Józef Spychalski ps. „Czarny”, „Gruda”, „Grudzień”, „Jurand”, „Lawina”, „Luty”, „Socha”, „Soroka”, „Stryjek”, „Szary”, „Ścibor”, „Włast” (ur. 19 marca 1898 w Łodzi, zamordowany w sierpniu 1944 w KL Sachsenhausen) – pułkownik piechoty Wojska Polskiego, cichociemny, komendant Okręgu Kraków Armii Krajowej od listopada 1942 roku, komendant Obszaru Białystok i komendant Obwodu Białystok Związku Walki Zbrojnej od października do 17 listopada 1940 roku.

Józef Spychalski
Czarny, Gruda, Grudzień, Jurand, Lawina, Luty, Socha, Soroka, Stryjek, Szary, Ścibor, Włast
Ilustracja
pułkownik pułkownik
Data i miejsce urodzenia

19 marca 1898
Łódź, Imperium Rosyjskie

Data i miejsce śmierci

sierpień 1944
Sachsenhausen, Trzecia Rzesza

Przebieg służby
Lata służby

1916–1944

Siły zbrojne

Wojsko Polskie
Polskie Siły Zbrojne
Armia Krajowa

Formacja

Polska Organizacja Wojskowa

Główne wojny i bitwy

I wojna światowa,
wojna polsko-bolszewicka,
II wojna światowa

Odznaczenia
Krzyż Złoty Orderu Virtuti Militari Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari Order Krzyża Grunwaldu III klasy Krzyż Niepodległości z Mieczami Krzyż Walecznych (1920–1941) Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami Krzyż Armii Krajowej Medal „Za udział w wojnie obronnej 1939”

Dzieciństwo i młodość edytuj

Był synem Józefa i Franciszki z Leśkiewiczów oraz najstarszym spośród pięciorga dzieci: Józef, Czesław, Leon, Marian – późniejszy marszałek Polski, Aurelia. Ojciec pracował w łódzkiej fabryce Frenkla jako majster przy obsłudze urządzeń wytwarzających prąd. Brał udział w ruchu niepodległościowym w szeregach Frakcji Rewolucyjnej PPS. Matka wywodząca się z wioski Kowale nad Wartą koło Sieradza również brała udział w ruchu niepodległościowym. Gdy w czasie trwania I wojny światowej zamknięto fabrykę Frenkla, matka Józefa wraz z dziećmi przeniosła się do rodziców w Kowalach.

I wojna światowa edytuj

W chwili wybuchu wojny Józef ukończył 5 klas gimnazjum. Zaangażował się w działalność Polskiej Organizacji Wojskowej. W 1915 ukończył szkołę podoficerską POW, a w końcu lata 1916 udał się w Sieradzkie, podejmując pracę nauczyciela, lecz głównie z zadaniem tworzenia oddziałów POW. Pierwszy pluton utworzył w Klonowej – dużej wsi otoczonej lasami. Wciągnął do pracy nauczycieli. Powstały też placówki POW w Starcach, Owieczkach, Kliczkowie – gdzie organizowała się kompania wiejska w sile około 150 ludzi. Został dowódcą tej kompanii. Na przełomie lat 1917/1918 prowadził kurs w Kuźnicy Błońskiej w gajówce dla członków POW. Spychalski pracował jako nauczyciel we wsi Łubna i rozszerzał organizację o nowe placówki w Gruszczycach, Błaszkach, Wróblewie. Pod ps. „Szary” został mianowany zastępcą komendanta Obwodu Sieradzkiego POW, a na początku 1918 r. został komendantem tego Obwodu. Organizacja osiągnęła wtedy liczbę około 1000 członków, powstały oddziały lotne z przeznaczeniem do zadań specjalnych, gromadzono broń. POW przeciwdziałała wywożeniu do Niemiec zboża, zwalczała niemieckich agentów.

Jesienią 1918, na rozkaz Komendy Okręgu POW, pod Sieradzem ścięto co dziesiąty słup telefoniczny, co spowodowało popłoch wśród Niemców. Spychalski z trudem uniknął aresztowania, zmuszony był schronić się w Kaliszu, skąd wrócił 10 listopada 1918 r., by wziąć udział w negocjacjach z załogą niemieckiego garnizonu w Sieradzu. 11 listopada o godz. 18.00 Niemcy złożyli broń i przejęte zostały urzędy i więzienie. Peowiacy obsadzili stację kolejową, gdzie w nocy doszło do walki. Zginęło 5 peowiaków, a 5 zostało rannych. Spychalski odesłał do Kalisza, gdzie organizowało się zabezpieczenie zachodniej granicy państwa, 200-osobowy oddział pieszy i 60 kawalerzystów, zabezpieczył działanie poczty, uczestniczył w tworzeniu polskiej administracji.

