Józef Szajna

polski malarz, scenograf, reżyser

Józef Szajna (ur. 13 marca 1922 w Rzeszowie, zm. 24 czerwca 2008 w Warszawie) – polski malarz, scenograf, reżyser, profesor Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. W czasie II wojny światowej więzień niemieckich obozów KL Auschwitz i Buchenwaldu.

Józef Szajna
Ilustracja
Józef Szajna (1945)
Data i miejsce urodzenia

13 marca 1922
Rzeszów

Data i miejsce śmierci

24 czerwca 2008
Warszawa

Odznaczenia
Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski Order Sztandaru Pracy I klasy Krzyż Oświęcimski Medal 30-lecia Polski Ludowej Medal 40-lecia Polski Ludowej Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”
POL Zasłużony Kultury Narodowej (1985) Odznaka „Zasłużony Działacz Kultury” Odznaka honorowa „Zasłużony dla Województwa Podkarpackiego” Odznaka honorowa „Za Zasługi dla Warszawy” (złota)
Grób Józefa Szajny
Tablica upamiętniająca Józefa Szajnę na Starym Cmentarzu w Rzeszowie

Życiorys

edytuj

Urodził się w spolonizowanej od kilku stuleci rodzinie włoskiego[1] lub niemieckiego[2] pochodzenia, jako jeden z trzech synów kolejowego maszynisty Juliana Szajny i jego żony Karoliny z Pieniążków.

W okresie okupacji niemieckiej był uczestnikiem ruchu oporu, działając w Związku Walki Zbrojnej. Aresztowany trafił do obozu koncentracyjnego KL Auschwitz, a później do Buchenwaldu, był więźniem Karnej Kompanii. Przeżycia obozowe znalazły swe odbicie w twórczości. Jego twórczość to malarstwo połączone z asamblażem i kolażem, której treścią jest zagłada, zniszczenie i przemijanie.

Maturę zdał wiosną 1947 roku w polskim liceum w Maczkowie w polskiej strefie okupacyjnej w Niemczech, którego dyrektorem był Tadeusz Nowakowski[3]. Studiował w krakowskiej ASP, dyplom z grafiki otrzymując w 1952 roku, zaś dyplom ze scenografii w 1953 roku. W latach 1955–1966 był współzałożycielem, dyrektorem, dyrektorem artystycznym Teatru Ludowego w Krakowie, gdzie jego twórczość plastyczna w wyraźny sposób wpływała na kształt przedstawień (m.in. Rewizor M. Gogola, Księżniczka Turandot C. Gozziego, Myszy i ludzie według J. Steinbecka, Dziady A. Mickiewicza). Należał do PZPR[4]. W 1972 roku założył Warszawskie Centrum Sztuki „Studio”. Opracował scenografię i reżyserował wiele przedstawień teatralnych w kraju i za granicą. Jego prace były i są wystawiane w wielu miastach Polski i na licznych wystawach światowych.

Szajna współpracował także z teatrami we Francji (Nicea, 1968; Nancy, 1973; Paryż, 1980), Anglii (Sheffield, 1970; Richard Demarco Gallery w Edynburgu, 1972), Szwecji (Göteborg, 1971), Włoszech (Teatro della Pergola(inne języki) we Florencji, 1971), Holandii (Teaterun de Brakke Grond(inne języki) w Amsterdamie, 1977), Niemczech (Forum Theater w Berlinie, 1974; ), Chorwacji (Gradsko Kazalište Marina Držića(inne języki) w Dubrowniku, 1981), Izraelu (Teatr Habima, 1986), Egipcie, Turcji (Stambuł, 1984), Portugalii i Hiszpanii[5].

Był członkiem międzynarodowych stowarzyszeń artystów, członkiem włoskiej Akademii Sztuki i Pracy, przewodniczącym Stowarzyszenia Kultury Europejskiej, honorowym członkiem Association Internationale des Arts Plastiques, oraz członkiem Międzynarodowej Rady Oświęcimskiej. W 50. rocznicę wyzwolenia Auschwitz koordynował pracami nad wystawą stanowiącą hołd dla ofiar nazizmu. W latach 1988–1990 członek Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa[6].

Pod koniec życia artysta mocniej związał się z rodzinnym Rzeszowem, w Teatrze im. Wandy Siemaszkowej wystawił spektakl Déballage (Rozpakowanie, 1997)[7], a ponadto przekazał swoje prace do nowo powstałej przy Teatrze Szajna Galerii. W latach 2002–2004 był wykładowcą Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, prowadził zajęcia między innymi z wiedzy o teatrze i sztukach plastycznych. Był bardzo cenionym i lubianym wykładowcą.

