Irydion (dramat)

Irydion – dramat romantyczny Zygmunta Krasińskiego napisany w 1835 w Wiedniu, a wydany anonimowo w pierwszych dniach kwietnia 1836 w Paryżu. Obok Nie-Boskiej komedii najwybitniejszy dramat Krasińskiego, zaliczany do kanonu najwyższych i najciekawszych osiągnięć polskiej dramaturgii na równi z tragediami Słowackiego i Dziadami Adama Mickiewicza.

Irydion

Plakat z wystawienia dramatu na otwarcie Teatru Polskiego w Warszawie w roku 1913
Autor	Zygmunt Krasiński
Typ utworu	dramat
Data powstania	1835
Wydanie oryginalne
Miejsce wydania	Paryż
Język	polski
Data wydania	1836

Pomysł dramatu narodził się na przełomie 1832/1833 roku podczas pobytu autora w Petersburgu i powracał z rozmaitym nasileniem aż do połowy 1835 r. Proces powstawania Irydiona przebiegał nieomal równolegle z pracami nad Nie-Boską komedią ukończoną w 1833 r.

Zarys fabuły

Akcja dramatu rozgrywa się około roku 222 n.e. w czasach panowania Heliogabala. Podstawowym motywem dramatu jest bunt Irydiona, syna Amfilocha – przejrzysta aluzja do tragedii powstania listopadowego – będący w sprzeczności między słusznym celem, jakim jest obalenie despotyzmu, a nieszlachetną motywacją jego działań (zemsta) i środkami (podstęp, bezwzględność), które do tego celu prowadzą. Tragizm bohatera wynika z podjęcia przedwczesnych działań na rzecz ważnych idei, a także oddziaływania niszczycielskiego antycznego fatum.

Osoby

• Irydion – Grek, syn Amfilocha i kapłanki Odyna Grimhildy, brat Elsinoe.
• Elsione – siostra Irydiona.
• Masynissa – szatan w ludzkiej postaci starca, doradca i opiekun Irydiona.
• Heliogabal – cesarz Rzymu.
• Aleksander Sewerus – syn Mammei, cesarz Rzymu po śmierci Heliogabala.
• Mammea – matka Aleksandra Sewerusa.
• Wiktor – biskup Rzymu.
• Kornelia Metella – chrześcijanka, ukochana Irydiona.
• Eutychian – prefekt pretorianów.
• Rupilius i Eubulus – dworzanie, zausznicy Eutychiana.
• Symenon z Koryntu – przywódca młodzieży chrześcijańskiej, żarliwy stronnik Irydiona.
• Ulpianus – prawnik, doradca Aleksandra Sewerusa.
• Lucisu Tubero i Arystomachus – zbuntowani pretorianie Heliogabala na służbie u Aleksandra Sewerusa.
• Gladiator Sporus – Lucius Tiberius Scypio – Potomek możnego niegdyś rodu rzymskiego.
• Pilades – przełożony niewolników Irydiona.
• Werres i Alboin – wodzowie barbarzyńców w służbie Irydiona.
• Filozof – Anaksagoras – neoplatończyk.

Dramat romantyczny

W dramacie można wyróżnić dwie płaszczyzny akcji. Pierwszą stanowi temat historyczny, drugą – szereg analogii i aluzji do współczesności. Treść akcji jest próbą odtworzenia historii Rzymu z 222 roku za panowania cesarza Heliogabala. Na tle potęgi cesarstwa rzymskiego autor ukazuje spisek Greka Irydiona, dworzanina i powiernika cesarza, który obnaża słabości potężnego mocarstwa. Zamysł Irydiona okazuje się przedwczesny. Grecki spiskowiec ponosi klęskę, a jego dzieło podejmują z powodzeniem chrześcijanie i barbarzyńcy z północy. Pozornie zwycięzcą zostaje Aleksander Sewer i jego pomocnik Ulpianus, wcielenie rzymskich cnót. Pobieżna nawet analiza historyczna wskazuje, że autorowi nie szło o ścisłość. Pomysł spisku jest wytworem wyobraźni autora, a historia Rzymu zostaje podporządkowana idei naczelnej wedle której odrodzenie Rzymowi i światu ma przynieść chrześcijański charyzmat miłości. Fakty historyczne zgodnie z koncepcją romantycznego historyzmu zostają całkowicie podporządkowane idei dramatu.

Zderzenie sił, które ostatecznie doprowadzą do upadku cesarstwa jest nie tylko wynikiem starcia sprzecznych idei, celów, czy moralności, lecz przede wszystkim odwiecznej walki szatana z Bogiem. Szatan Masynissa jest tak pyszny, że nie obawia się wyjawić swoich zamiarów, na długo przed ich realizacją. Przekonany o słabości ludzkiej natury rozwiewa miraże potęgi, którą obdarował Irydiona. Swą rozmowę z Chórem Podziemnych Głosów kończy pochwałą Lucyfera: Na dnie przepaści on myśli krzepi na dzień ostatni świata Chwała jemu. Bieg dziejów ludzkości jest jednak całkowicie uzależniony od planów Opatrzności. Ona determinuje idee, cele i działania jednostek i całych narodów. Podstawowym przesłaniem metafizycznym utworu jest przekonanie, że historia ludzkości jest jedynie polem realizacji zamierzeń Boga.

Wprowadzenie analogii Rzym – Grecja: Rosja – Polska prowadzi autora do konkluzji, że jak potężne niegdyś cesarstwo rzymskie uległo przed wiekami przewadze intelektualnej Grecji, tak i cesarstwo rosyjskie ulec musi przewadze intelektualnej i moralnej pokonanej Polski. Osobny temat wprowadza wątek germańskich pogromców Rzymu, którym Krasiński przeciwstawia się historiografii niemieckiej gloryfikującej kulturotwórcze znaczenie najazdów germańskich w dziejach Europy. Treść dramatu zawiera również odniesienia do ówczesnych masowych ruchów rewolucyjnych, buntów i powstań narodowych.

Linki zewnętrzne

• Irydion w Kujawsko-Pomorskiej Bibliotece Cyfrowej
• Irydion w serwisie Polona.pl

Bibliografia

• Zygmunt Krasiński: Dzieła literackie. T. 1. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1973.
• Paweł Hertz: Noty i uwagi. W: Zygmunt Krasiński: Dzieła literackie. T. 3. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1973.
• Zbigniew Sudolski: Zygmunt Krasiński. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1974.
• Ireneusz Ręczkowski: Wstęp. W: Zygmunt Krasiński: Irydion. Wrocław: Ossolineum, 1989. ISBN 84-04-02826-3.