Wikipedia

III wojna karlistowska

(Przekierowano z III wojna z karlistami (1873–1876))

III wojna karlistowska (nazywana też II wojną karlistowską[1]) – wojna domowa w Hiszpanii, toczona w latach 1872–1876 pomiędzy liberałami a karlistami. Ci pierwsi kontrolowali rząd centralny i większość kraju, początkowo w ramach monarchii liberalnej, potem w ramach republiki, a na końcu w ramach odrestaurowanej monarchii burbońskiej. Ci drudzy trwale kontrolowali kilkuprocentowy fragment terytorium Hiszpanii, ograniczony głównie do części Nawarry i Baskonii; na pozostałym terenie prowadzili wojnę o charakterze manewrowym i partyzanckim. Z około 50 prowincjonalnych stolic opanowali jedynie dwie, i to na kilka dni: Cuencę i Albacete; ich długotrwałe oblężenia Pampeluny i Bilbao zakończyły się niepowodzeniem. Karliści nigdy poważnie nie zagrozili władzy rządu, który jednak przez lata ani nie był w stanie zlikwidować ich państwa na terenie baskijsko-nawarskim, ani stłumić odradzającej się ruchawki na pozostałych obszarach, głównie w Katalonii i Lewancie. Dopiero w roku 1875 armia rządowa spacyfikowała północno-wschodnią część kraju, w ciągu kilku następnych miesięcy odzyskując kontrolę nad Baskonią i Nawarrą.

III wojna karlistowska 1872–1876
Ilustracja
Mapka konfliktu
Czas

1872–1876

Miejsce

głównie Baskonia i Nawarra

Terytorium

Hiszpania

Wynik

zwycięstwo sił rządowych

Strony konfliktu
siły rządowe karliści
Dowódcy
Amadeusz I,
prezydenci kraju,
Alfons XII 		Karol VII
Siły
maks. 200 000 maks. 100 000
Straty
ok. 10 000? ok. 40 000?
brak współrzędnych

Aczkolwiek podczas wojny dużą rolę mobilizacyjną odgrywały hasła dynastyczne i ustrojowe, to jej zasadniczym wątkiem było starcie nurtów rewolucyjnych i ruchu kontr-rewolucyjnego. Rząd kontrolowany był przez kręgi reprezentujące liberalizm w warstwie ideologicznej, kapitalizm w warstwie gospodarczej, a burżuazję w warstwie społecznej. Karliści sprzeciwiali się zmianom opowiadając się za tradycjonalistyczną wizją państwa i społeczeństwa, ze szczególnym uwzględnieniem centralnej roli religii w życiu publicznym, wspólnotowych typów gospodarki rolnej i luźnej organizacji państwowej. Liberałowie mogli liczyć przede wszystkim na stosunkowo wąskie kręgi miejskiej burżuazji, nieliczne w kraju zacofanym i w przeważającej części rolniczym. Karliści opierali się na średnim chłopstwie, silnym na północy kraju ale niemal nieobecnym na południu. Nie udało im się przenieść ciężaru wojny poza tereny baskijsko-nawarskie i katalońsko-lewantyńskie; nie udało im się również wykorzystać wewnętrznych sprzeczności w obozie liberalnym, rozdartym między monarchistami, republikanami a federalistami. Po okresie chaosu liberałowie zrezygnowali z haseł radykalnych; dzięki przekształceniu się w umiarkowany obóz prawa i porządku przyciągnęli arystokrację i ziemiaństwo. Wykorzystali również swoją dominację w podstawowych strukturach państwa: armii i administracji. W rezultacie powstanie karlistów wypaliło się, a w Hiszpanii umocniła się swoista wersja oligarchicznego kapitalizmu.

Tło konfliktu edytuj

 
1812: przyjęcie Konstytucji z Kadyksu, początek rewolucyjnego liberalizmu

Od czasów napoleońskich przez 7 kolejnych dekad Hiszpania była krajem skrajnie niestabilnym, wstrząsanym następującymi po sobie zamachami stanu[2], drobnymi ruchawkami[3], lokalnymi powstaniami[4], buntami[5], przewrotami[6], rewolucjami[7], interwencjami państw ościennych[8] i wojnami domowymi[9]. Ich bezpośrednią przyczyną mogły być walki frakcyjne w obozie władzy, intrygi pałacowe na dworze królewskim, pretoriańskie ambicje armii, napięcia społeczne, kwestie dynastyczne czy spory partyjne. Jednak wspólnym mianownikiem był dla nich konflikt wokół nowych trendów, zdobywających popularność w Hiszpanii, a wywodzących się z Rewolucji Francuskiej. Były to: kapitalistyczne stosunki w gospodarce, sięganie przez burżuazję po czołową rolę społeczną oraz liberalizm jako dominująca ideologia, wymierzona przeciw pozycji Kościoła Katolickiego, a częściowo przeciw samej religii. W postępującej serii przewrotów i kontr-przewrotów wprowadzano reformy by potem je ograniczać lub cofać, niemniej zmiany cały czas stopniowo postępowały[10]. Doszło do paradoksu: o ile społeczeństwo hiszpańskie należało do najbardziej zacofanych w Europie, to forsowane przez klasę polityczną rozwiązania wzorowane były na krajach najbardziej zaawansowanych, takich jak Francja[11].

 
Izabela II na wygnaniu, ok. 1870

Od połowy lat 50. w Hiszpanii doszło do pewnej stabilizacji politycznej, osiągniętej dzięki sojuszowi centrowego skrzydła konserwatystów oraz umiarkowanych liberałów. Jednak od początku lat 60. formuła ta zaczęła się wyczerpywać[12]. Upadek rządów koalicyjnej Unii Liberalnej otworzył nowy okres zamętu, tym razem coraz bardziej skierowanego również przeciw skorumpowanej i niewydolnej monarchii izabelińskiej. W atmosferze narastającego chaosu politycznego wojskowy zamach stanu doprowadził do obalenia królowej Izabeli II (1868), uchwalenia radykalnie postępowej konstytucji (1869) i koronacji nowego króla, wywodzącego się z dynastii sabaudzkiej Amadeusza I (1870)[13]. Jednak zamiast zatrzymać się, destabilizacja polityczna kraju przyspieszyła. Żadne z coraz bardziej sekciarskich i poddanych coraz większej fragmentacji ugrupowań nie miało przewagi w parlamencie, nowy i pozbawiony własnego zaplecza politycznego król został zmarginalizowany, generałowie ponownie przystąpili do spisków, wybuchały lokalne republikańskie powstania i zamieszki społeczne, zaczęła organizować się radykalna insurekcyjna lewica. Wydawało się, że rząd systematycznie traci kontrolę nad sytuacją, a kraj pogrąża się w coraz większej anarchii[14]. Postępujące załamanie państwa postanowili wykorzystać w walce o władzę karliści.

Karlizm edytuj

 
chłopi baskijscy

Od lat 30. XIX wieku jednym z największych zagrożeń dla liberalnej demokracji w Hiszpanii był karlizm[15]. Bezpośrednim powodem powstania tego pierwszego w Hiszpanii masowego ruchu społeczno-politycznego był spór o sukcesję do tronu między dwoma gałęziami Burbonów, jednak przyczyną jego popularności były kwestie społeczne i religijne[16]. Jako skrajna siła kontr-rewolucyjna karlizm sprzeciwiał się nowym, opartym na pieniądzu stosunkom w gospodarce rolnej. Opowiadał się za zachowaniem struktur przedkapitalistycznych, ufundowanych na zwyczajowych formach zależności oraz na wspólnotowych formach gospodarowania[17]. Ponieważ tradycyjnym uczestnikiem takiej formuły był Kościół, jeden z największych właścicieli ziemskich w kraju, karlizm występował w obronie jego pozycji; jako ruch bezkompromisowo religijny, sprzeciwiał się też innym przejawom sekularyzacji życia publicznego, traktując je jako zamach na hiszpańską tożsamość[18]. Karlizm zwalczał również próby homogenizacji ustrojowej Hiszpanii i występował w obronie tradycyjnych odrębności regionalnych[19]. Jego bazą społeczną było średnie chłopstwo[20], przy umiarkowanym poparciu administracji, kleru, armii, ziemiaństwa i miejskiej burżuazji[21]. Jego liderami byli kolejni pretendenci do tronu[22], a nieformalnymi przywódcami - do końca lat 60. karlizm nie utrzymywał bowiem formalnej struktury organizacyjnej - na ogół lokalni arystokraci, w większości właściciele ziemscy[23].

