Indianie
Indianie (od hiszp. Indios[1]) – najliczniejsza z trzech (obok Inuitów i Aleutów) i jednocześnie najbardziej zróżnicowana grupa ludności tubylczej (rdzennej, autochtonicznej) zamieszkującej Amerykę, obejmująca zarówno dawniej jak i dziś setki ludów, plemion i grup etnicznych o bardzo różnym charakterze i stopniu rozwoju. W tradycyjnej antropologii zaliczani do rasy żółtej[2].

Nazwa i tożsamośćEdytuj
Nazwa „Indianie” została nadana rdzennym ludom Ameryki przez Krzysztofa Kolumba, który błędnie sądził, że dopłynął do wschodnich wybrzeży Indii[1][3]. Według ówczesnego nazewnictwa nazwą Indii rozumiano całość południowego, południowo-wschodniego i wschodniego wybrzeża Azji aż po „Kataj” (Chiny) i „Cipangu” (Japonię).
W różnych krajach, środowiskach i językach Ameryki stosowane bywają – obok nie zawsze i nie wszędzie szeroko akceptowanych „Indian” – także różne inne określenia o rozmaitym zasięgu stosowania, popularności, nacechowaniu i konotacjach. W Kanadzie oficjalnie są to First Nations („Pierwsze Narody”), w Stanach Zjednoczonych – Native Americans („Tubylczy Amerykanie”) lub First Americans („Pierwsi Amerykanie”), w Ameryce Łacińskiej są to zwykle Indigenas (tubylcy), istnieje też określenie Amerindians („Amerindianie”). Przez część „Indian” jak i badaczy kultury tych ludów słowo „Indianie” bywa uważane za pejoratywne, zaś na pewno jest nieprecyzyjne[1].
Nie ma i nigdy nie było jednej ogólnoamerykańskiej kultury indiańskiej[4]. Poszczególne grupy, nazywane do dziś przez Europejczyków wspólnym nieprecyzyjnym określeniem „Indianie”, miały zawsze własne nazwy dla siebie i swoich sąsiadów – w ich własnych językach oznaczające zwykle tyle co „(prawdziwi) ludzie”. W czasach prekolumbijskich nie miały one natomiast świadomości wspólnoty rasowej, geograficznej czy kulturowej, odróżniającej ich od reszty „nie-Indian” z innych kontynentów. Także białych przybyszów Indianie traktowali zwykle początkowo jako jeszcze jedną grupę „obcych ludzi z daleka”, dużo rzadziej zaś (właściwie tylko przy pierwszym kontakcie) – jako „wysłanników bogów” (Aztekowie, Inkowie, Majowie).
Dopiero stosunkowo niedawno, w czasach współczesnych, wśród większości indiańskich społeczności pojawiła się świadomość wspólnoty tubylczego pochodzenia, zbieżności historycznych losów, podobieństw obecnej sytuacji, problemów i dążeń. Do tej panindiańskiej świadomości (a także wciąż silne nierzadko poczucie własnej tożsamości plemiennej i etnicznej odrębności) odwołują się obecnie tubylcze samorządy, organizacje i ruchy społeczne, takie jak Krajowy Kongres Indian Amerykańskich (NCAI), Ruch Indian Amerykańskich (AIM), Zapatyści, Cocaleros, a także niektórzy indiańscy i nie-indiańscy działacze społeczno-polityczni (Benito Juárez, Evo Morales, Alejandro Toledo, Rigoberta Menchú Tum, Subcomandante Marcos).
HistoriaEdytuj
Przodkowie Indian przybyli do Ameryki w kilku falach migracyjnych z północno-wschodniej Azji pomostem lądowym istniejącym w miejscu dzisiejszej Cieśniny Beringa. Najczęściej przyjmuje się, iż nastąpiło to podczas ostatniej epoki lodowej, 27–15 tysięcy lat temu[3] (prawdopodobnie 25 tys.[5]). W kolejnych tysiącleciach w Ameryce rozwijały się różnorodne kultury i społeczeństwa: od rozproszonych grup zbieracko-łowieckich do zorganizowanych królestw Mezoameryki i obszaru andyjskiego[3].