Dwudziestolecie międzywojenne edytuj

W 1919 skierowano go do Szkoły Podchorążych Piechoty w Warszawie, po której ukończeniu dostał przydział do 28 pułku Strzelców Kaniowskich w Łodzi. Walczył w wojnie polsko-bolszewickiej 1920. Jako porucznik w latach 1924–1927 odbywał służbę w 70 pułku piechoty wielkopolskiej w Pleszewie, następnie jako instruktor w Szkole Podoficerskiej w Chełmie, potem w Szkole Podchorążych Piechoty w Ostrowi Mazowieckiej. W latach 1930–1933, jako kapitan, był dowódcą kompanii w 57 pułku piechoty wielkopolskiej w Poznaniu, od 1933 r. wykładał taktykę w Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie. W 1934 w stopniu majora został dowódcą batalionu w 55 Poznańskim pułku piechoty w Lesznie.

II wojna światowa edytuj

8 kwietnia 1938[1] lub w 1939[2] objął stanowisko dowódcy Batalionu Stołecznego w Warszawie, na którego czele podczas kampanii wrześniowej bronił m.in. Fortu „Bema”. Po kapitulacji dostał zadanie zorganizowania Okręgu Lubelskiego Służby Zwycięstwu Polski. Stworzył zawiązek Komendy Okręgu, lecz wkrótce na skutek zagrożenia aresztowaniem został odwołany do Warszawy i latem 1940 przeniesiony do Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej. Inspektor Komendy Głównej ZWZ. 21 października 1940 przystąpił do zleconej mu organizacji Obszaru II ZWZ (Okręgi: Białystok, Nowogródek, Polesie) w strefie okupacji radzieckiej. 17 listopada 1940 został aresztowany przez NKWD we wsi Morusy k. Tykocina, następnie przewieziony do Moskwy i osadzony na Łubiance. W czerwcu 1941 skazany przez Kolegium Wojskowe Sądu Najwyższego ZSRR na karę śmierci za sabotaż i dywersję; na początku sierpnia 1941 po podpisaniu układu Sikorski-Majski karę anulowano. Po wyjściu z więzienia zgłosił się do służby w Wojsku Polskim[3]; w oczekiwaniu na przerzut do kraju przeszedł m.in. szkolenie spadochronowe; od października 1941 w Buzułuku uczestniczył w pracach organizacyjnych przy formujących się tam jednostkach Wojska Polskiego. 15 grudnia 1941 – 6 stycznia 1942 towarzyszył Władysławowi Sikorskiemu w drodze z ZSRR do Londynu, skąd miał nastąpić przerzut Spychalskiego na ziemie polskie. Nie skorzystał z propozycji służby w sztabie Naczelnego Wodza i 30/31 marca 1942 jako cichociemny wrócił do kraju w roli oficera łącznikowego Naczelnego Wodza, który widział Józefa Spychalskiego na stanowisku zastępcy komendanta Armii Krajowej. Kontrwywiad AK stwierdził, że w okresie aklimatyzacji skoczków Józef Spychalski mimo zakazu kontaktów spotkał się ze swym bratem Marianem, wówczas jednym z dowódców komunistycznej Gwardii Ludowej, co spowodowało niekorzystne dla Józefa reperkusje; w rezultacie nie objął spodziewanej funkcji. 1 listopada 1942 został mianowany komendantem Okręgu Kraków AK. Dzięki umiejętnościom i doświadczeniu Józefa Spychalskiego Okręg Kraków AK został wkrótce wzorowo zorganizowany i przygotowany do powstania zbrojnego.

