Wikipedia

Instytut Niemieckich Prac na Wschodzie

Institut für Deutsche Ostarbeit (w skrócie IDO; Instytut Niemieckich Prac na Wschodzie, błędnie: Instytut Niemieckiej Pracy Wschodniej, potocznie w czasie wojny – „Ostinstytut”) – utworzona przez nazistowskich Niemców w Krakowie w latach 1940–1945 placówka naukowa o charakterze zwłaszcza antropologiczno-etnograficznym z siedzibą w Collegium Maius; jej zadaniem było zbieranie materiałów o domniemanym niemieckim charakterze ziem polskich. Dyrektorem Instytutu był do roku 1945 dr Wilhelm Coblitz.

Po zamknięciu przez Niemców Uniwersytetu Jagiellońskiego instytut przejął zasoby Biblioteki Jagiellońskiej, którą przemianowano na Staatsbibliothek. Instytut posiadał dwa wydziały filialne w Warszawie i Lwowie i korzystał z kilku stacji badawczych na prowincji (m.in. w Puławach i Końskiem k. Lwowa).

Historia Instytutu edytuj

Instytut powołano decyzją gubernatora Hansa Franka z dnia 20 kwietnia 1940 roku, w dniu urodzin Adolfa Hitlera. Hans Frank sam siebie mianował prezesem Instytutu, na dyrektora wyznaczono Wilhelma Coblitza. Planowano utworzenie dalszych filii Instytutu poza Warszawą i Lwowem. Z założenia IDO miał stanowić zalążek przyszłego niemieckiego uniwersytetu, podobnie jak utworzony w Poznaniu Reichsuniversität Posen[1]. Jako zaplecze naukowe w organizowaniu IDO uczestniczyli pracownicy niemieckich ośrodków zajmujących się problematyką wschodnioeuropejską z Berlina, Królewca, Wrocławia i Wiednia. Institut für Deutsche Ostarbeit posiadał kilkanaście sekcji zajmujących się rozmaitymi dyscyplinami nauki. Kilka sekcji, w tym głównie sekcja rasowa i ludoznawcza (niem. Sektion Rassen und Volkstumsforschung), kierowana przez antropologów austriackich, podejmowało terenowe misje badawcze. Najbardziej kontrowersyjne z tych misji skierowano m.in. do getta w Tarnowie[2]. Badania prowadzono również na Podhalu, ziemi sądeckiej, w koloniach niemieckich powstałych na terenie Polski w XVIII/XIX w. oraz na wsiach łemkowskich[3]. W badaniach chodziło zarówno o politykę ekonomiczną, jak i etniczną – wydzielenie grup etnicznych i segregację ludności. IDO zatrudniała przy tym miejscowych ekspertów na niższych funkcjach pomocniczych, niezbędnych z uwagi na językowe i merytoryczne kompetencje[4].

