Imiesłów w języku polskim
Imiesłów w języku polskim – nieosobowa forma polskiego czasownika. Dzieli się na imiesłowy odmienne i nieodmienne, lub, według innej klasyfikacji, na imiesłowy przymiotnikowe i przysłówkowe. Imiesłów określa cechy czynnościowe wykonawcy danej czynności[1].
Imiesłów odmienny czynnyEdytuj
Imiesłowem przymiotnikowym odmiennym czynnym nazywa się imiesłów opisujący czynności i stany osób bądź rzeczy: śmiejący się policjant, bawiące się dziecko, zachodzące słońce[1].
Tworzenie imiesłowu czynnegoEdytuj
Imiesłów czynny tworzony jest od tematu czasu teraźniejszego przez dodanie przyrostka -ący, -ąca, -ące: piszę → piszący, daję → dający[1].
- W przypadku, gdy w temacie czasu teraźniejszego występują oboczności, np. biorę, bierzesz, imiesłów tworzy się od tematu twardego, np. idę, idziesz → idący, biorę, bierzesz → biorący. Gdy temat jest historycznie miękki, np. płacę, płacisz, imiesłów tworzy się od tematu stwardniałego[1]:
- goszczę, gościsz → goszczący
- noszę, nosisz → noszący
Niektóre czasowniki mogą mieć dwa tematy, no. gram, grają. W takim przypadku imiesłów tworzony jest od tematu dłuższego trzeciej osoby liczby mnogiej[2]:
- mam, mają → mający
- wiem, wiedzą → wiedzący
- jem, jedzą → jedzący
Imiesłów odmienny biernyEdytuj
Imiesłowem przymiotnikowym odmiennym biernym nazywa się imiesłów, który określa osobę bądź przez ze względu na czynność, która jest na nich wykonywana, np. wyprana koszula (koszula, którą ktoś wyprał), zapomniana melodia, umyte dziecko[3].
Tworzenie imiesłowu biernegoEdytuj
Imiesłów przymiotnikowy bierny jest tworzony od tematu czasu przeszłego czasownika przechodniego zarówno dokonanego, jak i niedokonanego i przyrostków -ny lub -ty, -ony, -ęty[3]:
- chwalił → chwalony, zapomnieć → zapomniany
Czasowniki tych koniugacji, których temat czasu przeszłego jest zakończony na -a, przybierają końcówkę -ny[3]:
- brać → brał → brany
- grzać → grzał → grzany
- widzieć → widział → widziany
Jeśli temat czasu przeszłego czasowników I i II koniugacji kończy się na spółgłoskę inna niż r lub przybiera przyrostek i/y, czasownik w imieslowie przyjmuje końcówkę -ony[4]:
- piekę, pieczesz → pieczony
- niosę, niesiesz → niesiony
- chodzę, chodzisz → chodzony
- suszę, suszysz → suszony
W przypadku czasownika III koniugacji jeść, tworzy on imiesłów bierny od III osoby liczby mnogiej[5]:
- jem, jedzą, jadł → jedzony
Czasowniki zbudowane bez przyrostka, których temat czasu przeszłego (będący zarazem rdzeniem) jest zakończony na samogłoski ą, ę, i, y, u oraz na spółgłoskę r, otrzymuje przyrostek imiesłowu -ty[5]:
- ciąć, ciął, cięła → cięty
- żąć, żął, żęła → żęty
- drzeć, darł, darła → darty
Czasowniki zbudowane przy pomocy przyrostka -ną, otrzymują przy tworzeniu imiesłowu przyrostek -ęty, doczepiony do tematy miękkiego czasu teraźniejszego[5]:
- ciągnąć, ciągnę, ciągniesz → ciągnięty
- zmarznąć, zmarznę, zmarzniesz → zmarznięty
Istnieją czasowniki mające dwa różne zakończenia imiesłowu biernego np. dźwignąć → dźwignięty i dźwigniony, minąć → minięty i miniony. W takich przypadkach znaczenie imiesłowów może być różne: miniony tydzień to tydzień, który minął, a minięty dom to dom, który minęliśmy. Czasowniki z przyrostkiem -ną- odnosi się nie do czynności, a do zjawisk i stanów, toteż ich imiesłowy bierne nie mają znaczenia bierności, np. zmarznięty, uschnięty, zziębnięty. Powyższa uwaga odnosi się również do stanów psychicznych tworzących imiesłowy z przyrostkiem -ony: roztargniony, zmęczony[6].
Imiesłowy nieodmienneEdytuj
Imiesłowy nieodmienne (zwane również przysłówkowymi) zachowują się w zdaniach jak przysłówki, łącząc się z czasownikami.
Imiesłów współczesnyEdytuj
Imiesłów współczesny odnosi się do czynności, stanu lub zdarzenia, które dzieje się równolegle z czynnością opisaną czasownikiem głównym, np. Czytałem książkę, spoglądając niecierpliwie w ekran mojego smartfona[7].
Imiesłów współczesny tworzy się przy pomocy przyrostka -ąc, zastępującego formant -ący imiesłowu przymiotnikowego; stąd sposoby tworzenia w obu przypadkach są takie same[7]:
- idę → idący → idąc
- mam → mający → mając
Imiesłowy przymiotnikowy i przysłówkowy współczesny są podobne, gdyż mają wspólne pochodzenie: wywodzą się od dawnej, skostniałej formy biernika rodzaju męskiego rzeczownikowej odmiany imiesłowu przymiotnikowego:
| rodz. męski | rodz. żeński | rodz. nijaki |
|---|---|---|
| stojąc | stojący | stojąco |
| leżąc | leżący | leżąco |
Imiesłów współczesny powstał z rodzaju męskiego powyższej odmiany, a z rodzaju nijakiego wywodzą się przysłówki odimiesłowowe: na bieżąco, na stojąco[7].
Imiesłów uprzedniEdytuj
Imiesłów uprzedni informuje, że czynność przez niego opisana zakończyła się bezpośrednio przez czynnością, którą wyraża forma osobowa czasownika, np. Zjadłszy śniadanie umyłem naczynia[8]. Imiesłów ten pojawił się w polszczyźnie dopiero w I połowie XIX wieku[8].
Imiesłów przysłówkowy uprzedni tworzy się, dodając końcówkę -łszy lub -wszy do tematu czasu przeszłego czasowników dokonanych. Formant -wszy dodaje się do tematu zakończonego na samogłoskę[8]:
- zabrać → zabrał → zabrawszy
- poznać → poznał → poznawszy
Gdy temat kończy się na spółgłoskę, imiesłów otrzymuje formant -łszy[8]:
- zjeść → zjadł → zjadłszy
- pomóc → pomógł → pomógłszy
PrzypisyEdytuj
- ↑ a b c d Bąk 1977 ↓, s. 360.
- ↑ Bąk 1977 ↓, s. 360–361.
- ↑ a b c Bąk 1977 ↓, s. 361.
- ↑ Bąk 1977 ↓, s. 361–2.
- ↑ a b c Bąk 1977 ↓, s. 362.
- ↑ Bąk 1977 ↓, s. 362–363.
- ↑ a b c Bąk 1977 ↓, s. 363.
- ↑ a b c d Bąk 1977 ↓, s. 364.
BibliografiaEdytuj
- Piotr Bąk: Gramatyka języka polskiego - zarys popularny. Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1977. ISBN 83-214-0923-7.
- Alicja Nagórko: Zarys gramatyki polskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2007. ISBN 978-83-01-15390-8.