Inkwizycja papieska na Bałkanach
Dzieje inkwizycji papieskiej na Bałkanach obejmują okres ponad 300 lat, od XIII do końca XVI wieku. Ta kościelna instytucja powołana przez papieża Grzegorza IX do walki z herezjami prawdopodobnie nie rozwinęła w tym regionie działalności na większą skalę, choć z drugiej strony zachowało się bardzo niewiele źródeł dotyczących tej działalności, gdyż większość uległa zniszczeniu w okresie okupacji tureckiej i w epoce wojen napoleońskich[1].
Geneza edytuj
Półwysep Bałkański był jednym z głównych centrów herezji katarskiej, której wyznawców nazywano tam krstjanami, bogomiłami lub patarenami[2]. Szczególnie dużą liczbę wyznawców herezja miała wśród Słowian zamieszkujących ten półwysep, a ich głównym ośrodkiem była Bośnia[3]. Od końca XI wieku północna część Bałkanów znalazła się w orbicie wpływów katolickiego królestwa Węgier. Chorwacja od 1102 była połączona unią personalną z Węgrami, a ziemie serbskie i bośniackie częściowo również znalazły się pod władzą Węgier. Począwszy od pontyfikatu Innocentego III (1198–1216) Stolica Apostolska zaczęła naciskać na władców oraz biskupów węgierskich i dalmackich, by podjęli zdecydowane kroki w celu wykorzenienia herezji[4]. W 1221 na Węgry dotarli pierwsi zakonnicy dominikańscy, których jednym z głównych zadań było nawracanie heretyków[5]. Dwaj kolejni katoliccy biskupi Bośni, mianowani w 1234 i 1238, byli dominikanami (Jan z Wildeshausen i Ponsa)[6].
Początki inkwizycji na Bałkanach edytuj
Papież Grzegorz IX (1227–1241) w bulli z 7 grudnia 1239 nakazał prowincjałowi węgierskich dominikanów dobór kilku braci zakonnych, którzy mieli podjąć pracę misyjną w Bośni w celu „wykorzenienia herezji”. Tę datę traktuje się jako moment ustanowienia inkwizycji w tym rejonie[7]. Są dowody, że dominikanie faktycznie działali na obszarze Bośni na przełomie lat 30. i 40. XIII wieku, asystując węgierskim krzyżowcom dowodzonym przez Kolomana Halickiego (zm. 1241)[8][9]. Działalność ta wywołała czynny opór katarów. Jeszcze przed 1259 dominikańskie konwenty w Bośni zostały spalone przez heretyków[10], a co najmniej jeden inkwizytor, Paweł z Zadaru (zm. 1255) został przez nich zamordowany[8].
Ogromne straty ludzkie węgierskich dominikanów w czasie najazdu mongolskiego w 1241 zahamowały ich działalność misyjną w Bośni[11]. Wprawdzie jeszcze w roku 1268 dominikański inkwizytor Andrzej prowadził dochodzenie przeciwko heretykom w Skradinie[12], jednak ich rolę stopniowo przejmowali franciszkanie i to im przypadło faktyczne zorganizowanie inkwizycji w tym regionie[11]. 23 marca 1291 papież Mikołaj IV polecił franciszkańskiemu prowincjałowi Slawonii wyznaczenie dwóch braci zakonnych na inkwizytorów i jednocześnie wezwał władcę Bośni Stefana Dragutina do udzielenia inkwizytorom pomocy[13]. Kilka lat później, 29 kwietnia 1298, papież Bonifacy VIII nadał prowincjałowi Slawonii prawo mianowania i odwoływania franciszkańskich inkwizytorów na obszarze swojej prowincji zakonnej, sięgającej od Istrii i Dunaju na północy do Macedonii na południu[14]. Decyzja ta zamyka okres formowania się urzędu inkwizycji papieskiej na podległych Węgrom ziemiach południowosłowiańskich[15].