Aresztowanie i śmierć edytuj

 
Tablica upamiętniająca aresztowanie płk. Józefa Spychalskiego w elewacji kamienicy przy ul. Dietla 32 w Krakowie
 
Grób symboliczny płka Józefa Spychalskiego na Cmentarzu Bródnowskim

Józef Spychalski nie doczekał końca wojny. 24 marca 1944 Kripo aresztowało go w Krakowie przy ul. Dietla 32 wraz z kilkoma oficerami sztabu. Został wywieziony w nieznanym kierunku i zamordowany najprawdopodobniej w sierpniu 1944 w KL Sachsenhausen. W tygodniku „Prawo i Życie”, (nr 44/1988, art. Alfreda Kawala „Sędziowie mogli odejść”) zawarta jest informacja o procesie z 1952 przeciwko Ponickiemu oskarżonemu o wydanie Niemcom płk. Józefa Spychalskiego. Jego grób symboliczny znajduje się na Cmentarzu Bródnowskim (kw. 13A-6-27).

Awanse edytuj

  • porucznik – zweryfikowany ze starszeństwem z dniem 1 czerwca 1919 (w 1924 zajmował 424. lokatę w korpusie oficerów zawodowych piechoty)
  • kapitan – 3 maja 1926 ze starszeństwem z dniem 1 lipca 1925 i 239. lokatą w korpusie oficerów zawodowych piechoty
  • major – 5 lutego 1934 ze starszeństwem z dniem 1 stycznia 1934, lokata 34.
  • podpułkownik – 31 lipca 1941
  • pułkownik – 6 lutego 1942[1] lub ze starszeństwem od 6 marca 1942[4].
 
Tablica w kościele św. Jacka w Warszawie, upamiętniająca poległych cichociemnych, w tym Józefa Spychalskiego

Ordery i odznaczenia edytuj

Upamiętnienie edytuj

  • W 1982 r. na kamienicy, w której został aresztowany, umieszczono pamiątkową tablicę.
  • W lewej nawie kościoła św. Jacka przy ul. Freta w Warszawie odsłonięto w 1980 roku tablicę Pamięci żołnierzy Armii Krajowej, cichociemnych – spadochroniarzy z Anglii i Włoch, poległych za niepodległość Polski. Wśród wymienionych 110 poległych cichociemnych jest Józef Spychalski.
  • W Krakowie i Sieradzu są ulice jego imienia.

Przypisy edytuj

  1. a b c Stanisław Piwowarski: Józef Spychalski. Informator miechowski. [dostęp 2015-09-07].
  2. Tochman 1996 ↓, s. 172.
  3. Armia Krajowa - szkice z dziejów Sił Zbrojnych Polskiego Państwa Podziemnego, pod redakcją Krzysztofa Komorowskiego, Warszawa 1999, s. 411.
  4. Tochman 1996 ↓, s. 173.
  5. Tochmian 1996 ↓, s. 174.
  6. Dekret Wodza Naczelnego L. 3423 z 1921 r. (Dziennik Personalny z 1921 r. Nr 43, s. 1722)
  7. a b l, Józef Spychalski, www.ipsb.nina.gov.pl [dostęp 2018-04-06] (pol.).

Bibliografia edytuj

  • Radosław „Butryk” Butryński. Spychalski, Józef, Pułkownik służby stałej piechoty, Cichociemny. „Serwis Polska Podziemna”, 2015-04-19. ISSN 2082-7431. [dostęp 2015-09-07]. 
  • Zbigniew Gnat-Wieteska. Batalion Stołeczny. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 4 (204), s. 123–124, 2004. 
  • Stanisław Piwowarski. Józef Spychalski. „Informator miechowski”. [dostęp 2015-09-06]. 
  • „Rocznik Oficerski 1924”, s. 288, 376, 1924. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, Oddział V Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. 
  • „Rocznik Oficerski 1928”, s. 139, 218, 1928. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych. 
  • „Rocznik Oficerski 1932”, s. 60, 585, 1932. Warszawa: Biuro Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych. 
  • A. Ruszkowski. Pułkownik Józef Spychalski – w 90. rocznicę urodzin. „Na sieradzkich szlakach”. 4, s. 21, 1988. 
  • J. Spychalski. Walki Obwodu Sieradzkiego POW z Niemcami – relacja Komendanta Obwodu. „Peowiak”. 5, s. 5–7, 1931. 
  • Krzysztof A. Tochman: Słownik Biograficzny Cichociemnych. T. 2. Rzeszów: Wydawnictwo „Abres”, 1996, s. 171–175. ISBN 83-902499-5-2.
  • A. Wernic. Płk Józef Spychalski – Luty. „Tygodnik Powszechny”. 5, 1984. 

Linki zewnętrzne edytuj