 
karliści katalońscy

Karlizm kilkakrotnie podejmował próbę przejęcia władzy siłą. Pierwsza i największa taka próba miała miejsce w latach 1833-1840; Pierwsza Wojna Karlistowska zakończyła się zwycięstwem obozu liberalnego[24]. Potem jeszcze kilkakrotnie (1846-1849, 1860), choć na znacznie mniejszą skalę, karliści usiłowali wywołać kolejne lokalne powstania, za każdym razem tłumione przez wojska rządowe[25]. Próby politycznego uczestnictwa w strukturach monarchii nie przynosiły powodzenia; w kortezach karliści stanowili wyraźną mniejszość. Nowy impuls dał im upadek Izabeli II i zapaść państwa; znaczenie miało też objęcie pretensji do tronu (1868) przez młodego, dynamicznego karlistowskiego pretendenta, występującego jako Karol VII[26]. Latem 1869 w wielu miejscach wybuchły spontaniczne powstania, dość łatwo stłumione przez wojsko. W wyborach 1871 karliści zdobyli rekordową liczbę ponad 50 mandatów w parlamencie[27], a wokół nich zaczął powstawać ultraprawicowy amalgamat[28]. W tym okresie ich przygotowania do powstania były już w pełnym toku; pretendent utworzył sztab generalny i mianował dowódców lokalnych, trwała zbiórka funduszy oraz zakup uzbrojenia. Nowa seria ruchawek miała miejsca latem 1871 na północy kraju. Datę ogólnokrajowego wystąpienia sztab karlistów ustalił na 21. kwietnia 1872.[29]

Porównanie stron edytuj

 
powstańcy z Nawarry

Karliści początkowo nie dysponowali regularną armią; ich siły składały się z maksymalnie kilkusetosobowych grup partyzanckich[30]. Ponieważ rekrutowały się one z miejscowych chłopów, ich atutem była znajomość górzystego terenu i wsparcie ludności; z drugiej strony, były to siły kiepsko uzbrojone, słabo wyszkolone i pozbawione tak podoficerów, jak kompetentnych dowódców[31]. Z czasem formacje skonsolidowano w większe, podległe wojskowej dyscyplinie i dowodzone przez zawodowych oficerów regularne oddziały. Gdy karliści trwale opanowali znaczną część Baskonii i Nawarry (około 5% populacji kraju), na zajętych terenach zbudowali własne struktury państwowe, prowadząc także przymusową rekrutację do regularnej armii[32]. Umundurowana i w miarę możliwości wyekwipowana, składała się głównie z piechoty i mniejszych jednostek kawalerii. Dzięki zdobyczom wojennym oraz działalności własnych agentów we Francji stworzyli też korpus artyleryjski[33]. Początkowo dysponując kilkunastu tysiącami ochotników[34], w szczytowym okresie karliści mieli na terenie całej Hiszpanii maksymalnie 100 tysięcy ludzi pod bronią[35], głównie na terenie baskijsko-nawarskim oraz w Katalonii i Lewancie. Choć przywództwo Karola VII nie podlegało dyskusji, wśród karlistowskich dowódców nie brakowało niesnasek i konfliktów[36].

 
śmierć karlistom! - posiedzenie Kortezów, 11.05.1872

Rząd w Madrycie przez cały okres wojny kontrolował 80-95% terytorium i populacji kraju; od początku miał też do dyspozycji aparat państwowy, włącznie z ponad stutysięczną armią. Ta ostatnia jednak oprócz walki z powstaniem karlistów musiała zmierzyć się także z lewicową rebelią federalistów-kantonalistów[37]. Przez pierwsze lata na wybranych odcinkach rząd mógł skoncentrować przeciw karlistom do 50 tysięcy żołnierzy; w końcowym okresie wojny siły rządowe skierowane przeciw karlistom urosły do około 200 tysięcy[38]. Na ogół były one lepiej uzbrojone i wyszkolone od przeciwnika, choć rządowy rekrut nierzadko wykazywał się morale niższym niż karlistowski ochotnik[39]. Rząd dysponował też nieporównanie większym niż karliści zapleczem, umożliwiającym pobór nowego rekruta, rotację sił, uzupełnienia i finansowanie wojny generalnie. Cieszył się także pełnym poparciem zagranicy; żadna potęga nie była zainteresowana kultywowaniem antyliberalnego hiszpańskiego tradycjonalizmu[40]. Problemem było natomiast rozbicie polityczne obozu władzy, odzwierciedlające się w kolejnych gwałtownych transformacjach ustrojowych; do lutego 1873 rząd w Madrycie reprezentował rewolucyjną monarchię Amadeusza I, potem Republikę, a od grudnia 1874 odrestaurowaną monarchię alfonsyńską.

Przebieg wojny edytuj

W roku 1872 działania karlistów miały charakter wiejskiej partyzantki; dopiero w początkach roku 1873 trwale umocnili się na terenie baskijsko-nawarskim, gdzie utworzyli swoje państwo. W kolejnych latach skutecznie odpierali tu powtarzające się ataki rządowe, choć im samym nie udało się zdobyć broniących się w osamotnieniu większych miast. Na pozostałym obszarze oddziały rebeliantów prowadziły wojnę manewrową, skuteczną zwłaszcza w Katalonii, Aragonii i Lewancie. W początkach roku 1874 wojska karlistów trwale opanowały kilka podpirenejskich powiatów w Katalonii, a kolumny powstańcze zdobyły na kilka dni dwie prowincjonalne stolice, Albacete (styczeń) i Cuencę (lipiec). Był to szczytowy okres powodzenia wojsk Karola VII. W drugiej połowie roku partyzancka ruchawka wygasła całkowicie w centrum i na południu, a w roku 1875 zreorganizowane wojska rządowe skutecznie spacyfikowały Katalonię. W początkach roku 1876 zmasowana ofensywa rządowa doprowadziła do zdobycia przez wojska lojalistów reduty baskijsko-nawarskiej; resztki armii karlistów poddały się, rozproszyły lub wyszły do Francji.

1872 edytuj

 
partyzantka karlistowska

Zgodnie z planem sztabu generalnego karlistów pod koniec kwietnia w wielu miejscowościach głównie północnej Hiszpanii niewielkie grupy rebeliantów usiłowały przejąć władzę, na ogół łatwo rozproszone przez siły porządkowe[41]. Jedynie w północno-zachodniej Nawarze karliści opanowali kilka mniejszych miasteczek i część powiatów, gdzie następnie skoncentrowali większość swoich sił.[42] W początkach maja dołączył do nich sam pretendent, który wbrew radzie dowódców swoich wojsk na froncie nawarskim przekroczył w Pirenejach granicę francuską[43]. Podstawowe błędy militarne doprowadziły jednak kilka dni potem do całkowitego rozproszenia około kilkutysięcznych sił powstańców przez niewiele większą, ale profesjonalnie dowodzoną kolumnę rządową pod Oroquieta; zagrożony wzięciem do niewoli Karol VII wrócił do Francji, a rząd madrycki odzyskał kontrolę nad większością straconych uprzednio powiatów[44].

Różnej wielkości karlistowskie grupy partyzanckie kontynuowały walkę w Baskonii, Nawarze, Aragonii, Katalonii i Lewancie[45]. Stosunkowo niewielkie i mobilne, od lata do późnej jesieni przemierzały one na ogół wiejskie tereny unikając walki z większymi oddziałami i zajmując na krótko wsie i mniejsze miasteczka. Niektóre z nich, jak te dowodzone przez Francisca Savalls, Pascuala Cucala czy Rafaela Tristany były sporym problemem dla sił rządowych[46]. Nie udało im się jednak zająć żadnej ze stolic powiatowych; z drugiej strony, również lojalistom nie udawało się ani rozbić żadnej z tych formacji, ani trwale spacyfikować objętego niepokojami terenu[47].

 
karliści w karykaturze[48]

Pod koniec roku pretendent, rezydujący w południowej Francji, zreorganizował swoje kadry dowódcze i mianował nowy sztab oraz komendantów regionalnych; przez granicę przerzucono też nowe transporty uzbrojenia i wyposażenia. Na połowę grudnia wyznaczono termin nowej skoordynowanej akcji powstańczej; rebelianci dysponowali wówczas ok. 12 tysiącami ludzi, przede wszystkim na terenach podpirenejskich[34]. Zryw ten, ograniczony głównie do północy kraju, nie przyniósł poważniejszych rezultatów poza niewielkim pogranicznym obszarem baskijsko-nawarskim. Wojska rządowe w zasadzie wycofały się tam do większych miast, starając się kontrolować jedynie podstawowe linie komunikacyjne; oddziały rebeliantów umocniły się na pozostałym obszarze[49].

1873 edytuj

 
Montejurra

W pierwszym kwartale roku karliści trwale opanowali wschodnią część baskijskiej prowincji Guipúscoa i północno-zachodnią część Nawarry[50]. Wiosną pokonali wojska rządowe w potyczce pod Eraul[51]; w lipcu Karol VII ponownie przekroczył granicę i znalazł się na terytorium Hiszpanii[52], a w sierpniu jego wojska zajęły powiatowe nawarskie miasto Estella, które stało się odtąd na ponad 2,5 roku ich nieformalną stolicą[53]. W listopadzie powstańcy odparli próbę odbicia Estelli i rozbili wojska rządowe w bitwie pod Montejurra, co zapewniło im swobodę operacyjną na terenach baskijsko-nawarskich[54].