Instytut zatrudniał m.in. ok. 150 polskich naukowców (w różnych okresach, w tym ok. 70 na etatach)[5], głównie z UJ, takich jak Włodzimierz Antoniewicz (archeolog i przedwojenny rektor UW), Mieczysław Małecki (językoznawca), Władysław Semkowicz (historyk mediewista), Franciszek Sławski (slawista), Marian Plezia (filolog klasyczny), Przemysław Dąbkowski (historyk prawa, profesor Uniwersytetu im. Jana Kazimierza we Lwowie), a także Tadeusz Ulewicz (historyk literatury z UJ). Pracownikiem IDO był także Tadeusz Kantor. Po 1942 r. zmilitaryzowano IDO i zwolniono znaczną część Polaków, zatrudniając grupę obywateli sowieckich liczącą ok. 80 osób, w tym kilkunastu samodzielnych pracowników naukowych ze specjalności medycznych i przyrodniczo-technicznych. Byli to głównie Własowcy i współpracujący z Niemcami Ukraińcy (wielu związanych z UPA), przemieszczający się na zachód wraz z armią niemiecką wycofującą się z frontu wschodniego. Zatrudnieni byli przy różnych niemieckich projektach wojskowych[6]. Chociaż, jak potwierdzają polscy świadkowie, ich głównym celem była ucieczka ze stalinowskiej Rosji i na ogół praca ich bezpośrednio nie przyniosła Niemcom wymiernej korzyści, to jednak byli wśród nich także i tacy, którzy zgłaszali gotowość udziału w zbrodniczych eksperymentach pseudonaukowych na ludziach, co miało być kontynuacją ich działalności profesjonalnej w służbie reżimu stalinowskiego[7]. Władze IDO obiecały ewakuować całą grupę rosyjsko-ukraińską, jednak do Niemiec – a później, w ramach m.in. powojennej Operation Paperclip, do USA i Kanady – trafiło zaledwie kilkunastu jej członków[8]. Losy reszty 80-osobowej grupy są nieznane. IDO korzystał także z niewolniczej pracy więźniów obozów pracy i koncentracyjnych[9].

Oficjalnym kanałem informacyjnym wydawanym przez „Institut für Deutsche Ostarbeit” było czasopismo „Die Burg” pełniące funkcję propagandową i edukacyjną.

Przed zajęciem Krakowa przez Armię Czerwoną część zbiorów i dokumentacji naukowej Instytutu została ewakuowana do Bawarii. Po wojnie materiały te zostały wywiezione do USA[10].

Współczesność edytuj

Po wojnie, w okresie stalinowskim, kilkakrotnie rozpętywano nagonkę przeciwko polskim pracownikom IDO, m.in. w prasie, oskarżając ich o kolaborację z okupantem i posługując się metodami analogicznymi do środków stosowanych w zwalczaniu AK i powojennego ruchu oporu niepodległościowego. Kiedy w latach 2002–2003 wznowiono ataki na podstawie zarzutów z epoki stalinowskiej, ujawnione zostały ukrywane przez cały okres istnienia PRL meldunki AK dotyczące IDO i Polaków zatrudnionych w tej niemieckiej instytucji. Okazało się, że zostały one sporządzone przez komórkę AK działającą wewnątrz IDO i skupioną wokół Małeckiego i Semkowicza. Celem aktywności tejże grupy była: 1) obserwacja poczynań niemieckich naukowców w IDO oraz, w miarę możliwości, dywersja i przeciwdziałanie planom szkodliwym dla ludności polskiej; 2) ochrona mienia Uniwersytetu Jagiellońskiego i dóbr kultury polskiej oraz monitorowanie aktów destrukcji i wywożenia majątku ruchomego. Ocalałe w prywatnych zbiorach dokumenty dowodzą, że Małecki wraz z zespołem polskich pracowników IDO zbierał dane wewnątrz niemieckiej placówki i redagował meldunki celem wyjaśnienia statusu i racji bytu Polaków w IDO – wobec wątpliwości budzących się w organach Polskiego Państwa Podziemnego, odległych i nieznających sytuacji bliżej[11]. Wyciąg z meldunków M. Małeckiego trafił do tzw. Archiwum Bienia, opublikowanego w 2001 r., krótko przed wybuchem kampanii oszczerstw z 2002-2003, lecz niedostrzeżonego (!) przez jej organizatorów[12].

23 października 2007 większość kolekcji „Sektion Rassen und Volkstumsforschung” została przekazana przez władze Smithsonian Institution stronie polskiej, w obecności prezydenta RP w Konsulacie Generalnym RP w Nowym Jorku, jako dar dla Uniwersytetu Jagiellońskiego. Rozproszone po wojnie prace IDO znajdują się w kilku polskich instytucjach archiwalnych: Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Archiwum Państwowym w Krakowie, Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce (obecnie w składzie Instytutu Pamięci Narodowej) oraz Archiwum Akt Nowych w Warszawie.

