Wikipedia

Indianie

grupa etniczna zamieszkujące obydwie Ameryki

Indianie (od hiszp. Indios[1]) – najliczniejsza z trzech (obok Inuitów i Aleutów) i jednocześnie najbardziej zróżnicowana grupa ludności tubylczej (rdzennej, autochtonicznej) zamieszkującej Amerykę, obejmująca zarówno dawniej jak i dziś setki ludów, plemion i grup etnicznych o bardzo różnym charakterze i stopniu rozwoju. W tradycyjnej antropologii zaliczani do rasy żółtej[2].

Dziewczyna z Gwatemali (z rejonu Momostenango, Departament Totonicapán)
Indianka z Peru

Nazwa i tożsamośćEdytuj

 
Tubylczy Amerykanie (rysunek z początku XX wieku)

Nazwa „Indianie” została nadana rdzennym ludom Ameryki przez Krzysztofa Kolumba, który błędnie sądził, że dopłynął do wschodnich wybrzeży Indii[1][3]. Według ówczesnego nazewnictwa nazwą Indii rozumiano całość południowego, południowo-wschodniego i wschodniego wybrzeża Azji aż po „Kataj” (Chiny) i „Cipangu” (Japonię).

W różnych krajach, środowiskach i językach Ameryki stosowane bywają – obok nie zawsze i nie wszędzie szeroko akceptowanych „Indian” – także różne inne określenia o rozmaitym zasięgu stosowania, popularności, nacechowaniu i konotacjach. W Kanadzie oficjalnie są to First Nations („Pierwsze Narody”), w Stanach Zjednoczonych – Native Americans („Tubylczy Amerykanie”) lub First Americans („Pierwsi Amerykanie”), w Ameryce Łacińskiej są to zwykle Indigenas (tubylcy), istnieje też określenie Amerindians („Amerindianie”). Przez część „Indian” jak i badaczy kultury tych ludów słowo „Indianie” bywa uważane za pejoratywne, zaś na pewno jest nieprecyzyjne[1].

Nie ma i nigdy nie było jednej ogólnoamerykańskiej kultury indiańskiej[4]. Poszczególne grupy, nazywane do dziś przez Europejczyków wspólnym nieprecyzyjnym określeniem „Indianie”, miały zawsze własne nazwy dla siebie i swoich sąsiadów – w ich własnych językach oznaczające zwykle tyle co „(prawdziwi) ludzie”. W czasach prekolumbijskich nie miały one natomiast świadomości wspólnoty rasowej, geograficznej czy kulturowej, odróżniającej ich od reszty „nie-Indian” z innych kontynentów. Także białych przybyszów Indianie traktowali zwykle początkowo jako jeszcze jedną grupę „obcych ludzi z daleka”, dużo rzadziej zaś (właściwie tylko przy pierwszym kontakcie) – jako „wysłanników bogów” (Aztekowie, Inkowie, Majowie).

Dopiero stosunkowo niedawno, w czasach współczesnych, wśród większości indiańskich społeczności pojawiła się świadomość wspólnoty tubylczego pochodzenia, zbieżności historycznych losów, podobieństw obecnej sytuacji, problemów i dążeń. Do tej panindiańskiej świadomości (a także wciąż silne nierzadko poczucie własnej tożsamości plemiennej i etnicznej odrębności) odwołują się obecnie tubylcze samorządy, organizacje i ruchy społeczne, takie jak Krajowy Kongres Indian Amerykańskich (NCAI), Ruch Indian Amerykańskich (AIM), Zapatyści, Cocaleros, a także niektórzy indiańscy i nie-indiańscy działacze społeczno-polityczni (Benito Juárez, Evo Morales, Alejandro Toledo, Rigoberta Menchú Tum, Subcomandante Marcos).

HistoriaEdytuj

Przodkowie Indian przybyli do Ameryki w kilku falach migracyjnych z północno-wschodniej Azji pomostem lądowym istniejącym w miejscu dzisiejszej Cieśniny Beringa. Najczęściej przyjmuje się, iż nastąpiło to podczas ostatniej epoki lodowej, 27–15 tysięcy lat temu[3] (prawdopodobnie 25 tys.[5]). W kolejnych tysiącleciach w Ameryce rozwijały się różnorodne kultury i społeczeństwa: od rozproszonych grup zbieracko-łowieckich do zorganizowanych królestw Mezoameryki i obszaru andyjskiego[3].

Osobne artykuły: Kultura Anasazi, Cywilizacja Majów i Państwo Inków.