W Katalonii ruchome kolumny powstańców przejściowo zajęły powiatowe miasta Berga i Igualada oraz w sierpniu pokonały lojalistów w bitwie pod Alpens[55], ale nie opanowały trwale żadnego terytorium. Na pograniczu aragońsko-lewantyńskim znaczne oddziały kontrolowały odludny górski rejon Maestrazgo. Bardziej na południe pojedyncze „partie” mogły zająć na kilka godzin wieś czy małe miasteczko, ale w obawie przed nieuchronną kontrakcją sił porządkowych musiały wycofać się w pole. Siły rebeliantów urosły do około 35 tysięcy; największe były na północy (Baskonia, Nawarra, Katalonia), po kilka tysięcy działało w środkowym pasie kraju (Lewant, Kastylia), a w prowincjach południowych (Estremadura, Andaluzja, Murcja) liczyły po kilkaset ludzi[56].

 
Karol VII ze sztabem, okolica Tolosy

Pod koniec roku karliści byli w stanie skonsolidować władzę i zbudować własne państwo jedynie na pograniczu baskijsko-nawarskim. Stworzyli tam regularną administrację rządową włącznie z poszczególnymi ministerstwami, wprowadzili własną legislację, tworzyli administrację lokalną i samorządową, budowali system sądowniczy, egzekwowali powinności fiskalne, przeprowadzili pobór rekruta[57], a nawet utworzyli własne szkolnictwo wyższe[58]. Rząd w Madrycie w tym czasie pogrążony był w coraz większym kryzysie; w lutym monarchia Amadeusza I została zastąpiona przez republikę, w której karuzela zmieniających się władz (4 prezydentów i 5 wyborów do parlamentu w ciągu niecałych 2 lat) znaczyła dalszą atrofię władzy[59].

1874 edytuj

 
Bilbao; dotąd dotarli karliści[60]

Od początku roku karliści skoncentrowali swoje wysiłki na zajęciu tych większych miast na terenie baskijsko-nawarskim, które dotąd opierały się ich atakom. W lutym i marcu udało im się odeprzeć zmierzające do odblokowania Bilbao siły rządowe pod Somorrostro[61], jednak w kwietniu kolejna bitwa zmusiła ich do odstąpienia; podobnie jak 30 lat wcześniej i odmiennie niż 63 lata później, załoga miasta święciła triumf[62]; tak samo zakończy się prowadzone do grudnia tego roku oblężenie Pampeluny[63]. Jednak w lipcu karliści zwyciężyli w bitwie pod Abarzuza, zadając fiasko kolejnym rządowym próbom likwidacji ich państwa w Nawarze i Baskonii[64].

Od wiosny powstańcy osiągnęli umiarkowane sukcesy w Katalonii, gdzie trwale opanowali podpirenejskie powiaty Olot[65] i Seu d’Urgell[66]. Ruchome kolumny rebeliantów zaczęły działać agresywniej także na południe od Ebro. W lipcu podjęły nieskuteczną próbę zdobycia prowincjonalnej aragońskiej stolicy Teruel[67] i tego samego miesiąca niespodziewanie zdobyły inną stolicę, znajdującą się na dalekim zapleczu kastylijską Cuencę; w obawie przed kontrofensywą lojalistów wkrótce karliści opuścili miasto[68]. Był to drugi i ostatni w tej wojnie przypadek zdobycia przez powstańców stolicy prowincji; pierwszy zdarzył się w styczniu 1874, kiedy odosobniona lewantyńska kolumna generała José Santés na kilka dni zajęła Albacete[69].

 
artyleria rebeliantów

Połowa roku 1874 znaczy największe sukcesy karlistów; mieli oni pod bronią do 100 tysięcy ludzi, podczas gdy Republika mogła skierować przeciw nim około 150 tysięcy żołnierzy[70]. W tym samym okresie rząd madrycki przechodzi okres największego kryzysu; republika pogrąża się w całkowitym chaosie wewnętrznym i wśród sekciarskich walk frakcyjnych wydaje się, że grozi jej całkowite załamanie[71]. Kres temu kryzysowi przynosi grudniowy zamach stanu generała Martíneza Campos, który restytuuje monarchię burbońską z młodocianym królem Alfonsem XII. Od tej chwili podlegająca dramatycznym zwrotom sytuacja rządu w Madrycie zaczyna się stabilizować[72]; żywioły radykalnie lewicowe zostają zmarginalizowane a władza dostaje się w ręce grup umiarkowanych, co przyciąga do obozu rządowego warstwy centrowo-konserwatywne[73].

1875 edytuj

 
Karol VII na inspekcji

W początkach roku nowy królewski rząd w Madrycie przeprowadził szereg reform wewnętrznych oraz zreorganizował i wzmocnił armię, skierowując na front anty-karlistowski nowe siły. Jednak w lutym młody król Alfons XII omal nie dostał się do niewoli kiedy prowadzone przez niego osobiście wojska poniosły klęskę w bitwie pod Lacár[74], podczas kolejnej nieudanej próby rozbicia karlistowskiej reduty na obszarze Nawarry i Baskonii[75]. Wydawało się, że Karol VII może triumfować, jednak wojna zaczęła przybierać niekorzystny dla powstańców obrót w Katalonii. Wiosną i latem siły rządowe odbiły tam znajdujące się od roku w posiadaniu rebeliantów powiaty podpirenejskie; seria kolejnych akcji przyniosła zupełną pacyfikację regionu i w listopadzie prowincje katalońskie znalazły się całkowicie pod kontrolą rządową[76]. Ruchawka wygasła też w prowincjach na południe od Ebro i Sierra de Guadarrama[77].

 
Alfons XII ze sztabem

W drugiej połowie roku Nawarra i Baskonia były jedynym terytorium trwale kontrolowanym przez karlistów. Prowadzili oni oblężenia przeciw broniącym się od dwu lat centrom oporu lojalistów, jak San Sebastián, Irún czy Hernani[78], jednak sami znajdowali się pod postępującą od południa presją wojsk rządowych. Również państwo karlistów znalazło się w stanie implozji; mimo drakońskiej polityki fiskalnej oraz rekwizycji i ekspropriacji zasoby niewielkiego terytorium zaczęły się wyczerpywać, tak w planie finansowym jak społecznym i politycznym. W szeregach wojsk powstańczych oprócz permanentnych braków uzbrojenia i wyposażenia szerzył się defetyzm, coraz częstsze były przypadki załamywania się dyscypliny i dezercji. Po trzech latach walk karlistowscy ochotnicy, na ogół oderwani od pługa i wołu, zaczęli wątpić czy dalsza walka w imię prawowitego króla i Matki Boskiej jest warta upadku ich pozbawionych rąk do pracy rodzinnych gospodarstw[79].

1876 edytuj

 
szarża kawalerii rządowej

W początkach roku siły rządowe osiągnęły przygniatającą przewagę liczebną; przeciw karlistom stanęło ponad 150 tysięcy piechoty, 5 tysięcy kawalerii i około 500 dział, podczas gry powstańcy mieli do dyspozycji 33 tysiące piechoty, 1,7 tysiąca kawalerii i 100 dział[80]. W styczniu wojska rządowe rozpoczęły wielką, przeprowadzoną na całej długości frontu i dobrze przygotowaną ofensywę na linie karlistów w prowincjach Vizcaya, Alava, Guipúscoa i Navarra[78]. Co prawda posuwające się od zachodu przez prowincje baskijskie kolumny generałów Moriones i Morales de los Rios w końcu miesiąca zatrzymały się w wyniku ostatniej w tej wojnie porażki wojsk rządowych w bitwie o Mendizorrotz[81], ale posuwające się od południa przez Nawarrę kolumny generała Martineza Campos zdobywały kolejne powiaty[82]. W połowie lutego padła Estella, od sierpnia 1873 nieformalna stolica powstańczego państwa[83]. W części zdemoralizowane oddziały rebeliantów zaczęły się cofać, czasem w sposób nieskoordynowany i graniczący z paniką; zdarzały się przypadki walk między oddziałami chcącymi się poddać a oddziałami zamierzającymi kontynuować walkę.

 
most w Valcarlos

Karol VII usiłował zapobiec klęsce podczas narady sztabu w Beasain, dokonując zmian na dowódczych stanowiskach w swojej armii. Nie przyniosły one żadnych skutków; siły karlistów liczyły wtedy jeszcze kilkanaście tysięcy ludzi[84]. Ostatniego dnia lutego w Valcarlos pretendent przekroczył granicę francuską. Wraz z nim do Francji przeszło około 15 tysięcy pokonanych powstańców[80]; choć pretendent na granicznym moście wielkim głosem zapowiedział, że „wrócę!”, jego zrozpaczeni oficerowie łamali szable, a żołnierze rzucali do rzeki zamki karabinów[85]. W ciągu kilku dni ostatnie pozostające pod bronią oddziały rebeliantów poddały się lub rozproszyły; zwycięskie oddziały rządowe dyslokowano w miejscowych garnizonach, by zapobiec ewentualnemu odrodzeniu się rebelii[86].