Struktura organizacyjna Instytutu edytuj

Przypisy edytuj

  1. ↑ K. Stopka, s. 41.
  2. ↑ G. Schafft, From Racism to Genocide (…), s. 15–36 (w polskiej wersji s.13 – 32).
  3. ↑ Fragment sprawozdania: „Badania w Hanszowej jak zwykle niosły komplikacje, jakie można sobie tylko wyobrazić, ze spóźnieniami pociągów, ciężarówką wjeżdżającą w nocy w polską furmankę, nieoczekiwanymi noclegami... Po dwóch dniach udało nam się pokonać 180 km do Hanszowej. Opór części społeczności był znowu bardzo silny, tak więc mogliśmy pracować jedynie z pomocą straży granicznej i policji. Oczywiście znowu byłam półżywa ze wściekłości [...]. Ludzie sami w sobie byli interesujący, można było dostrzec silny wschodni komponent, różnili się od Polaków. Widać wśród nich naprawdę prymitywny wschodni i wschodnio-bałtycki typ. Wpływ słowiański wygrywa nad dynarskim. Czyste (elementy) dynarskie nie wychodzą na pierwszy plan. Większość tych ludzi to nieszczęśliwa mieszanka wschodnio-Europejczyka z elementami dynarskimi [...]”. [w:] Gretchen E. Schafft, Gerhard Zeidler. „ANTROPOLOGIA” TRZECIEJ RZESZY. Alma Mater (miesięcznik Uniwersytetu Jagiellońskiego). Nr 47/2003. [1].
  4. ↑ G. Schafft, From Racism to Genocide (…), s. 93–114 (w polskiej wersji s.86 – 108); Female Perpetrators (…), s. 291–300; T. Bałuk-Ulewiczowa, Scientists in the Service of Enslavement (…), s. 27–34.
  5. ↑ Archiwum UJ Teczki IDO 10, 12, 13, 15 – Polacy zatrudnieni w IDO, Karta płac pracowników IDO, Kartoteka uposażeń pomocniczego personelu IDO.
  6. ↑ Archiwum UJ Teczka IDO 11 – Pracownicy IDO: Niemcy, Volksdeutsche, Rosjanie, Ukraińcy, Węgrzy, oraz Teczki 12, 13, 15 (j.w.) ; T. Bałuk-Ulewiczowa, Wyzwolić się z błędnego koła (…), s. 120–121.
  7. ↑ Archiwum UJ Teczka IDO 92 – Sekcja chemiczna, m.in. dokument Arbeitsplan und Themata Laboratorium für Biochemie, podpisana przez dra W. Skipskiego, z propozycja przeprowadzania eksperymentów na ludziach w komorze dekompresyjnej; T. Bałuk-Ulewiczowa, Wyzwolić się z błędnego koła (…), s. 299 i facsimilia nr-y 52 – 58, zdjęcie nr 59.
  8. ↑ Archiwum UJ Teczka IDO 92; T. Bałuk-Ulewiczowa, Wyzwolić się z błędnego koła (…), s. 142–149.
  9. ↑ Archiwum UJ Teczki IDO 2, 92; T. Bałuk-Ulewiczowa, Wyzwolić się z błędnego koła (…), s. 124–125, facsimilia nr-y 66, 67 (rachunki do zapłaty przez IDO wystawione na rzecz obozu koncentracyjnego w Ravensbrück za pracę więźniów), facsimilia 47, 48 (raport o stanie zaawansowania prac na rzecz IDO przez więźniów obozu koncentracyjnego w Płaszowie).
  10. ↑ Archiwum UJ Teczki IDO 2, 92; G. Schafft, From Racism to Genocide, s. 84–88 (w wersji polskiej s.77 – 81); T. Bałuk-Ulewiczowa, Wyzwolić się z błędnego koła (…), s. 143–149.
  11. ↑ T. Bałuk-Ulewiczowa, Wyzwolić się z błędnego koła (…), s. 15–103 i facsimilia dokumentów.
  12. ↑ Archiwum Adama Bienia (…), Dokument 20 (19. VIII. 1943).

