III symfonia Góreckiego

Henryk Mikołaj Górecki

III Symfonia op. 36 „Symfonia pieśni żałosnych” – trzyczęściowa symfonia Henryka Mikołaja Góreckiego, powstała w okresie od października do grudnia 1976 w Katowicach.

Górecki tak opisał tworzenie Symfonii Pieśni Żałosnych:

" '3. Symfonię' pisałem od 30 października do 30 grudnia 1976 na zamówienie rozgłośni Südwestfunk w Baden-Baden. Prawykonanie odbyło się 4 kwietnia 1977 w ramach XIV Międzynarodowego Festiwalu Sztuki Współczesnej. Śpiewała Stefania Woytowicz, grała Orkiestra Symfoniczna rozgłośni Südwestfunk pod dyrekcją Ernesta Boura. Symfonia składa się z trzech pieśni. Pierwsza - najdłuższa (ok. 27 minut) - to ścisły kanon przerwany inwokacją sopranu. W temacie kanonu wykorzystałem fragment pieśni kurpiowskiej ze zbiorów ks. Władysława Skierkowskiego. Pieśń druga - najkrótsza - jest rodzajem lamentacji o prostej budowie ABABC. W pieśni trzeciej zastosowałem wariacyjne opracowanie autentycznej melodii ludowej z Opolskiego, ze zbiorów Adolfa Dygacza. Symfonię dedykowałem mojej żonie. Czas trwania około 55 minut."

Symfonia powstała pod wpływem słów wyrytych na ścianie więziennej celi numer 3 pensjonatu Palace przez Helenę Błażusiak: Mamo, nie płacz, nie. Niebios Przeczysta Królowo, Ty zawsze wspieraj mnie. Zdrowaś Mario. Dziewczyna została schwytana 25 września 1944 przez Niemców w Schronisku na Lubaniu i więziona przez gestapo w zakopiańskim Palace.

Wspomniane słowa prawdopodobnie nawiązywały do ballady z 1919 roku, autorstwa Anny Fischerówny o Jurku Bitschanie:

[...] Do swoich znów się rwie.

Rwie się, lecz pada na nowo...

„Ach, Mamo, nie płacz, nie!...

Niebios przeczysta Królowo!

Ty dalej prowadź mnie..."

W symfonii odznacza się przejście od charakterystycznej dla wcześniejszego Góreckiego atonalności do technik bardziej tradycyjnych. Jej premiera miała miejsce 4 kwietnia 1977 na festiwalu w Royan. Dyrygentem orkiestry był Ernest Bour, a solistką Stefania Woytowicz (sopran).

W każdej z części sopran śpiewa do słów innego polskiego tekstu. Pierwszym jest XV-wiecznym polski lament maryjny, drugim - wiadomość napisana na ścianie celi w kwaterze Gestapo podczas II wojny światowej, trzecim zaś - śląska piosenka ludowa o matce szukającej syna, poległego w powstaniach śląskich. Części pierwsza i trzecia napisane są z perspektywy matki, która straciła dziecko, część druga z perspektywy dziecka oddzielonego od matki. Tematami dominującymi w symfonii są macierzyństwo oraz separacja spowodowana przez wojnę.

Pełen tekst poszczególnych części:

I

Synku miły i wybrany,

Rozdziel z matką swoje rany,

A wszakom cię, synku miły, w swem sercu nosiła,

A takież tobie wiernie służyła.

Przemów k matce, bych się ucieszyła,

Bo już jidziesz ode mnie, moja nadziejo miła.

Lament świętokrzyski

z "Pieśni łysogórskich"

(druga połowa XV w.)

II

Mamo, nie płacz, nie.

Niebios Przeczysta Królowo,

Ty zawsze wspieraj mnie.

Zdrowaś Mario, Łaskiś Pełna.

Zakopane "Palace"

cela nr 3 ściana nr 3

Błazusiakówna Helena Wanda

lat 18 siedzi od 25 IX 44

III

Kajze mi sie podziol

moj synocek mily?

Pewnie go w powstaniu

zle wrogi zabily.

Wy niedobrzy ludzie,

dlo Boga swietego

cemuscie zabili

synocka mojego?

Zodnej jo podpory

juz nie byda miala,

chocbych moje stare

ocy wyplakala.

Chocby z mych lez gorkich

drugo Odra byla,

jesce by synocka

mi nie ozywila.

Lezy on tam w grobie,

a jo nie wiem kandy

choc sie opytuja

miedzy ludzmi wsandy.

Moze nieborocek

lezy kay w dolecku,

a moglby se lygac

na swoim przypiecku.

Ej, cwierkejcie mu tam,

wy ptosecki boze,

kiedy mamulicka

znalezc go nie moze.

A ty, boze kwiecie,

kwitnijze w okolo,

niech sie synockowi

choc lezy wesolo

fragment Pieśni ludowej z opolskiego.

Początkowo utwór i jego kompozytor znany był jedynie krytykom i koneserom, głównie jako jeden z twórców powojennej, polskiej muzyki poważnej. Jednak od 1992, kiedy to wydawnictwo Elektra Records opublikowało symfonię (w wykonaniu London Sinfonietta pod dyrekcją Davida Zinmana), trafiła ona na czołowe miejsca amerykańskich i brytyjskich list przebojów zajmujących się muzyką poważną, przynosząc światową sławę swojemu twórcy. Ponad milionowa sprzedaż, która przerosła nakład współczesnych twórców muzyki poważnej, nie przełożyła się na zainteresowanie innymi dziełami artysty.

Części symfonii

1. Lento. Sostenuto tranquillo ma cantabile
2. Lento e largo. Tranquilissimo - cantabilissimo - dolcissimo - legatissimo
3. Lento. Cantabile-semplice