Język czeczeński

język z rodziny północnokaukaskiej

Język czeczeński (czecz. нохчийн мотт[2], noxçiyŋ mott) – język Czeczenów, zamieszkujących głównie autonomiczną republikę Czeczenii, wchodzącą w skład Federacji Rosyjskiej. Należy do języków nachskich (nachijskich), tworzących podgrupę wśród języków nachsko-dagestańskich (północno-wschodnich) w ramach hipotetycznej wielkiej rodziny języków dene-kaukaskich. Jest to język ergatywny.

нохчийн мотт
noxçiyŋ mott
Obszar

Federacja Rosyjska (Czeczenia)

Liczba mówiących

ok. 1,4 mln[1]

Pismo/alfabet

zmodyfikowana cyrylica lub łacińskie

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
język urzędowy Czeczenia
Organ regulujący Czeczeńska Akademia Nauk
UNESCO 2 wrażliwy
Ethnologue 2 prowincjonalny
Kody języka
ISO 639-1 ce
ISO 639-2 che
ISO 639-3 che
IETF ce
Glottolog chec1245
Ethnologue che
GOST 7.75–97 нох. 785
WALS chc
SIL CJC
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Wikipedia w języku czeczeńskim
Słownik języka czeczeńskiego
w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Bardzo rozbieżne są dane mówiące o liczbie użytkowników języka czeczeńskiego, co wiąże się przede wszystkim z bardzo skomplikowaną sytuacją w samej Czeczenii oraz niemożnością oszacowania ogromnych strat ludnościowych podczas wojen rosyjsko-czeczeńskich. Według spisu powszechnego, przeprowadzonego w 1989 r. język ten jako ojczysty na terenie byłego ZSRR zadeklarowało 893 tys. osób. Główne grupy użytkowników języka czeczeńskiego koncentrowały się wówczas na terenie republiki autonomicznej Czeczenii, oraz północnych terenach Dagestanu (w okolicach miasta Chasawiurt). Obecnie sytuacja jest o wiele bardziej złożona i choć główna masa użytkowników języka nadal zamieszkuje przede wszystkim Czeczenię, to znacznie powiększyła się emigracja, przede wszystkim do sąsiednich republik Federacji Rosyjskiej (Dagestan, Inguszetia), ale także np. do Moskwy. Wielu Czeczenów szukając azylu udało się na teren Europy Zachodniej. Czeczeni zamieszkują także Gruzję (tzw. Kistowie), Turcję oraz kraje arabskie (Jordania, Syria).

Język czeczeński genetycznie najbliżej spokrewniony jest z językiem inguskim. Językoznawcy wyróżniają osiem dialektów języka czeczeńskiego, a także kilka drobniejszych gwar lokalnych. Różnice między poszczególnymi dialektami nie uniemożliwiają porozumienia między ich użytkownikami.

Pierwszą wyczerpującą pracę poświęconą językowi czeczeńskiemu napisał rosyjski językoznawca i kaukazolog, Piotr Uslar (1816–1875).

Fonetyka edytuj

Wśród języków kaukaskich czeczeński wyróżnia się bardzo rozbudowanym systemem wokalicznym (samogłoski krótkie, długie, umlautowane, dyftongi, tryftongi, także nosowe), oraz – podobnie jak w przypadku innych języków tej rodziny bardzo skomplikowanym systemem spółgłoskowym (spółgłoski proste, geminowane, ejektywne, faryngalne). Akcent wyrazowy pada zawsze na początkową sylabę wyrazu.

Spółgłoski edytuj

Według Johanny Nichols[3], język czeczeński posiada następujące spółgłoski:

  wargowe zębowe zadziąsłowe miękko
podniebienne
języczkowe gardłowe krtaniowe
zwarte p b t d k ɡ q ʔ
zwarto-szczelinowe ʦ ʦ' ʧ ʤ ʧ'
szczelinowe f[a] s z ʃ ʒ x ɣ ħ ʕ h
nosowe m n          
uderzeniowe ɾ
półotwarte w l j

Spółgłoska /w/ jest wymawiana jako [v] przed samogłoskami przednimi. Spółgłoski /p/, /t/, /n/, /l/ i /s/ mogą ulegać geminacji, natomiast geminata /k:/ przeszła w /xk/.