Bibliografia edytuj

  • Teczki IDO, nr 1 – 119, Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego.
  • Meldunki i sprawozdania AK sporządzone przez Biuro Informacji i Propagandy Komendy Okręgu AK Kraków, przechowywane w zbiorach Stanisława Dąbrowy-Kostki (oficera Kedywu).
  • Bruliony do meldunków i sprawozdań AK, przechowywane w zbiorach rodzinnych Małeckich.
  • Archiwum Adama Bienia. Akta narodowościowe (1942 – 1944). Opracowanie, wstęp i przypisy Jan Brzeski, Adam Roliński. Kraków: Nakładem Biblioteki Jagiellońskiej i Księgarni Akademickiej 2001, dokument 20 (19 sierpnia 1943): Uzupełnienie sprawozdania ogólnego przygotowane przez Delegaturę Rządu RP o aktualnej sytuacji w Generalnej Guberni, s. 176–181. Oryginał przechowywany przez Fundację Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego w Bibliotece Jagiellońskiej.
  • Rudi Goguel, Über die Mitwirkung deutscher Wissenschaftler am Okkupationsregime in Polen im zweiten Weltkrieg, untersucht an drei Institutionen der deutschen Ostforschung. Niepublikowana rozprawa doktorska, Uniwersytet im. W. i A. Humboldtów w Berlinie Wschodnim 1964.
  • Michael G. Esch, Das Krakauer „Institut für Deutsche Ostarbeit”, Aufgaben, Struktur, Arbeitsweise. Niepublikowana rozprawa magisterska, Uniwersytet im. H. Heinego w Düsseldorfie 1989 (Autor umieścił kopie swojej rozprawy w księgozbiorach kilku instytucji naukowych w Polsce).
  • Anetta Rybicka, Instytut Niemieckiej Pracy Wschodniej: Kraków 1940-1945 r. Institut für Deutsche Ostarbeit, Warszawa: DiG 2002, ISBN 83-7181-255-8.
  • Teresa Bałuk-Ulewiczowa, Wyzwolić się z błędnego koła. Institut für Deutsche Ostarbeit w świetle dokumentów Armii Krajowej i materiałów zachowanych w Polsce, Kraków: Arcana, 2004, ISBN 83-89243-91-1, OCLC 830629188.
  • Gretchen E. Schafft, From Racism to Genocide: Anthropology in the Third Reich, Urbana and Chicago: University of Illinois Press 2004. Wersja polska: Od rasizmu do ludobójstwa. Antropologia w Trzeciej Rzeszy. Tłum. T. Bałuk-Ulewiczowa. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 2006.
  • Gretchen E. Schafft, Female Perpetrators in the Sektion Rassen und Volkstumsforschung of the Institut für Deutsche Ostarbeit, [w:] The Legacy of the Holocaust: Women and the Holocaust, red. Zygmunt Mazur, Jay T. Lees, Arnold Krammer, Władysław Witalisz. Kraków: Jagiellonian University Press 2007, s. 291–300.
  • Teresa Bałuk-Ulewiczowa, Scientists in the Service of Enslavement: Women’s Aspects of the Institut für Deutsche Ostarbeit, [w:] The Legacy of the Holocaust: Women and the Holocaust, red. Zygmunt Mazur, Jay T. Lees, Arnold Krammer, Władysław Witalisz. Kraków: Jagiellonian University Press 2007, s. 25–39.
  • Krzysztof Stopka, Kolekcja Sektion Rassen- und Volkstumsforschung własnością Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego. „Alma Mater”, nr 101 (marzec 2008) s.40 – 43 [2].

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Instytut_Niemieckich_Prac_na_Wschodzie&oldid=72795440”