Inkwizycja na Bałkanach w XIV–XVI wieku edytuj
Choć jest prawdopodobne, że na przełomie XIII i XIV wieku prowincjałowie Slawonii wykonywali przysługujące im prawo mianowania inkwizytorów[16], pierwszym znanym z imienia inkwizytorem w tej prowincji jest mianowany w czerwcu 1325 bezpośrednio przez papieża Jana XXII (1316–1334) franciszkanin Fabian[17]. Niedługo potem, w związku z rozproszeniem się po niemal całej Europie heretyckich fraticellich, tj. przedstawicieli dysydenckiego odłamu zakonu franciszkanów, Jan XXII polecił węgierskiemu prowincjałowi dominikanów mianowanie inkwizytorów w celu zwalczania tego ruchu. Na mocy bulli z 1 lutego 1327 dominikański prowincjał otrzymał prawo mianowania i odwoływania inkwizytorów na całym terytorium królestwa Węgier[18]. Te nowe przywileje dla dominikanów zostały oprotestowane przez franciszkanów z prowincji slawońskiej, jako naruszające ich prawa do prowadzenia działalności inkwizycyjnej[19]. Ostatecznie w 1330 Jan XXII zadecydował, że na ziemiach wchodzących w skład franciszkańskiej prowincji Slawonia inkwizycja pozostanie w rękach franciszkanów, natomiast na pozostałym terytorium monarchii węgierskiej inkwizytorów będzie mianował dominikański prowincjał[20]. Franciszkański inkwizytor Fabian udokumentowany jest po raz ostatni w bulli papieża Benedykta XII z 12 maja 1337, z której wynika, że nie mógł on liczyć na wsparcie ze strony lokalnych władz w Bośni[21]. Jego następcą został prowincjał Slawonii Sylwester z Trogiru.
Franciszkanie sprawowali w Dalmacji funkcje inkwizycyjne aż do drugiej połowy XVI wieku, np. w 1438 prowincjał Slawonii Mikołaj z Durazzo został mianowany przez generała zakonu franciszkanów inkwizytorem Dalmacji[22]. W zwalczaniu reformacji odgrywali jednak początkowo niewielką rolę. Inkwizytorzy Gian Pietro Celso i Valengo Tisano wręcz sami znaleźli się w kręgu podejrzeń. Wraz z utworzeniem w połowie XVI wieku inkwizycji rzymskiej (1542), w wielu regionach franciszkanie stopniowo tracili uprawnienia inkwizytorskie na rzecz dominikanów. W Dalmacji w 1578 utworzony został trybunał inkwizycji w Zadarze, kierowany przez dominikanów. Ostatni franciszkański inkwizytor Dalmacji, Giovanni Doroseo, został wygnany z Szybeniku w 1590[23]. Franciszkanie utrzymali jednak jurysdykcję nad Istrią, gdzie w połowie XVI wieku utworzony został stały trybunał inkwizycji w Capodistrii, należący do struktur inkwizycji rzymskiej[24].
Inkwizycja w Albanii edytuj
26 marca 1451 katolicki władca Albanii Skanderbeg uznał się za wasala królestwa Neapolu. 22 września tego samego roku papież Mikołaj V wysłał do Albanii franciszkanina Eugenio Somma w podwójnej roli papieskiego nuncjusza oraz inkwizytora Albanii, Serbii i Bułgarii[25].
Inkwizytorzy papiescy na Bałkanach edytuj
Inkwizytorzy dominikańscy w XIII wieku edytuj
- Paweł z Zadaru OP, inkwizytor Dalmacji i Bośni (zamordowany w 1255)
- Andrzej OP, inkwizytor Chorwacji (mianowany w 1268)
Franciszkańscy inkwizytorzy Slawonii i Dalmacji edytuj
- Fabian OFM (udokumentowany 1325–1337)
- Sylwester z Trogiru OFM (udokumentowany 1341–1345)
- Mikołaj ze Splitu OFM (udokumentowany w 1390)
- Cristoforo da Arbe OFM (1424)
- Mikołaj z Szybeniku OFM (1426)
- Mikołaj z Trogiru OFM (1431)
- Mikołaj z Durazzo OFM (1438)
- Bernardino da Spalato OFM (1495)
- Benedetto dalla Rocca OFM (1511)
- Giacomo Rosa de Randazzo OFMConv (1530)
- Baldo Lupetina OFMConv (1535)
- Biagio da Cherso OFMConv (1546)
- Gian Pietro Celso OFMConv (1547–1549)
- Tommaso Simonetta OFMConv (1550–1552?)