Skutki edytuj

 
Katalonia, pomnik poległym w wojnie

W odróżnieniu od pierwszej wojny karlistowskiej, która była dla Hiszpanii gigantyczną katastrofą demograficzną[87], Trzecia Wojna przyniosła znacznie mniejsze straty; toczona była wyraźnie mniejszymi siłami i na stosunkowo niewielkim terytorium. Najwyższe i niekoniecznie wiarygodne szacunki mówią o 50 tysiącach śmiertelnych ofiar wojny[88], głównie po stronie powstańców[89]. Straty materialne ograniczyły się do całkowitego wybicia na niektórych terenach stad hodowlanych, zniszczeń upraw, niewielkiej liczby spalonych wsi oraz skutków ostrzału artyleryjskiego w obleganych przez karlistów miastach[90]. Wojna spustoszyła skarb państwa, ale dość szybko budżet osiągnął względną równowagę. Nie stosowano represji karnych wobec pokonanych; wywłaszczenia zdarzały się rzadko a rebeliantom umożliwiono ponowne wstąpienie do wojska, choć w urzędach przeprowadzono umiarkowaną antykarlistowską czystkę[91].

Podstawowym skutkiem politycznym wojny było umocnienie się odrestaurowanej monarchii alfonsyńskiej; stworzony na jej potrzeby system władzy miał po raz pierwszy w dziewiętnastowiecznej Hiszpanii okazać się stabilny i przetrwać 47 lat.[72] Klęska przyniosła redukcję karlizmu do roli drugorzędnej siły politycznej; aczkolwiek przetrwał on powojenny kryzys i z czasem odrodził się, w przyszłości nie będzie on już w stanie samodzielnie zagrozić stabilności reżimu[92]. Częściowo w ramach represji a częściowo jako element modernizacji kraju na terenach Baskonii i w mniejszym stopniu Nawarry zlikwidowano większość odrębności ustrojowych, de facto znosząc istniejącą do tego czasu autonomię; powrót do formuły autonomicznej stanie się wkrótce sztandarowym hasłem rodzącego się nacjonalizmu baskijskiego[93].

 
likwidacja baskijskiej irredenty[94]

Wojna była ostatnią poważną próbą powstrzymania kapitalistycznych przemian na terenie Hiszpanii. Karlistom nie udało się wprowadzić ram ustrojowych odtwarzających elementy społeczeństwa stanowego; zamiast niego Restauracja oparła się na określonej przez cenzus majątkowy demokracji liberalnej[95]. Nie udało im się też odwrócić zmian w gospodarce rolnej; przejęcie znacznej części pokościelnych gruntów przez klasę średnią z czasem doprowadzi w wielu regionach kraju do ogromnej dysproporcji w stosunkach własnościowych[96]. Wreszcie, kombinacja klientelistycznego systemu politycznego i zależnej od państwa burżuazji wytworzy specyficzny typ kapitalizmu; będzie on promował nie tyle konkurencję i wolny rynek, ile gospodarcze oligarchie, funkcjonujące na zroście państwa i gospodarki[97].

W historiografii i kulturze edytuj

 
uroczystość ku czci ofiar karlistowskich egzekucji, lata 20.[98]

Od schyłku XIX wieku w przeważającej części historiografii hiszpańskiej ugruntował się obraz wojny jako starcia sił reakcji i postępu. W tym ujęciu karlizm reprezentował koncepcję polityczną opartą na reliktach postfeudalnych, takich jak silna władza monarsza, społeczne podziały stanowe, heterogeniczny ustrój kraju i centralna rola religii katolickiej[99]. W wersji uproszczonej, obecnej w mediach i kulturze, rebelianci składali się z fanatycznych, prymitywnych i okrutnych chłopów[100], poddanych indoktrynacji kleru[101]. W tym ujęciu obóz rządowy reprezentował siły modernizacyjne, ożywione duchem postępu i wolności. Z kolei w zmarginalizowanej narracji karlistowskiej wojna toczona była w imię obrony patriotycznej tradycji, świętej religii katolickiej i legalności władzy, którą uosabiał pretendent; obóz rządowy reprezentował importowaną z zagranicy doktrynę liberalną, nie dość, że niesprawiedliwą to jeszcze niefunkcjonalną, a do tego bezbożną w wymiarze moralnym[102].

Wizja wojny jako starcia sił wstecznych i modernizacyjnych dominowała przez ponad pół wieku, chociaż pewne mniej jednoznaczne elementy wprowadziła wielka literatura hiszpańska okresu modernizmu, przede wszystkim powieści Unamuno[103] i Valle-Inclana[104]. W czasie ogromnych napięć społecznych okresu Republiki i wojny domowej, a potem w okresie frankizmu, popularność zyskał obraz wojny jako starcia patriotycznej tradycji i trendów protorewolucyjnych, niekiedy przybierając formy tradycjonalistycznej egzaltacji[105].

 
rekonstrukcja bitwy pod Lacar, 2010

Od czasu późnego frankizmu pojawiła się próba re-definicji karlizmu jako ruchu sprawiedliwości społecznej, socjalizmu avant la lettre. W tym ujęciu wojny karlistowskie były starciem ludowego ruchu antykapitalistycznego oraz władzy, kontrolowanej przez burżuazję i arystokrację[106]. Ten wątek obecny jest do dziś, choć cieszy się popularnością w ograniczonych lewicowych kręgach o karlistowskich korzeniach[107]. Historiografia marksistowska również interpretuje wojnę w kategoriach konfliktu społecznego, ale jednoznacznie lokuje karlizm w obozie kontrrewolucyjnym[108]. Ortodoksyjna historiografia karlistowska współcześnie praktycznie nie istnieje[109]; w publicystyce powtarza tradycyjny dla ruchu schemat interpretacyjny[110]. W historiografii akademickiej wojna przedstawiana jest jako splot wątków o charakterze kulturowym i społeczno-gospodarczym[111]. W kulturze wojny karlistowskie dawno już przestały być tłem dla fundamentalnej debaty o hiszpańskiej tożsamości. Obecnie są tylko malowniczym tłem dla różnorakich powieści[112], a w nieco bardziej dramatyczny sposób funkcjonują czasem jedynie w literaturze baskijskiej[113].

