie (dzielnica Mokotów)[20] i we Wrocławiu (dzielnica Fabryczna)[21].
  • Rondo w Jaśle na skrzyżowaniu ulic Tadeusza Kościuszki i Hugona Kołłątaja w roku 2012 zostało nazwane imieniem Hugona Steinhausa[22].
  • Szkoła podstawowa nr 5 we Wrocławiu nosi imię Hugona Steinhausa[23].

Tablice pamiątkowe edytuj

  • 2 czerwca 2018 w Getyndze przy ul. Maxa Plancka odsłonięto tablicę upamiętniającą Hugona Steinhausa[24].
  • Osłonięto tablice pamiątkowe: w budynku Liceum Ogólnokształcącym nr 1 w Jaśle w roku 1988[25][26][27] i we Wrocławiu przy ul. Zygmunta Janiszewskiego.

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. Członkowie PAN: Steinhause, Hugo
  2. a b c Prof. dr hab. Włodzimierz Waliszewski i in., Encyklopedia szkolna. Matematyka, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1988, ISBN 83-02-02551-8, s.259, Steinhaus.
  3. Prof. dr hab. Włodzimierz Waliszewski i in., Encyklopedia szkolna. Matematyka, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1988, ISBN 83-02-02551-8, s.259-260, Steinhaus.
  4. a b c d e f g h i j k l Steinhaus 1992 ↓.
  5. Wykaz uczniów klas ósmych od roku szkolnego 1875/6. W: Księga pamiątkowa 70-lecia Państwowego Gimnazjum imienia króla Stanisława Leszczyńskiego w Jaśle 1868–1938. Jasło: 1938, s. 119.
  6. a b c d Prof. dr hab. Włodzimierz Waliszewski i in., Encyklopedia szkolna. Matematyka, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1988, ISBN 83-02-02551-8, s.260, Steinhaus.
  7. Steinhaus 1992 ↓, s. 38.
  8. Roman Duda, Hugo Dyonizy Steinhaus (1887–1972), [w:] Mirosław Krzyśko i inni red., Statystycy polscy. Biogramy, wyd. 2, Warszawa: Zakład Wydawnictw Statystycznych, 2018, s. 359–365, ISBN 978-83-7027-685-0, OCLC 1050848877.
  9. a b   Hugo Dyonizy Steinhaus w bazie Mathematics Genealogy Project (ang.) [dostęp 2021-10-30].
  10. Marek Gałęzowski, Na wzór Berka Joselewicza. Żołnierze i oficerowie pochodzenia żydowskiego w Legionach Polskich”. Z przedmową Richarda Pipesa. Warszawa 2010, s. 594.
  11. Steinhaus 1992 ↓, s. 156.
  12. a b Ukrywanie Żydów przez współtwórcę grupy poetyckiej „Żagary”. Historia Jerzego Zagórskiego i jego żony Marii | Polscy Sprawiedliwi, sprawiedliwi.org.pl [dostęp 2021-08-20].
  13. Steinhaus Hugo Dyonizy. [w:] mogily.pl [on-line]. [dostęp 2022-05-06].
  14. Józef Hurwic, Czasopismo „Problemy” w polskim życiu intelektualnym po drugiej wojnie światowej, „Analecta”, 8/2 (16), 1999, s. 20.
  15. Steven G. Krantz: Mathematical Apocrypha: Stories and Anecdotes of Mathematicians and the Mathematical. Mathematical Association of America, 2002, s. 202. ISBN 978-0-88385-539-3. Cytat: ...Steinhaus odpowiedział, że „Bóg jest zawsze obecny”. Należy zauważyć, że Steinhaus był zdeklarowanym ateistą.
  16. Hugo Steinhaus, [w:] Doktorzy honoris causa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. T. 2, 1951-1979, Stanisław Sierpowski, Józef Malinowski (oprac.), Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, 2015, s. 46–51, ISBN 978-83-232-2905-6, OCLC 934693115 [dostęp 2022-03-14].
  17. M.P. z 1954 r. nr 112, poz. 1589
  18. M.P. z 1955 r. nr 112, poz. 1450
  19. Honorowi Obywatele Miasta. jaslo.pl, 2014-07-04. [dostęp 2016-07-10].
  20. Mapa Targeo Warszawy. [dostęp 2019-12-13].
  21. Mapa Targeo Wrocławia. [dostęp 2019-12-13].
  22. Ronda w Jaśle imieniem Hugona Steinhausa i Józefa Hallera. 2012-03-22. [dostęp 2019-10-30].
  23. Szkoła Podstawowa nr 5 im. H. D. Steinhausa we Wrocławiu. 2021. [dostęp 2021-03-20]. (pol.).
  24. Odsłonięcie tablicy upamiętniającej Hugona Steinhausa, 2 czerwca 2018, Getynga | Polskie Towarzystwo Matematyczne, ptm.org.pl [dostęp 2021-03-23] (pol.).
  25. Tradycje szkoły. W: Księga pamiątkowa 125 lat Gimnazjum i Liceum w Jaśle. Jasło: I Liceum Ogólnokształcące im. kr. Stanisława Leszczyńskiego w Jaśle, 1992, s. 34.
  26. Wiesław Hap: POCZET WYBITNYCH JAŚLAN I LUDZI ZWIĄZANYCH Z REGIONEM. 2005. s. 162. [dostęp 2021-03-19]. (pol.).
  27. Wiesław Hap: Poczet wybitnych jaślan i ludzi związanych z regionem. Jasło: Stowarzyszenie Miłośników Jasła i Regionu Jasielskiego, 2005, s. 162. ISBN 83-917660-5-5. (pol.).

Bibliografia edytuj

Linki zewnętrzne edytuj