Konkwista, kolonializm, niewolnictwo, wojny, powstania, przymusowa chrystianizacja, europejskie choroby oraz osadnictwo doprowadziły do śmierci milionów Indian, a w wielu regionach – np. na wschodzie Stanów Zjednoczonych, Karaibach czy Ziemi Ognistej – (niemal) wszystkich, do rozpadu tradycyjnych systemów gospodarowania i organizacji społecznej, przymusowych migracji całych plemion oraz częściowego (a w przypadku setek mniejszych plemion – całkowitego) upadku ich kultur, języków i religii.

WspółczesnośćEdytuj

 
Przybliżony udział Indian w populacji

Obecnie – poza nielicznymi przypadkami niewielkich, stosunkowo izolowanych, pierwotnych grup w Amazonii i Mezoameryce – Indianie są w znacznym (choć zróżnicowanym) stopniu zasymilowanymi członkami wieloetnicznych i wielokulturowych społeczeństw narodowych. W większości krajów obu kontynentów (poza Meksykiem oraz kilkoma mniejszymi państwami andyjskimi, gdzie łącznie z Metysami są nadal w większości) stanowią oni niewielkie procentowo mniejszości etniczne. Chociaż wszędzie cieszą się formalnie pełnią praw obywatelskich i praw człowieka (czasami uzyskanych niedawno – np. w USA wszyscy Indianie uzyskali obywatelstwo w 1924 roku, a w innych krajach – jeszcze później), to zazwyczaj pozostają zarazem mniejszościami ubogimi, marginalizowanymi i pozbawionymi znaczących wpływów politycznych (a nierzadko także w różny sposób dyskryminowanymi).

Populacja
  Meksyk – 14,7 mln (12,6%)[6]
  Peru – 13,8 mln (46,7%)[7]
  Boliwia – 6,0 mln (52,2%)[8]
  Gwatemala – 5,8 mln (42,0%)[9]
  Ekwador – 3,4 mln (21,1%)
  Stany Zjednoczone – 2,9 mln (0,9%)[10]
  Chile – 1,8 mln (9,9%)[11]
  Kolumbia – 1,4 mln (2,9%)
  Kanada – 1,4 mln (4,3%)[12]
  Argentyna – 955 tys. (2,2%)[13]
  Brazylia – 818 tys. (0,4%)[14]
  Wenezuela – 524 tys. (1,8%)[15]
  Honduras – 520 tys. (7,1%)[16]
  Nikaragua – 443 tys. (7,3%)
  Panama – 204 tys. (5,6%)[17]
  Kostaryka – 114 tys. (2,6%)[18]
  Paragwaj – 95 tys. (1,4%)[19]
  Salwador – 70 tys. (1,0%)[20]
  Gujana – 60 tys. (7,5%)
  Belize – 24 tys. (7,3%)[21]
  Gujana Fr. – 19 tys. (8,2%)
  Surinam – 12 tys. (2,5%)
RAZEM – 55,1 mln

W większości krajów obu Ameryk tradycyjne indiańskie grupy i tworzone przez nie nowoczesne organizacje występują wobec władz państwowych (i na forum międzynarodowym, w tym w ONZ i OPA) z rozmaitymi roszczeniami o charakterze politycznym, społecznym i gospodarczym, powołując się na liczne względy historyczne, społeczne i prawne. W niektórych państwach nadal zabiegają o formalne uznanie swoich praw grupowych jako ignorowane przez krajowe systemy prawne i konstytucje ludy tubylcze i mniejszości etniczne. Społeczność międzynarodowa wspiera prawa ludów tubylczych m.in. poprzez proklamowanie pod auspicjami ONZ kolejnych „Dekad ludów tubylczych” oraz promowanie wynegocjowanej w ramach ECOSOC i przyjętej w 2007 przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Deklaracji praw ludów tubylczych.

Regiony zamieszkaniaEdytuj

 
Kręgi kulturowe, grupy językowe i plemiona Indian na terenie współczesnych Stanów Zjednoczonych w początkach europejskiej kolonizacji kontynentu (XVII w.) – cz. zachodnia
 
Kręgi kulturowe, grupy językowe i plemiona Indian na terenie współczesnych Stanów Zjednoczonych w początkach europejskiej kolonizacji kontynentu (XVII w.) – cz. wschodnia

Ze względu na rozmieszczenie geograficzne Indian dzieli się na:

Dla antropologów i etnologów Indianie Ameryki Północnej to wszystkie grupy z Kanady, Stanów Zjednoczonych i północnego Meksyku, aż do granic dawnej cywilizacji Azteków. Ludy Otomi zaliczane są już do Mezoameryki, a Cywilizacja Mezoamerykańska (środkowoamerykańska) kończy się na południe od ludów z rodziny językowej maja z dzisiejszej Gwatemali. Dalej na południe jest już krąg cywilizacji południowoamerykańskich, obejmujący kontynent Ameryki Południowej oraz część Ameryki Środkowej na południe od Meksyku, Gwatemali i Salwadoru.