Samogłoski edytuj

Przednie
niezaokrąglone
Przednie
zaokrąglone
Tylne
ɪ iː y yː ʊ uː
je ie ɥø yø wo uo
ː ø øː ː
æ æː ə ɑː

Występują również dwugłoski opadające: [ai], [au], [əi], [ei], [eu], [oi] i [ou].

Gramatyka edytuj

Język czeczeński jest ergatywny i aglutynacyjny, podstawowym szykiem zdania jest SOV. Podobnie jak w niektórych językach afrykańskich, występują klasy rzeczowników, do których dopasowuje się forma orzeczenia (przez zmianę początkowej spółgłoski):

Przykład W cyrylicy W alfabecie łacińskim
Musa idzie Муса воьду Musa vödu
Fatima idzie ПетIамат йоьду Pethamat yödu
dziecko idzie бер доьду ber dödu
krowa idzie етт боьду yett bödu

W języku tym występuje 8 przypadków (дожараш / doƶaraş), w tym kilka niewystępujących w językach indoeuropejskich:

Przypadek W cyrylicy W alfabecie łacińskim
mianownik кор kor („okno”)
dopełniacz коран koran
celownik корана korana
ergatyw коро koro
narzędnik кораца koraca
allatyw корах korach
miejscownik коре kore
komparatyw корал koral

Przymiotniki mają dwa przypadki: mianownik i obiektyw (z końcówką -чу / -çu )

Końcówką liczby mnogiej jest / (кораш / koraş - okna) lub / -y (наной / nanoy - matki). W niektórych wyrazy samogłoski zmieniają się w odmianie, np. w wyrazie „góra” (лам / lam, w liczbie mnogiej: лаьмнаш / lämnaş).

Istnieje również obce językom indoeuropejskim rozróżnienie między „my” inkluzywnym (вай / vay) i ekskluzywnym (тхо / txo). Czasowniki nie odmieniają się przez osoby. Występują cztery formy czasownika (bezokolicznik, czas teraźniejszy, przeszły dokonany i niedokonany), niektóre czasowniki mogą też przybierać formę iteratywną oznaczającą wielokrotne powtórzenie czynności. W morfologii werbalnej dużą rolę odgrywają przegłosy.

Pismo edytuj

 
Alfabet arabski dla języka czeczeńskiego

Do 1925 r. piśmiennictwo w języku czeczeńskim zapisywane było alfabetem arabskim. Od początku lat 20. XX w. podejmowano próby stworzenia nowego języka literackiego, na potrzeby którego dostosowano do dźwięków czeczeńskich alfabet łaciński. Alfabet ten był w użyciu do 1938 r., kiedy to wprowadzona została, jako nowy obowiązujący alfabet, zmodyfikowana cyrylica. W celu oddania rozbudowanego czeczeńskiego systemu fonetycznego cyrylicę poszerzono o znak I, który – stawiany po różnych innych znakach, może zmieniać ich znaczenie. W odróżnieniu od cyrylicy rosyjskiej, gdzie zasadniczo rzecz biorąc nie wykorzystuje się dwuznaków i trójznaków na oznaczenie jednego dźwięku (z wyjątkiem obcojęzycznych pożyczek typu джигит), w cyrylicy czeczeńskiej dwu- i trójznaki są często spotykane (np. dwuznak yь na oznaczenie samogłoski [y] lub trójznak уьй na oznaczenie [y:]). Od 1991 r. podejmowano próby ponownego wprowadzenia alfabetu łacińskiego, jednak wojna i wiążąca się z nią całkowita ruina czeczeńskich instytutów naukowych mogących nadzorować taką zmianę, utrudniają pracę nad nową pisownią. Alfabet łaciński używany jest chętniej przez władze Czeczeńskiej Republiki Iczkerii, a cyrylica – przez władze prorosyjskie.