Przypisy edytuj

  1. ↑ W historiografii światowej tradycyjnie wojna lat 1872-1876 nazywana była „trzecią wojną karlistowską”; nazwę „druga wojna karlistowska” rezerwowano dla walk z okresu 1846-1849. Ta wersja jest nadal obecna w literaturze naukowej, por. np. Geoffrey Jensen, The Spanish Army at War in the Nineteenth Century: Counterinsurgency at Home and Abroad, [w:] Wayne H. Bowen, José E. Alvared (red.), A Military History of Modern Spain, Westport 2007, ISBN 978-0-275-99357-3, s. 29, oraz w szerokim dyskursie publicznym, por. np. Javier Goñi, Huella de caracol, [w:] El País 18 lutego 2019 [dostęp 26. listopada 2019]. W ciągu ostatnich dekad coraz popularniejsza jest jednak perspektywa, w ramach której starcia z lat 1846-1849 określa się innymi nazwami (np. "Guerra de los Matiners"), a wojnę lat 1872-1876 nazywa się „drugą wojną karlistowską”, dla historiografii hiszpańskiej zob. np. Jordi Canal, El Carlismo, Madrid 2000, ISBN 84-206-3947-8, p. 170; dla historiografii anglojęzycznej zob. np. Stanley G. Payne, Spain: A Unique History, Madison 2011, ISBN 978-0-299-25024-9, s. 151, dla historiografii polskiej zob. np. Andrzej Jackiewicz, Uwagi na temat kontekstu historycznego regionalizmu baskijskiego, [w:] Marian Grzybowski, Grzegorz Kuca, Piotr Mikuli (red.), Ustroje. Historia i współczesność, Kraków 2013, ISBN 978-83-233-3559-7, s. 399. Na gruncie polskim kontrowersyjną próbę rozstrzygnięcia sporu podejmuje Joanna Orzechowska-Wacławska, Baskowie: Powstawanie współczesnego narodu, Kraków 2015, ISBN 978-83-233-9145-6, s. 98; jej zdaniem przesadne utożsamianie karlizmu z baskijskim ruchem regionalnym i narodowym odebrało wojnie z lat 1846-1849, toczonej głównie poza terenem Baskonii, miano „wojny karlistowskiej”. Najlepszy polski znawca karlizmu opowiada się za „trzecią wojną”, por. np. Jacek Bartyzel, Don Carlos Marx, [w:] Studia Philosophica Wratislaveinsia V/4 (2010), s. 71. Autorzy najnowszej polskiej syntezy historii Hiszpanii nie proponują żadnej numeracji, a mówią tylko o „powstaniu”, „walkach” i „wojnie”, Tadeusz Miłkowski, Paweł Machcewicz, Historia Hiszpanii, Wrocław 2009, ISBN 978-83-04-04936-9, ss. 266, 267, 271
  2. ↑ Jak zamach Espartero z 1840, nieudany zamach O’Donnela z 1841, zamach Narvaeza z 1843 czy udany zamach O’Donnela z 1854
  3. ↑ Jak karlistowska próba zamachu z roku 1860
  4. ↑ Takimi jak katalońska Guerra dels Matiners z lat 1846-1849
  5. ↑ Jak bunt garnizonu w La Coruña z 1815, garnizonów Barcelony i Gerony w 1817, garnizonu Walencji z 1818, czy garnizonu Madrytu w 1822
  6. ↑ jak próby liberalnych pronunciamientos z lat 1830-1831, powstanie robotnicze w Barcelonie z 1842, seria zamieszek lokalnych z 1848, powstanie republikańskie w Saragossie z 1856, zamieszki w Madrycie (tzw. Noc św. Daniela) z roku 1865
  7. ↑ jak rewolucje z lat 1812, 1820 czy 1854
  8. ↑ jak interwencja napoleońska w roku 1805, interwencja brytyjska w roku 1808, ponowna interwencja francuska w roku 1823 czy ponowna interwencja brytyjska w roku 1835
  9. ↑ z których największa to Pierwsza Wojna Karlistowska (1833-1840)
  10. ↑ polscy hispaniści uważają, że liberalizm „w decydującym stopniu określił kierunki przemian hiszpańskiego państwa i społeczeństwa w pierwszej połowie XIX wieku”, Tadeusz Miłkowski, Paweł Machcewicz, Historia Hiszpanii, Wrocław 2009, ISBN 978-83-04-04936-9, s. 261
  11. ↑ analizując trajektorię rozwoju Hiszpanii na tle światowym, amerykański hispanista określa ten okres jako „early convulsive liberalism”; w Anglii miał on trwać w połowie XVII wieku, w USA w drugiej połowie XVIII wieku, we Francji na przełomie XVIII i XIX wieku, a w Hiszpanii w latach 1810-1874, Stanley G. Payne, The Franco Regime, Madison 1987, ISBN 0-299-11070-2, s. 8
  12. ↑ Miłkowski, Machcewicz 2009, ss. 246-247
  13. ↑ Miłkowski, Machcewicz 2009, ss. 263-266
  14. ↑ zob. Juan Francisco Fuentes, El fin del Antiguo Régimen (1808-1868). Política y sociedad, Síntesis, Madrid 2007, ISBN 978-84-9756-515-8; Isabel Burdiel (red.), España. La construcción nacional (1830/1880), Madrid 2012, ISBN 978-84-306-0821-8; María Cruz Romeo y María Sierra (red.), La España Liberal (1833-1874), Madrid 2014, ISBN 978-84-15963-56-1
  15. ↑ w hiszpańskim kręgu kulturowym znany również jako "tradycjonalizm" (tradicionalismo), choć w gruncie rzeczy pojęcia te nie są jednoznaczne (może istnieć tradycjonalizm nie-karlistowski, jaki reprezentował np. Juan Donoso Cortés); inne różnice w Pedro Carlos González Cuevas, Tradicionalismo, [w:] Javier Fernández Sebastián (red.), Diccionario político y social del siglo XX español, Madrid 2008, ISBN 978-84-206-8769-8, ss. 1163-1173. Współcześnie tak w dyskursie publicznym jak w debacie akademickiej pojęcia "carlismo" i "tradicionalismo" często występują wymiennie. Na gruncie polskim najwybitniejszy znawca tematu uważa karlizm za właściwą i najlepiej rozwiniętą formę tradycjonalizmu, zob. Jacek Bartyzel, Nic bez Boga, nic wbrew tradycji. Kosmowizja polityczna tradycjonalizmu karlistowskiego w Hiszpanii, Radzymin 2015, ISBN 978-83-60748-73-2
  16. ↑ historycy różnie rozkładają akcenty analizując fenomen popularności karlizmu. W przeszłości rozpatrywano go głównie w kategoriach legitymizmu dynastycznego; dzisiaj ten punkt widzenia jest raczej zarzucony jako drugorzędny. Zamiast tego, eksponuje się wątki religijne (karlizm jako forma integrystycznego katolicyzmu), kulturowe (karlizm jako forma obrony tradycyjnej tożsamości), społeczne (karlizm jako ruch ludowego protestu), gospodarcze (karlizm jako emanacja średniej własności chłopskiej) czy narodowe (karlizm jako forma proto-baskijskiego czy proto-katalońskiego ruchu nacjonalistycznego). Przegląd różnych propozycji metodologicznych w Canal 2000, ss. 450-455
  17. ↑ ten wątek silnie występuje w pracach historyków związanych z postkarlistowskim ruchem, definiującym się jako „socialismo autogestionario”. Przykłady takich prac to Josep Carles Clemente, Los días fugaces, Cuenca 2013, ISBN 978-84-95414-24-3, Fermín Pérez-Nievas Borderas, Contra viento y marea. Historia de la evolución ideológica del carlismo a través de dos siglos de lucha, Pamplona 1999, ISBN 978-84-605-8932-7, Carlos Hugo de Borbón Parma, La via carlista al socialismo autogestionario: el proyecto carlista de socialismo democrático, Barcelona 1977, ISBN 84-253-0902-6
  18. ↑ wątek obrony tradycyjnych wartości kulturowo-religijnych eksponowany jest przez autorów związanych z karlistowską ortodoksją. Przykłady to Francisco Elías de Tejada, La monarquía tradicional, Madrid 1954; Rafael Gambra Ciudad, La monarquía social y representativa en el pensamiento tradicional, Madrid 1954. Ze współczesnych prac stosunkowo niedawne są Miguel Ayuso, La constitución cristiana de los estados, Madrid 2008, ISBN 978-84-936642-1-3, czy José Miguel Gambra Gutiérrez, La sociedad tradicional y sus enemigos, Madrid 2019, ISBN 978-84-17134-69-3
  19. ↑ Evaristo Olcina, Carlismo y las autonomias regionales, Madrid 1973
  20. ↑ niektórzy badacze potwierdzają rolę chłopstwa jako bazy społecznej karlizmu, ale wskazują, że w ówczesnym społeczeństwie hiszpańskim, składającym się w większości z chłopów, każdy masowy ruch społeczny musiał mieć chłopskie podstawy. Sami podkreślają raczej akces do karlizmu w różnych warstwach społecznych, choć przedstawione wyliczenia dotyczą raczej okresu pierwszej wojny karlistowskiej, zob, Jacek Bartyzel, Nic bez Boga, nic wbrew tradycji, Radzymin 2015, ISBN 978-83-60748-73-2, ss. 173-186
  21. ↑ brak systematycznych badań na temat składu społecznego armii karlistowskiej. Wycinkowe badania dla niektórych prowincji wykazują, że w 2/3 składała się ona ze średnich i biednych chłopów, José Carlos Clemente, El carlismo en el novecientos español, Madrid 1999, ISBN 978-84-8374-153-5, s. 46