- Andrea Zunta da Capodistria OFMConv (1553)
- Michele Volpini da Arbe OFMConv (1559–1567?)
- Nicola Definico da Sebenico OFMConv (1559–?)
- Egidio Draganus OFMConv (ok. 1573)
- Valengo Tisano da Pirano OFMConv, inkwizytor Splitu (1578–1585)
- Giovanni Doroseo OFMConv, inkwizytor w Szybeniku (1583–1590)
Inkwizytorzy w Albanii edytuj
- Eugenio Somma OFM (1451)
Przypisy edytuj
- ↑ Wysokiński, s. 174-175, 192-193; Ferrarius, s. 424.
- ↑ Runciman, s. 125 i nast.
- ↑ Wysokiński, s. 176-177; Lea, s. 290-291; Runciman, s. 133 i nast.
- ↑ Lea, s. 291 i nast.; Runciman, s. 135-139; Lambert, s. 298-299.
- ↑ Lea, s. 298.
- ↑ Wysokiński, s. 177; Lea, s. 294-295; Lambert, s. 299.
- ↑ Wysokiński, s. 176-178.
- ↑ a b Sanjek, s. 153.
- ↑ Lambert, s. 299.
- ↑ Lambert, s. 300.
- ↑ a b Wysokiński, s. 179.
- ↑ Sanjek, s. 153 przyp. 3
- ↑ August Potthast, Regesta pontificum Romanorum inde ab a. post Christum natum 1198 ad a. 1304, vol. II, Berlin 1875 s. 1893 nr 23621; Lea, s. 298-299; Wysokiński, s. 179.
- ↑ Wadding, vol. II, s. 697-698; por. Lea, s. 299; Wysokiński, s. 179.
- ↑ Lea, s. 299.
- ↑ Można tak wnioskować z treści listu inkwizytora Fabiana do papieża Jana XXII z 1327; por. Wysokiński, s. 182.
- ↑ Wadding, vol. III, s. 323-325; por. Lea, s. 300 (podany przez Lea rok 1323 jako data nominacji Fabiana to omyłka drukarska).
- ↑ Ferrarius, s. 425-426, 478-479; Lea, s. 300; Wysokiński, s. 180-182.
- ↑ Wysokiński, s. 182; Lea, s. 300.
- ↑ Wysokiński, s. 182-183.
- ↑ Wysokiński, s. 183; Lea, s. 300-302.
- ↑ Wadding, vol. V, s. 343.
- ↑ por. Antonio Battistella, Notizie sparse sul Sant'Officio in Lombardia durante i secoli XVI e XVII, Archivio Storico Lombardo, vol. 17 (1902), s. 127 przyp. 2.
- ↑ Andrea Del Col: L'Inquisizione in Italia. Mediolan: Oscar Mondadori, 2010, s. 735-736, 743. ISBN 978-88-04-53433-4.
- ↑ Wadding, vol. VI, s. 106-108; Lea, s. 311.
Bibliografia edytuj
- Henry Charles Lea: A History of the Inquisition of the Middle Ages. Vol. II. Londyn – Nowy Jork: MacMillan Co., 1887., wszystkie tomy na SUL Books w formacie PDF
- Ireneusz Wysokiński, Źródła do badań nad średniowieczną inkwizycją dominikańską na Węgrzech, w: Paweł Kras (red.): Inkwizycja papieska w Europie środkowo-wschodniej. Kraków: Esprit SC, 2010. ISBN 978-83-61989-33-2.
- Steven Runciman: Manicheizm średniowieczny. Katowice: Wyd. Książnica, 2007. ISBN 978-83-250-0073-8.
- Sigismund Ferrarius: De rebus Ungaricae provinciae Ordinis Praedicatorum Commentarii. Wiedeń: 1637.
- Malcolm Lambert: The Cathars. Wiley-Blackwell, 1998. ISBN 978-0-631-20959-1.
- Luke Wadding: Annales Minorum. Vols. I – VI. Lyon: 1625 – 1652.
- Franjo Sanjek: Le catharisme des « chrétiens » bosniaques, w: Revue de l'histoire des religions, tom 190 n°2, 1976, s. 149-156