Zmarł 24 czerwca 2008 roku w Warszawie, pochowany na cmentarzu Powązkowskim (kwatera 14-3-11)[8][9].

Ordery i odznaczenia

edytuj

Źródło:[5].

Nagrody i wyróżnienia

edytuj
  • Nagroda Artystyczna Nowej Huty (1956)
  • Nagroda im. Boy'a Klubu Krytyki Teatralnej za działalność artystyczną w Teatrze Ludowym w Nowej Hucie (1957)
  • Nagroda im. Tadeusza Boya-Żeleńskiego Klubu Krytyki Teatralnej za działalność artystyczną w Teatrze Ludowym w Nowej Hucie (1957)
  • Nagroda Artystyczna „Przeglądu Kulturalnego” za scenografie do sztuk wystawionych w Teatrze Ludowym w Nowej Hucie (1957)
  • Nagroda Artystyczna „Przeglądu Kulturalnego” w dziedzinie plastyki za dekoracje do sztuk wystawionych w Teatrze Ludowym w Nowej Hucie (1958)
  • Wyróżnienie w Teatrze Narodów w Paryżu (1958)
  • Nagroda Artystyczna Nowej Huty (1959)
  • Nagroda Ministra Kultury i Sztuki III stopnia za udział prac w wystawie scenograficznej „Polskie dzieło plastyczne w 15-leciu PRL” (1962)
  • I nagroda Roku 1968 Galerii Arkady w Krakowie (1968)
  • Plakietka z Melpomeną - nagroda TV Klubu Recenzentów - za reżyserię i scenografię przedstawienia Szkarłatny proch Seana O'Caseya w Teatrze Śląskim im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach (1969)
  • Nagroda III stopnia na Kaliskich Spotkaniach Teatralnych za inscenizację plastyczną w przedstawieniu Bolesław Śmiały w Teatrze Współczesnym im. Edmunda Wiercińskiego we Wrocławiu (1969)
  • Nagroda Miasta Krakowa za upowszechnianie kultury (1971)
  • Nagroda Ministra Kultury i Sztuki za nowatorstwo i poszukiwania inscenizacyjne oraz wybitne osiągnięcia w zakresie plastyki teatralnej (1971)
  • Złoty Medal na Międzynarodowej Wystawie Scenografii „Quadriennale” (1971)
  • I nagroda i Złoty Medal na IV Festiwalu Sztuki w Warszawie (1972)
  • Dyplom Ministra Spraw Zagranicznych PRL Stefana Olszowskiego (1976)[4][17]
  • Nagroda Specjalna za wizję plastyczną w przedstawieniu Cervantes w Teatrze Studio w Warszawie (1977)
  • Nagroda Prezesa Rady Ministrów I stopnia za twórcze osiągnięcia artystyczne w dziedzinie teatru i plastyki scenicznej (1979)
  • Akademik Złotego Medalu Accademia Italia delle Arti e del Lavoro (1981)
  • Nagroda Trybuny Ludu za całokształt działalności artystycznej w dziedzinie teatru, za humanistyczne walory twórczości teatralnej (1982)[18]
  • Złoty Cenatur - nagroda włoskiej Akademii Pracy i Sztuki w Salsomaggiore (1982)
  • Dyplom Honorowy z okazji XXXV-lecia Międzynarodowego Instytutu Teatralnego w uznaniu wybitnych osiągnięć popularyzujących w świecie polską sztukę teatralną (1984)
  • Vessillo Europeo delle Arti (Europejski Sztandar Sztuki) - nagroda Accademi d`Europa (1984)
  • Oscar d`Italia - nagroda dla najwybitniejszych twórców współczesnego świata (1985)
  • Statuetka Zwycięstwa - przyznana przez Ośrodek Studiów i Badań Narodów we Włoszech (1985)
  • Dyplom Honorowy ITI za wybitne osiągnięcia w popularyzacji polskiej sztuki teatralnej za granicą w okresie 40-lecia (1985)
  • Nagroda Miasta Stołecznego Warszawy (1987)
  • Dyplom Ministra Spraw Zagranicznych za szczególne zasługi w propagowaniu polskiej kultury za granicą (1988)
  • Nagroda Sekcji Krytyków Teatralnych PO ITI za popularyzację polskiego teatru na świecie (1992)[5]
  • Złota Maska za autorski spektakl Ślady (1994)
  • Nagroda Fundacji Alfreda Jurzykowskiego w Nowym Jorku (1995)
  • Honorowy Obywatel Opola (1996)[19]
  • Koryfeusz Scenografii Polskiej (1999)
  • Nagroda Ministra Kultury za rok 2001 (2002)
  • tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach (2003)
  • tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu w Oldenburgu (2003)
  • „Józef” - nagroda Specjalna w rzeszowskim plebiscycie na Człowieka Roku 2002 za całokształt twórczości (2003)
  • Honorowy Obywatel Miasta Oświęcim (2006)
  • tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Rzeszowskiego (2007)

Źródło:[5].