W Ameryce Północnej wyróżnia się kilka głównych regionów kulturowych, z których każdy dzieli się na jeszcze mniejsze obszary poszczególnych kultur. Ilość i zasięg poszczególnych regionów kulturowych różnią się nieco w zależności od przyjętych kryteriów podziału i analizowanego okresu (zobacz np. Kręgi kulturowe Ameryki Północnej i Środkowej i Indianie Ameryki Północnej), ale za główne regiony uważa się zwykle (za T. Lovenstein, „Ameryka Północna”, Time-Life Books):

Podobieństwa i różniceEdytuj

Być może pierwsi ludzie pojawili się w Ameryce już około 30 tysięcy lat temu. Populacja Indian reprezentuje głównie cztery tzw. haplogrupy mitochondrialnego DNA – A, B, C i D oraz piątą haplogrupę związaną z eurazjatycką grupą X[22].

Chociaż grupy i plemiona Indian zamieszkujące poszczególne obszary i regiony kulturowe miały pewne cechy wspólne, to jednak w przypadku porównań zawsze dominowały nad nimi różnice wynikające z szeregu przyczyn historycznych, geograficznych i społecznych. Różnice te obejmowały nie tylko fizyczny wygląd Indian z poszczególnych plemion i regionów, ale także ich języki (na terenie obu Ameryk naukowcy wyróżnili setki tubylczych języków i ich dialektów – współcześnie w znacznej części wymarłych lub zanikających), wszelkie aspekty życia społecznego, gospodarczego, kultury materialnej i duchowej.

Wszystkie te elementy, wyróżniające poszczególne tubylcze ludy obu Ameryk, ulegały przez wieki (i nadal podlegają) głębokim przemianom, chociaż dostrzegalne do dziś silne zróżnicowanie setek plemion i grup tubylczych Ameryki podlega też procesom wzajemnego przenikania (panindianizm), uniformizacji i globalizacji. Pomimo tego w świadomości potocznej narodów i społeczeństw nieindiańskich utrzymują się stereotypowe – uproszczone zwykle i zafałszowane – wyobrażenia na temat „Indian”.

Zobacz teżEdytuj

Z tym tematem związane są kategorie: Plemiona Indian Ameryki Północnej, Plemiona Indian Ameryki Południowej, Wojny Indian, Biografie tubylczych Amerykanów, Biografie tubylczych Kanadyjczyków, Badacze i miłośnicy Indian.

PrzypisyEdytuj

  1. ↑ a b c Ola Synowiec, Dlaczego przestałam używać słowa „Indianie”, Kwartalnik Przekrój, 24 listopada 2020 [dostęp 2021-09-25].
  2. ↑ żółta odmiana człowieka, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2017-11-24].
  3. ↑ a b c Indianie, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-09-25].
  4. ↑ Radosław Palonka, Karyna Piwowarska, Oni byli tu pierwsi, Kwartalnik Przekrój, 18 września 2020 [dostęp 2021-09-25].
  5. ↑ Artur Domosławski, Indianie, wyrzut sumienia, „Polityka” (3158), 24 kwietnia 2018.
  6. ↑ Proyecciones de indígenas de México y de las entidades federativas 2000-2010.
  7. ↑ CIA, The World Factbook Peru. [dostęp 2014-11-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-11-05)].
  8. ↑ The World Factbook. [dostęp 2014-11-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-12-25)].
  9. ↑ The World Factbook. [dostęp 2014-11-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-10-02)].
  10. ↑ The American Indian and Alaska Native Population: 2010.
  11. ↑ Síntesis de Resultados. [dostęp 2014-11-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-07-18)].
  12. ↑ 2011 National Household Survey: Aboriginal Peoples in Canada: First Nations People, Métis and Inuit.
  13. ↑ Población indígena o descendiente de pueblos indígenas u originarios en viviendas particulares por sexo, según edad en años simples y grupos quinquenales de edad..
  14. ↑ Brazil urged to protect Indians.
  15. ↑ Country Profile:Venezuela.
  16. ↑ Honduras. [dostęp 2014-11-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-05-15)].
  17. ↑ Panama. [dostęp 2014-11-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-12-25)].
  18. ↑ Costa Rica. [dostęp 2014-11-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-01-07)].
  19. ↑ Composición Étnica de las Tres Áreas Cultura les del Continente Americano al Comienzo del Siglo XXI.
  20. ↑ Una comunidad indígena salvadoreña pide su reconocimiento constitucional en el país.
  21. ↑ Redatam::CELADE, ECLAC – United Nations. [dostęp 2014-11-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-07-12)].
  22. ↑ wprost.pl: Pierwsi Amerykanie. [dostęp 2014-01-12].

Linki zewnętrzneEdytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Indianie&oldid=67379835”