Konkwista, kolonializm, niewolnictwo, wojny, powstania, przymusowa chrystianizacja, europejskie choroby oraz osadnictwo doprowadziły do śmierci milionów Indian, a w wielu regionach – np. na wschodzie Stanów Zjednoczonych, Karaibach czy Ziemi Ognistej – (niemal) wszystkich, do rozpadu tradycyjnych systemów gospodarowania i organizacji społecznej, przymusowych migracji całych plemion oraz częściowego (a w przypadku setek mniejszych plemion – całkowitego) upadku ich kultur, języków i religii.
WspółczesnośćEdytuj
Obecnie – poza nielicznymi przypadkami niewielkich, stosunkowo izolowanych, pierwotnych grup w Amazonii i Mezoameryce – Indianie są w znacznym (choć zróżnicowanym) stopniu zasymilowanymi członkami wieloetnicznych i wielokulturowych społeczeństw narodowych. W większości krajów obu kontynentów (poza Meksykiem oraz kilkoma mniejszymi państwami andyjskimi, gdzie łącznie z Metysami są nadal w większości) stanowią oni niewielkie procentowo mniejszości etniczne. Chociaż wszędzie cieszą się formalnie pełnią praw obywatelskich i praw człowieka (czasami uzyskanych niedawno – np. w USA wszyscy Indianie uzyskali obywatelstwo w 1924 roku, a w innych krajach – jeszcze później), to zazwyczaj pozostają zarazem mniejszościami ubogimi, marginalizowanymi i pozbawionymi znaczących wpływów politycznych (a nierzadko także w różny sposób dyskryminowanymi).
Populacja |
W większości krajów obu Ameryk tradycyjne indiańskie grupy i tworzone przez nie nowoczesne organizacje występują wobec władz państwowych (i na forum międzynarodowym, w tym w ONZ i OPA) z rozmaitymi roszczeniami o charakterze politycznym, społecznym i gospodarczym, powołując się na liczne względy historyczne, społeczne i prawne. W niektórych państwach nadal zabiegają o formalne uznanie swoich praw grupowych jako ignorowane przez krajowe systemy prawne i konstytucje ludy tubylcze i mniejszości etniczne. Społeczność międzynarodowa wspiera prawa ludów tubylczych m.in. poprzez proklamowanie pod auspicjami ONZ kolejnych „Dekad ludów tubylczych” oraz promowanie wynegocjowanej w ramach ECOSOC i przyjętej w 2007 przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Deklaracji praw ludów tubylczych.
Regiony zamieszkaniaEdytuj
Ze względu na rozmieszczenie geograficzne Indian dzieli się na:
Dla antropologów i etnologów Indianie Ameryki Północnej to wszystkie grupy z Kanady, Stanów Zjednoczonych i północnego Meksyku, aż do granic dawnej cywilizacji Azteków. Ludy Otomi zaliczane są już do Mezoameryki, a Cywilizacja Mezoamerykańska (środkowoamerykańska) kończy się na południe od ludów z rodziny językowej maja z dzisiejszej Gwatemali. Dalej na południe jest już krąg cywilizacji południowoamerykańskich, obejmujący kontynent Ameryki Południowej oraz część Ameryki Środkowej na południe od Meksyku, Gwatemali i Salwadoru.
W Ameryce Północnej wyróżnia się kilka głównych regionów kulturowych, z których każdy dzieli się na jeszcze mniejsze obszary poszczególnych kultur. Ilość i zasięg poszczególnych regionów kulturowych różnią się nieco w zależności od przyjętych kryteriów podziału i analizowanego okresu (zobacz np. Kręgi kulturowe Ameryki Północnej i Środkowej i Indianie Ameryki Północnej), ale za główne regiony uważa się zwykle (za T. Lovenstein, „Ameryka Północna”, Time-Life Books):
Podobieństwa i różniceEdytuj
Być może pierwsi ludzie pojawili się w Ameryce już około 30 tysięcy lat temu. Populacja Indian reprezentuje głównie cztery tzw. haplogrupy mitochondrialnego DNA – A, B, C i D oraz piątą haplogrupę związaną z eurazjatycką grupą X[22].