Upamiętnienie

edytuj

Pośmiertnie 6 lipca 2008 odsłonięto odcisk jego dłoni w brązie na Bursztynowej Promenadzie Gwiazd w Gdańsku[20].

W stulecie rocznicy urodzin profesora Szajny WSIiZ ogłosiło dla swoich studentów Biennale im. prof. Józefa Szajny[21], uruchomiona także została poświęcona mu strona internetowa[22].

5 maja 2023 miał premierę odcinek podcastu „Opowiedz im o Auschwitz” pt. W oczach miał śmierć. Opowieść o Józefie Szajnie. Przybliża on losy Szajny w obozach koncentracyjnych[23]

Przypisy

edytuj
  1. Elżbieta Dziedzicka: Koło Przyjaciół Garbatki-Letniska. 2008. [dostęp 2011-12-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-12-08)].
  2. Kazimierz Rymut: Nazwiska Polaków. 1999. ISBN 83-87623-18-0.
  3. Andrzej Fedorowicz(inne języki), Polska republika maczkowska [online], wiadomosci.onet.pl, 6 maja 2015 [dostęp 2025-05-25].
  4. a b c d Kto jest kim w Polsce 1989. Wyd. 2. Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1989, s. 1278.
  5. a b c d Józef Szajna, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (autorzy) [dostęp 2025-06-14].
  6. Skład Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa 1988–2011. radaopwim.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-11-17)]. radaopwim.gov.pl [dostęp 2011-11-06]
  7. Déballage, reż. Szajna Józef [online], e-teatr.pl [dostęp 2025-05-25].
  8. Cmentarz Stare Powązki: JÓZEF SZAJNA, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [dostęp 2019-12-19].
  9. Jerzy S. Majewski, Tomasz Urzykowski. Narodowy Panteon na Powązkach. Sławne osoby pochowane w latach 2007–2017. „Gazeta Stołeczna”, s. 11, 27 października 2017. 
  10. M.P. z 1997 r. nr 39, poz. 397 „w uznaniu doniosłych zasług dla kultury oraz za wybitne osiągnięcia w twórczości artystycznej”.
  11. Stefan Oberleitner, Polskie ordery, odznaczenia i niektóre wyróżnienia zaszczytne 1705-1990: vademecum dla kolekcjonerów. Polska Rzeczpospolita Ludowa, 1944-1990, Wydawnictwo Kanion, 1992, s. 123.
  12. Lista laureatów Medalu Zasłużony Kulturze Gloria Artis [online], Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego [dostęp 2025-06-14].
  13. Warszawa. Wręczono złote medale „Gloria Artis”. e-teatr.pl, 10 września 2005. [dostęp 2011-06-21].
  14. Potrzeby i nowe zadania [w:] "Rzeczpospolita", nr 229, 1 października 1986, s. 8.
  15. Odznaka Zasłużony dla Województwa Podkarpackiego. bip.podkarpackie.pl. [dostęp 2017-12-15].
  16. Laureaci Nagród ZAiKS-u [online], www.zaiks.org.pl [dostęp 2025-06-14].
  17. Dziennik Polski, r. XXXII, nr 165 (10037), s. 2.
  18. Nagrody "Trybuny Ludu" 1981-1982, "Trybuna Ludu", nr 227, 24 września 1982, s. 3.
  19. Honorowi Obywatele Miasta Opola na oficjalnej witrynie miasta. opole.pl. [dostęp 2011-02-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (16 listopada 2011)].
  20. Ryszarda Wojciechowska: Gdańsk. Kolejne dłonie na Promenadzie Gwiazd. Polska Dziennik Bałtycki nr 157, 07-07-2008. [dostęp 2010-06-28].
  21. Biennale im. Prof. Józefa Szajny [online], Stulecie urodzin Józefa Szajny [dostęp 2022-03-23] (pol.).
  22. Strona główna [online], Stulecie urodzin Józefa Szajny [dostęp 2022-03-23] (pol.).
  23. Historia #17 W oczach miał śmierć. Opowieść o Józefie Szajnie. [dostęp 2023-05-10].

Linki zewnętrzne

edytuj