Cyrylica nazwa alf. łaciński nazwa IPA
А а а A a a /ə/, /ɑː/
Аь аь аь Ä ä ä /æ/, /æː/
Б б бэ B b be /b/
В в вэ V v ve /v/
Г г гэ G g ge /ɡ/
Гӏ гӏ гӏа Ġ ġ ġa /ɣ/
Д д дэ D d de /d/
Е е е E e e /e/, /ɛː/, /je/, /ie/
Ё ё ё yo /jo/ etc.
Ж ж жэ Ƶ ƶ ƶe /ʒ/, //
З з зэ Z z ze /z/, /dz/
И и и I i i /ɪ/
Ий ий Ii ii /iː/
Й й
(я, ю, е)
доца и Y y doca i /j/
К к к K k ka /k/
Ккх ккх Kk kk /kː/
Кх кх кх Q q qa /q/
Кхкх кхкх Qq qq /qː/
Къ къ къа Q̇ q̇ a //
КI кI кIа Kh kh kha //
Л л лэ L l el /l/
М м мэ M m em /m/
Н н нэ N n en /n/
О о о O o o /o/, /ɔː/, /wo/, /uo/
Оь оь оь Ö ö ö /ɥø/, /yø/
П п пэ P p pe /p/
Пп пп Pp pp /pː/
Пӏ пӏ пIа Ph ph pha //
Р р рэ R r er /r/
Рхӏ рхӏ Rh rh //
С с сэ S s es /s/
Сс сс Ss ss /sː/
Т т тэ T t te /t/
Тт тт Tt tt /tː/
Тӏ тӏ тӏа Th th tha //
У у у U u u /uʊ/
Ув ув Uu uu /uː/
Уь уь уь Ü ü ü /y/
Ф ф фэ F f ef /f/
Х х хэ X x xa /x/
Хь хь хьа Ẋ ẋ a /ʜ/
Хӏ хӏ хӏа H h ha /h/
Ц ц цэ C c ce /ts/
ЦI цI цIа Ċ ċ ċe /tsʼ/
Ч ч чэ Ç ç çe //
Чӏ чӏ чIа Ç̇ ç̇ ç̇e /ʼ/
Ш ш шэ Ş ş şa /ʃ/
Щ щ щэ
(Ъ) ъ чӏогӏа хьаьрк Ə ə ç̇oġa ärk /ʔ/
(Ы) ы ы
(Ь) ь кӏеда хьаьрк
Э э э E e e /e/ etc.
Ю ю ю yu /ju/ etc.
Юь юь юь /jy/ etc.
Я я я ya /ja/ etc.
Яь яь яь /jæ/ etc.
Ӏ ӏ ӏа J j ja /ʡ/, /ˤ/

Liczebniki edytuj

W języku czeczeńskim występuje dwudziestkowy system liczbowy; liczby poniżej stu przedstawia się jako wielokrotności liczby 20 plus reszta.

Liczebnik W cyrylicy W alfabecie łacińskim Liczebnik W cyrylicy W alfabecie łacińskim
1 цхьаъ ca' 11 цхьайтта caytta
2 шиъ şi' 12 шийтта şiytta
3 кхоъ qo' 13 кхойтта qoytta
4 диъ di' 14 дейтта deytta
5 пхиъ pxi' 15 пхийтта pxiytta
6 йалх yalx 16 йалхитта yalxitta
7 ворхI worh 17 вуьрхIитта vürhitta
8 бархI barh 18 берхитта berhitta
9 исс iss 19 тIкъайоьсанна tq̇ayösanna
10 итт itt 20 тIкъа tq̇a

Przykłady bardziej złożonych liczebników:

  • 37 - тIкъе вуьрхIитта / tq̇e vürhitta (20+17),
  • 62 - кхузтIкъе шиъ / quztq̇e şi' (3×20+2)

Podstawowe zwroty edytuj

  • Tak – ХІаъ
  • Nie – ХІан-хІа
  • Witaj! – Салам!
  • Dzień dobry – Де дика хуьлда хьан
  • Dobry wieczór – Суьйре дика хуьлда хьан
  • Dziękuję – Баркалла
  • Jak się masz? – Могушалла муха ю хьан?
  • Dobrze, w porządku (odpowiedź na pytanie powyżej) – Сан гIулакх дика ду
  • Jak się nazywasz? – Хьан цIе хIун ю?
  • Nazywam się ... – Сан цIе ... ю
  • Żegnaj, do widzenia – Iодика йойла хьан

Uwagi edytuj

  1. Spółgłoska /f/ pojawia się tylko w wyrazach zapożyczonych z języków europejskich

Przypisy edytuj

  1. Chechen. ethnologue.com. [dostęp 2015-06-15]. (ang.).
  2. И. Т. Карасаев, А. Г. Мациев: Русско-чеченский словарь/Оьрсийн-нохчийн словарь. Москва: Оьрсийн мотт, 1978, s. 695. (ros.).
  3. Indigenous Language of the Caucasus (Chechen)

Linki zewnętrzne edytuj