  22. ↑ w kolejności i zgodnie z przyjętą przez siebie tytulaturą: Karol V (1833-1845), Karol VI (1845-1861), Jan III (1861-1868)
  23. ↑ zaledwie ok. 12% hiszpańskiej arystokracji przyłączyło się do obozu karlistów w czasie trzeciej wojny karlistowskiej, Julio V. Brioso y Mayral, La nobleza titulada española y su adhesión a Carlos VII, [w:] Aportes 1 (1986), ss. 13-27. Spośród najwyższych w hierarchii grandów do karlistów należały jedynie pojedyncze osoby, jak markiz de Cerralbo czy książę de Solferino. Statystyka ta nie obejmuje tytułów, nadawanych przez pretendentów karlistowskich; część z nich została uznana przez państwo hiszpańskie w okresie frankizmu
  24. ↑ najbardziej szczegółowa, piętnastotomowa relacja historiograficzna pierwszej wojny karlistowskiej w Melchor Ferrer, Historia del tradicionalismo español, tomy III-XVIII, Seville 1943-1950. Znacznie nowsze i bardziej syntetyczne opracowanie to Alfonso Bullón de Mendoza, La primera guerra carlista, Madrid 1992, ISBN 978-84-87863-08-0. Jeszcze bardziej syntetyczny opis w Canal 2000, ss. 59-119
  25. ↑ Canal 2000, ss. 120-169
  26. ↑ mimo że pozostaje najbardziej charyzmatyczną postacią karlizmu wszech czasów, Karol VII nie doczekał się wszechstronnej, naukowej monografii. Najnowszą pracą spełniającą podstawowe standardy historiograficzne choć przyjętą nie bez zastrzeżeń jest Jaime del Burgo Torres, Carlos VII y su tiempo: Leyenda y realidad, Pamplona 1994, ISBN 84-235-1322-X
  27. ↑ Canal 2000, s. 168
  28. ↑ o grawitowaniu skrajnie prawicowej części Konserwatystów w stronę karlizmu zob. Begoña Urigüen, Orígenes y evolución de la derecha española: el neo-catolicismo, Madrid 1986, ISBN 978-84-00-06157-9
  29. ↑ Canal 2000, s. 170
  30. ↑ Canal 2000, ss. 169-182
  31. ↑ Wayne H. Bowen, José E. Alvarez, A Military History of Modern Spain: From the Napoleonic Era to the International War on Terror, London 2007, ISBN 978-0-275-99357-3, s. 30. Autorzy utrzymują, że tradycyjne odrębności ustrojowe Baskonii mogły tu działać na jej niekorzyść; przy braku regularnego poboru do armii hiszpańskiej, którego na terenie Baskonii nie prowadzono, nie istniała tam duża grupa wyszkolonych żołnierzy i podoficerów
  32. ↑ Canal 2000, ss. 190-194, Melchor Ferrer, Historia del tradicionalismo español, tom XXVI, Sevilla 1959, ss. 34-36
  33. ↑ główny karlistowski agent działający we Francji, Tirso de Olazábal, zorganizował zakup i przewóz drogą morską, czasem przez Wielką Brytanię, około 50% dział używnych przez karlistów, Francisco de Paula, Album de Personajes Carlistas con sus biografias, tom 3, Barcelona 1888, p. 63. Szczegóły jego operacji przemytniczych w Juan Pardo San Gil, Las operaciones navales en las Guerras Carlistas, [w:] Itsas Memoria. Revista de Estudios Marítimos del País Vasco 5 (2006), s. 457, José Fernández Gaytán, La marina carlista en las guerras civiles del siglo XIX, [w:] Revista de historia naval 20 (1988), s. 16
  34. ↑ a b Canal 2000, s. 182
  35. ↑ „the year of 1874 marked the peak of Carlist successes: their numbers had increased to 100,000”, Jeffrey S. Dixon, Meredith Reid Sarkees, A Guide to Intra-state Wars: An Examination of Civil, Regional, and Intercommunal Wars, 1816-2014, London 2015, ISBN 978-1-5063-0081-8, s. 276. Stosunkowo zbieżna opinia mówi, że w szczytowym momencie regularne wojska karlistów liczyły 75,000 ludzi, "en sus momentos de mayor esplendor los carlistas pudieron tener unos 75,000 soldados dentro de sus ejércitos regulares", Alfonso Bullón de Mendoza y Gómez de Valugera, El legitimismo europeo 1688-1876, [w:] Stanley G. Payne (red.), Identidad y nacionalismo en la España contemporánea: el carlismo, 1833-1975, Madrid 2001, ISBN 84-87863-46-9, s. 220. Dodawszy kombatantów w oddziałach partyzanckich, całkowita liczba karlistów pod bronią mogła zbliżać się do 100,000
  36. ↑ dotczyły one również brata pretendenta, infanta Alfonsa Karola, który po scysjach z lokalnym dowódcą frontu katalońskiego zdał dowództwo i wyjechał, Canal 2000, s. 203
  37. ↑ Miłkowski, Machcewicz 2009, ss. 267-268
  38. ↑ Jose Luis Uriarte, El Concierto Económico; Una Visión Personal, s. l. 2015, s. 68,
  39. ↑ w roku 1873 braki w dyscyplinie i dezorganizacja wojsk rządowych wymusiły szereg zmian na stanowiskach dowódczych, Fermín Pérez-Nievas Borderas, Contra viento y marea. Historia de la evolución ideológica del carlismo a través de dos siglos de lucha, Pamplona 1999, ISBN 978-84-605-8932-7, p. 64
  40. ↑ Canal 2000, s. 186, Alfonso Bullón de Mendoza, La contrarrevolución legitimista, 1688-1876, Madrid 1995, ISBN 978-84-89365-15-5, ss. 236-237
  41. ↑ dla Nawarry zob. Melchor Ferrer, Historia del tradicionalismo español, tom XXIV, Sevilla 1958, ss. 55-92
  42. ↑ Canal 2000, ss. 170-171
  43. ↑ Canal 2000, s. 171
  44. ↑ Canal 2000, ss. 171-172
  45. ↑ dla Katalonii zob. Ferrer 1958, ss. 93-137; dla Lewantu i Aragonii Ferrer 1958, ss. 137-150; dla Starej Kastylii, Asturii, Leonu i Galicji Ferrer 1958, ss. 151-160; dla Nowej Kastylii, Estremadury, Andaluzji i Murcji Ferrer 1958, ss. 151-170
  46. ↑ Canal 2000, ss. 173–174, Ferrer 1958, ss. 93-136
  47. ↑ Canal 2000, ss. 175, 182-183
  48. ↑ karykatura z roku 1870, przedstawiająca karlistowską propagandę religijno-polityczną. Rzecz dzieje się w wiejskich rejonach podpirenejskich, a agitację prowadzi uzbrojony po zęby ksiądz katolicki. Za nim przy ołtarzu, oznaczonym karlistowskim hasłem "Bóg, Ojczyzna, Król", stoja katolicki hierarcha i żołdak. Pogrążony w zasłuchaniu lub egzaltacji tłum (w charakterystycznych dla ruchu, czerwonych i białych beretach), przedstawiony jest jako stado baranów. Akcenty antyreligijne są stonowane, poza przedstawicielami kleru brak jest symboli religijnych. Trudno powiedzieć czy karlistowski pretendent Karol VII przedstawiony jest jako postać stojąca na ołtarzu, czy raczej jako głowa wychylająca się z francuskiej strony Pirenejów
  49. ↑ Canal 2000, ss. 176-177
  50. ↑ Melchor Ferrer, Historia del tradicionalismo español, tom XXV, Sevilla 1958, ss. 59-92
  51. ↑ Canal 2000, ss. 178
  52. ↑ Ferrer 1958, ss. 81-84
  53. ↑ Ferrer 1958, s. 85
  54. ↑ Canal 2000, s. 179
  55. ↑ Canal 2000, s. 183
  56. ↑ Canals s. 184; szczegółowy przegląd dla Katalonii w Ferrer 1958, ss. 93-110, dla Lewantu i Aragonii Ferrer 1958, ss. 11-140, dla Starej Kastylii, León, Galicji i Asturii Ferrer 1958, ss. 141-155, dla Nowej Kastylii i regionów południowych Ferrer 1958, ss. 156-181
  57. ↑ Canal 2000, ss. 190-194
  58. ↑ Melchor Ferrer, Historia del tradicionalismo español, tom XXVI, Sevilla 1959, s. 36
  59. ↑ Miłkowski, Machcewicz 2009, s. 263
  60. ↑ w roku 1865 władze Bilbao na terenie znanym jako cementerio de Mallona wystawiły pomnik ku czci obrońców, którzy polegli w obronie miasta w latach 1834-1835, broniąc go przed atakami karlistów w pierwszej wojnie karlistowskiej. Tak się złożyło, że dokładnie do tego miejsca dotarli karliści podczas oblężenia miasta w roku 1874. Podczas kolejnego i pierwszego skutecznego oblężenia miasta przez karlistów, tym razem w roku 1937, zniszczyli oni znajdującą się na cokole figurę, zob. np. Rafa Olalde, Monolito a la Sociedad El Sitio, [w:] Bilbao: Arte en la calle, 25.02.2018 [dostęp 25.12.2019]
  61. ↑ Canal 2000, s. 195, Ferrer 1959, ss. 87-108
  62. ↑ Canal 2000, ss. 195-197
  63. ↑ Canal 2000, s. 197
  64. ↑ Canal 2000, s. 198
  65. ↑ Ferrer 1959, s. 146-149
  66. ↑ Ferrer 1959, ss. 169-173
  67. ↑ Ferrer 1959, ss. 190-197