Chociaż grupy i plemiona Indian zamieszkujące poszczególne obszary i regiony kulturowe miały pewne cechy wspólne, to jednak w przypadku porównań zawsze dominowały nad nimi różnice wynikające z szeregu przyczyn historycznych, geograficznych i społecznych. Różnice te obejmowały nie tylko fizyczny wygląd Indian z poszczególnych plemion i regionów, ale także ich języki (na terenie obu Ameryk naukowcy wyróżnili setki tubylczych języków i ich dialektów – współcześnie w znacznej części wymarłych lub zanikających), wszelkie aspekty życia społecznego, gospodarczego, kultury materialnej i duchowej.
Wszystkie te elementy, wyróżniające poszczególne tubylcze ludy obu Ameryk, ulegały przez wieki (i nadal podlegają) głębokim przemianom, chociaż dostrzegalne do dziś silne zróżnicowanie setek plemion i grup tubylczych Ameryki podlega też procesom wzajemnego przenikania (panindianizm), uniformizacji i globalizacji. Pomimo tego w świadomości potocznej narodów i społeczeństw nieindiańskich utrzymują się stereotypowe – uproszczone zwykle i zafałszowane – wyobrażenia na temat „Indian”.
Zobacz teżEdytuj
PrzypisyEdytuj
- ↑ a b c Ola Synowiec , Dlaczego przestałam używać słowa „Indianie”, Kwartalnik Przekrój, 24 listopada 2020 [dostęp 2021-09-25] .
- ↑ żółta odmiana człowieka, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2017-11-24] .
- ↑ a b c Indianie, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-09-25] .
- ↑ Radosław Palonka , Karyna Piwowarska , Oni byli tu pierwsi, Kwartalnik Przekrój, 18 września 2020 [dostęp 2021-09-25] .
- ↑ Artur Domosławski , Indianie, wyrzut sumienia, „Polityka” (3158), 24 kwietnia 2018 .
- ↑ Proyecciones de indígenas de México y de las entidades federativas 2000-2010.
- ↑ CIA, The World Factbook Peru. [dostęp 2014-11-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-11-05)].
- ↑ The World Factbook. [dostęp 2014-11-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-12-25)].
- ↑ The World Factbook. [dostęp 2014-11-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-10-02)].
- ↑ The American Indian and Alaska Native Population: 2010.
- ↑ Síntesis de Resultados. [dostęp 2014-11-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-07-18)].
- ↑ 2011 National Household Survey: Aboriginal Peoples in Canada: First Nations People, Métis and Inuit.
- ↑ Población indígena o descendiente de pueblos indígenas u originarios en viviendas particulares por sexo, según edad en años simples y grupos quinquenales de edad..
- ↑ Brazil urged to protect Indians.
- ↑ Country Profile:Venezuela.
- ↑ Honduras. [dostęp 2014-11-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-05-15)].
- ↑ Panama. [dostęp 2014-11-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-12-25)].
- ↑ Costa Rica. [dostęp 2014-11-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-01-07)].
- ↑ Composición Étnica de las Tres Áreas Cultura les del Continente Americano al Comienzo del Siglo XXI.
- ↑ Una comunidad indígena salvadoreña pide su reconocimiento constitucional en el país.
- ↑ Redatam::CELADE, ECLAC – United Nations. [dostęp 2014-11-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-07-12)].
- ↑ wprost.pl: Pierwsi Amerykanie. [dostęp 2014-01-12].
Linki zewnętrzneEdytuj
- Indianie, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-09-25] .
- strona główna kwartalnika Tawacin (Pismo Przyjaciół Indian) – zobacz też Tawacin
- strona główna Polskiego Ruchu Przyjaciół Indian (m.in. linki, aktualności, informacje źródłowe)
- największe polskie Forum Indiańskie (w tym mapa rozmieszczenia plemion)
- Festiwale pieśni i tańca Powwow w Polsce oraz Europie (pol.)
- O Apaczach, Komanczach i Lakotach