  68. ↑ szczegółowa relacja, koncentrująca się na karlistowskich zbrodniach i represjach, w Miguel Romero Saiz, „El saco de Cuenca”. Boinas rojas bajo Mangana, Cuenca 2011, ISBN 978-84-92711-76-5. Relacja przedstawiająca karlistowski punkt widzenia w Ferrer 1959, ss. 246-256
  69. ↑ Luis Pericot García, Historia de España, gran historia general de los pueblos hispanos, tom 5, Madid 1978, ISBN 978-84-85009-37-4, s. 342
  70. ↑ Michael Clodfelter, Warfare and Armed Conflicts: A Statistical Encyclopedia of Casualty and Other Figures, 1492-2015, Jefferson 2017, ISBN 978-1-4766-2585-0, s. 189
  71. ↑ jeszcze przez długie dekady po upadku Pierwszej Republiki dorośli Hiszpanie, widząc kłócące się dzieci, zwykli mówić: „to jest republika!”, Stanley G. Payne, Spain's First Democracy: The Second Republic, 1931-1936, Madison 1993, ISBN 978-0-299-13674-1, s. 23
  72. ↑ a b Miłkowski, Machcewicz 2009, s. 270
  73. ↑ Canal 2000, s. 185
  74. ↑ Melchor Ferrer, Historia del tradicionalismo español, tom XXVII, Sevilla 1959, ss. 91-95
  75. ↑ Canal 2000, s. 206
  76. ↑ Canal 2000, ss. 207-209; szczegóła relacji walk w Katalonii w roku 1875 Ferrer 1959, ss. 153-210
  77. ↑ Canal 2000, ss. 206-208, Ferrer 1959, ss. 211-230
  78. ↑ a b Canal 2000, s. 209
  79. ↑ nastroje panujące wśród zwykłych karlistowskich żołnierzy opisał 20 lat później jeden z nich, zob. Marian Vayreda, Recorts de la darrera carlinada, Olot 1898. Oscylująca między formatem dokumentu a osobistych wspomnień, książka ta (napisana po katalońsku) jest uważana za jeden z najlepszych w literaturze światowej zbiór reportaży wojennych, porównywana niekiedy do prozy Izaaka Babla czy Ernesta Hemingwaya, zob. Vicanç Pagés Jordá, "Records de la darrera carlinada" - Marià Vayreda, [w:] serwis vicencpagesjorda
  80. ↑ a b Clemente 1999, s. 45
  81. ↑ Batalla de Mendizorrotz, [w:] serwis Aunamendi Eusko Entzikopedia
  82. ↑ Roman Oyarzun, Historia del carlismo, Madrid 1944, p. 421
  83. ↑ Canal 2000, ss. 209-210, Ferrer 1959, ss. 250-251
  84. ↑ Clodfeler 2017, s. 189
  85. ↑ Ferrer 1958, ss. 258-261
  86. ↑ w historiografii baskijskiej przedstawia się je czasem jako hiszpańskie wojska okupacyjne na terenie Baskonii, zob. np. Jose Luis Uriarte, El Concierto Económico; Una Visión Personal, s. l. 2015, s. 68
  87. ↑ szacunki dotyczące liczby zabitych i zmarłych podczas pierwszej wojny karlistowskiej wahają się między 150 a 200 tysięcy, zob. np. Joaquim Veríssimo Serrão, Alfonso Bullón de Mendoza Gómez de Valugera, La contrarrevolución legitimista, 1688-1876, Madrid 1995, ISBN 978-84-89365-15-5, s. 234; przy całkowitej liczbie ludności ok. 12,3 miliona, zabici i zmarli stanowili ok. 1,6% ogółu populacji
  88. ↑ Clodfelter 2017, s. 189; nie wiadomo, skąd autor wziął liczbę 50 tysięcy zabitych, prawdopodobnie jest to jego własny szacunek. Współczesne prace historyków hiszpańskich nie zawierają szacunków dotyczących zabitych, por. np. Canal 2000, s. 210. Jeśli przyjąć liczbę 50 tysięcy zabitych i zmarłych, to przy liczbie ludności Hiszpanii ok. 16 milionów, straty spowodowane przez Trzecią Wojnę Karlistowską sięgały ok. 0,3% populacji. W niektórych pracach podaje się, że liczba zabitych i zmarłych w wyniku wszystkich dziewiętnastowiecznych wojen karlistowskich wyniosła ok. 300 tysięcy, Julio López-Davalillo Larrea, Atlas de historia contemporánea de España y Portugal, Madrid 2002, ISBN 978-84-7738-825-8, s. 71
  89. ↑ autorzy jednej z niewielu prac podejmujących się oszacowania strat spekulują, że skoro po stronie rządowej poległo 7 tysięcy ludzi, to po stronie powstańców musiało polec 43 tysiące, Dixon, Reid Sarkees 2015, s. 276
  90. ↑ regionem który ucierpiał najbardziej była Nawarra, María Soledad Martínez Caspe, La II Guerra Carlista en Navarra (1872-1876), represión y exacciones. La cuestión foral y la guerra, [w:] Gerónimo de Uztariz 8 (1993), s. 107
  91. ↑ Melchor Ferrer, Historia del tradicionalismo español, tom XXVIII/1, Sevilla 1959, ss. 7-9, Canal 2000, ss. 216-218
  92. ↑ panorama powojennego karlizmu w Canal 2000, ss. 211-231; szczegółowa analiza karlizmu w jego nawarryjsko-baskijskim mateczniku w Javier Real Cuesta, El Carlismo Vasco 1876-1900, Madrid 1985, ISBN 978-84-323-0510-8. O powojennych próbach budowy nowoczesnej karlistowskiej organizacji politycznej w Agustín Fernández Escudero, El marqués de Cerralbo (1845-1922): biografía politica [praca doktorska przyjęta na Uniwersytecie Complutense], Madrid 2012
  93. ↑ Cameron Watson, Modern Basque History: Eighteenth Century to the Present, Reno 2003, ISBN 1-877802-16-6, ss. 74, 75, 79, 111 i passim
  94. ↑ karykatura z prasy liberalnej. Przedstawia ona alegorię Republiki, która kładzie kres odradzającej się irredencie ścinając dąb w Guernice, symbol baskijskiej odrębności ustrojowej. Trzy wyrastające z pnia gałęzie symbolizują trzy baskijskie prowincje, Alava, Vizcaya i Guipuscoa. Korzenie pnia oznaczone są jako "fanatyzm", "nietolerancja" i "absolutyzm", a na samym pniu widnieje karlistowskie hasło "Bóg, Ojczyzna, Król". Pusta bańka, z której podlewano dąb, zawiera mrzonki o odrębnościach ustrojowych i łatwopalne paliwo. Karliści (w czerwonych, niebieskich i białych beretach) przedstawieni są jako szczury lub zgniłe żołędzie. Karol VII ze sztabem ucieka w popłochu, zostawiając za sobą spalone przez rebeliantów i dymiące jeszcze zgliszcza. Akcenty antyreligijne są stosunkowo umiarkowane (gruby ksiądz z krzyżem w gałęziach). Postać utożsamiona z piłą to prawdopodobnie marszałek Francisco Serrano, w owym czasie przywódca rządowych wojsk na froncie antykarlistowskim. Karykatura doskonale unaocznia utożsamianie przez prasę liberalną karlizmu i separatyzmu baskijskiego, które za kilkadziesiąt lat staną się śmiertelnymi wrogami
  95. ↑ klasyczna praca poświęcona politycznemu systemowi Restauracji to José Varela Ortega, El poder de la influencia: geografía del caciquismo en España: (1875-1923), Madrid 2001, ISBN 84-259-1152-4. Analiza miejsca karlizmu w nowym alfonsyńskim systemie politycznym generalnie np. w Carlos Serrano Lacarra, Oposiciones antisistema: carlistas, republicanos, socialistas y anarquistas, [w:] Julia Santos (red.), Debates en torno al 98: Estado, sociedad y politica, Madrid 1998, ss. 115-133, Lluís Ferran Toledano González, El caudillaje carlista y la política de las partidas, [w:] Jesus Milan (red.), Carlismo y contrarrevolucion en la Espana contemporanea, Madrid 2000, ISBN 84-95379-14-7, ss. 91-114. Bardziej szczegółowe spojrzenie np. w Real Cuesta 1985, ss. 211-212 (prowincje baskijskie), Jesús María Zaratiegui Labiano, Efectos de la aplicación del sufragio universal en Navarra. Las elecciones generals de 1886 y 1891, [w:] Príncipe de Viana 57 (1996), ss. 186-187, Angel Garcia-Sanz Marcotegui, Caciques y políticos forales. Las elecciones a la Diputación de Navarra (1877-1923), Pamplona 1992, ISBN 84-604-3029-4 (Nawarra), Jordi Canal i Morell, El carlisme catala dins l'Espanya de la restauracio: un assaig de modernització politica (1888-1900), Barcelona 1998, ISBN 978-84-7602-243-6, Joan Prats i Salas, Carlisme i caciqusme: Josep de Suelves, Marques de Tamarit, cap carli de las comarques de Tarragona (1890-1918), [w:] Estudis Altafullencs 16 (1992), ss. 123-140 (Katalonia)
  96. ↑ analiza całościowa w Francisco Tomás y Valiente, El marco político de la desamortización en España, Barcelona 1972, Teodoro Martín Martín (red.), La desamortización. Textos político-jurídicos, Madrid 1973, ISBN 84-277-0153-5. Analiza dla kluczowego dla karlizmu obszaru baskijsko-nawarryjskiego w Iñaki Iriarte Goñi, Bienes comunales y capitalismo agrario en Navarra 1855-1935, Madrid 1996, ISBN 978-84-491-0221-9, analiza dla centrum kraju w Bartolomé Yun Casalilla, Estudios sobre capitalismo agrario, crédito e industria en Castilla: siglos XIX y XX, Madrid 1991, ISBN 978-84-7846-066-3. Analiza dla południa Hiszpanii w Angel Ramón del Valle Calzado, El liberalismo en el campo: desamortización y capitalismo agrario en la provincia de Ciudad Real, 1855-1910, Ciudad Real 2014, ISBN 978-84-87248-37-5
  97. ↑ marksistowska analiza elit społeczno-gospodarczych okresu Restauracji np. w Manuel Tuñón de Lara, Las élites del poder en la España de la Restauración, [w:] José Antonio Ferrer Benimeli (red.), Masonería, política y sociedad, tom 2, Madrid 1989, ISBN 84-404-4941-0, ss. 825-844
  98. ↑ na zdjęciu parada funkcjonariuszy celno-skarbowej formacji Carabineros w miejscu znanym jako Enderlaza, na pograniczu prowincji Nawarra i Gipuzkoa (rok 1928). W roku 1873 partyzancki oddział karlistów, dowodzony przez księdza Manuela Santa Cruz, zaatakował tu posterunek Carabineros. Twierdząc, że obrońcy w trakcie walki wywiesili białe flagi by wciągnąć napastników w zasadzkę, Santa Cruz rozkazał egzekucję 35 karabinierów, którzy się poddali. Epizod ten - obok zrabowania i częściowego spalenia miasta Cuenca - był potem jednym z najczęściej przywoływanych w debacie publicznej przykładów okrucieństwa i prymitywizu karlistów
  99. ↑ najwybitniejszą pracą prezentującą wojny karlistowskie z punktu widzenia historiografii liberalnej jest wielkrotnie wznawiana i wielotomowa Historia de la guerra civil y de los partidos liberal y carlista, autorstwa Antonio Pirala Criado (ostatnie wydanie 1906)
  100. ↑ symboliczną i powszechnie znaną frazą, reprezentującą taki pogląd a przypisywaną różnym postaciom, m.in. socjalistycznemu przywódcy Indalecio Prieto, jest stwierdzenie że "karlista to zwierzę o czerwonym ubarwieniu na głowie, żyjące w górach, żywiące się komunią i atakujące ludzi", por. np. María Eugenia Salaverri, Lecciones de historia, [w:] El Pais 22.08.2014
  101. ↑ autorem, który dzięki swoim powieściom ugruntował w kulturze skrajnie negatywny obraz karlizmu i karlistów, jest Benito Pérez Galdós, zob. np. Chronon H. Berkowitz, Pérez Galdós, Spanish Liberal Crusader, Madison 1948, Biruté Ciplijauskaité, Configuraciones literarias del Carlismo, [w:] Stanley G. Payne (ed.), Identidad y nacionalismo en la España contemporánea, el Carlismo, 1833-1975, Madison/Madrid 1996, ISBN 84-87863-46-9, s. 64, Hans Hinterhauser, Los episodios nacionales de Benito Pérez Galdós, Madrid, 1964, s. 92, Juan Carlos Ara Torralba, Pérez Galdós y Baroja frente al carlismo, [w:] Imagenes en carlismo en las artes, Estella 2009, ISBN 978-84-235-3227-8, p. 32. Już w XX wieku zjadliwie antykarlistowskie ostrze miały też powieści innej pomnikowej postaci literatury hiszpańskiej, Pio Barojy, zob. Ara Torralba 2009
  102. ↑ brązownicza wizja karlistów jako bojowników o słuszną i świętą sprawę np. w hagiograficznym albumie B. de Artagan [Reinaldo Brea], Políticos del Carlismo, Barcelona 1903
  103. ↑ jedyną dotyczącą karlizmu ale niezwykle popularną powieścią Unamuno jest Pokój wśród wojny (1897), której akcja dzieje się w czasie trzeciej wojny karlistowskiej. Odmienność ujęcia polega tu na przedstawieniu obu walczących stron jako komponentów dialektycznego procesu, w którym powstaje hiszpańska tożsamość, zob. np. Biruté Ciplijauskaité, The "Noventayochistas" and the carlist wars, [w:] Hispanic review 3 (1976), s. 265-279, Jean-Claude Rabaté, Miguel de Unamuno frente al 2 de mayo de 1874: entre memoria y mito, [w:] Hispanisme 3 (2014), ss. 152-164
  104. ↑ stosunek Valle-Inclana do karlizmu pozostaje przedmiotem kontrowersji; niektórzy twierdzą, że w pewnym okresie autor sam był karlistą a ruch uważał za ucieleśnienia hiszpańskiego ducha, inni sądzą, że karlistowskie wątki były dlań pretekstem do dyskusji o groteskowych czy wręcz kabotyńskich wątkach historii kraju, zob. np. Margarita Santos Zas, Tradicionalismo y literatura en Valle-Inclan: 1866 1910, Madrid 1993, ISBN 978-0-89295-068-3, José F. Acedo Castilla, La segunda guerra carlista en las novelas de Valle-Inclán, [w:] Boletín de la Real academia Sevillana de Buenas Letras: Minervae Baeticae 21 (1993), ss. 65-80, Josep Carles Clemente, Valle-Inclán y el carlismo, [w:] Tiempo de historia VI/67 (1980), pp. 129-130
  105. ↑ najwybitniejsza praca przedstawiająca wojnę z karlistowskiej perspektywy to Melchor Ferrer Dalmau, Historia del tradicionalismo español, tomy XXIV–XXVII, Sevilla 1958-1959; nieco mniej ortodoksyjna lecz nadal tradycjonalistyczna wersja wydarzeń w Román Oyarzun Oyarzun, Historia del Carlismo, Madrid 1939 (ostatnie poprawione przez autora wydanie 1969)
  106. ↑ czołowymi przedstawicielami tego wątku w historiografii są Evaristo Olcina, Carlos Hugo de Borbón, Fermín Pérez-Nievas Borderas i zwłaszcza Josep Carles Clemente, autor bardzo licznych choć powtarzających się prac o charakterze historiograficzny lub publicystycznym; zob. zwłaszcza jego José Carlos Clemente, El carlismo en el novecientos español, Madrid 1999, ISBN 978-84-8374-153-5
  107. ↑ współcześni historycy reprezentujący ujęcie karlizmu socjalistycznego to Manuel Martorell Pérez i Josep Miralles Climent, choć obaj koncentrują się w swoich badaniach na wieku XX. Ta sama perspektywa w odniesieniu do wojen XIX wieku obecna bywa na witrynach związanych z ruchem, zob. zwłaszcza oficjalną stronę Partido Carlista
  108. ↑ Manuel Tuñon de Lara, La España del siglo XIX, tom II, Madrid 2010 [pierwsze wydanie 1974], ISBN 978-84-460-1495-9, ss. 11-54
  109. ↑ niekiedy jako czołowy przedstawiciel historiograficznego akademickiego „neotradycjonalizmu” przedstawiany jest Alfonso Bullón de Mendoza, zob. Jordi Canal, El carlismo en España: interpretaciones, problemas, propuestas, [w:] José Ramón Barreiro Fernández (red.), O liberalismo nos seus contextos: un estado da cuestión, Santiago de Compostella 2008, ISBN 978-84-9750-919-0, s. 44. Sam zainteresowany gwałtownie protestuje przeciw takiej klasyfikacji, uważając ją za pozamerytoryczną próbę stygmatyzacji, zob. Alfonso Bullón de Mendoza, La parcialidad de los historiadores españoles, [w:] John Vincent, Introducción a la Historia para gente inteligente, Madrid 2013, ISBN 978-84-9739-135-1, ss. 9–38
  110. ↑ por. np. liczne teksty na oficjalnych witrynach dwu istniejących tradycjonalistycznych partii karlistowskich, Comunión Tradicionalista Carlista i Comunión Tradicionalista. Zob. również posty w mediach społecznościowych, np. na półoficjalnym profilu CT
  111. ↑ Canal 2000, ss. 170-210
  112. ↑ zob. np. El capitán aldama (Eloy Landaluce Montalbán, 1975), Un viaje a españa (Carlos Pujol, 1983), El cementerio de los ingleses (José María Mendiola, 1994), Un carlista en el pacífico (Federico Villalobos, 1999), Veinticinco cartas para una guerra (Arantzazu Amezaga Iribarren, 1999), Galcerán, el héroe de la guerra negra (Jaume Cabré Fabré, 1978), El testamento de amor de Patricio Julve (Antón Castro, 1996), Un espía llamado Sara (Bernardo Atxaga, 1996), El oro de los carlistas (Juan Bas, 2001), Corazón de roble (Emili Teixidor, 2003), Las guerras de Diego (Jordi Sierra i Fabra, 2009), Las huellas erradas (Eduardo Iriarte, 2010), El capitán carlista (Gerardo Lombardero, 2012), La filla del capità Groc (Víctor Amela, 2016) or Sangre de guerrillero (Alain Martín Molina, 2016)
  113. ↑ zob. zwłaszcza Poliedroaren hostoak (Joan Mari Irigoien Aranberri, 1983)

Bibliografia edytuj

 
wizja artystyczna Trzeciej Wojny; szarża szwadronu straży przybocznej Karola VII

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=III_wojna_karlistowska&oldid=71268096”