Język friulski

język romański północnych Włoch

Język friulski a. friulański a. furlański – jeden z języków retoromańskich, największy pod względem liczby mówiących.

Lenghe furlane
Obszar

Friuli-Wenecja Julijska, Wenecja Euganejska (Włochy)

Liczba mówiących

ponad 0,5 miliona

Pismo/alfabet

łacińskie

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
Organ regulujący Agjenzie regjonâl pe lenghe furlane
UNESCO 3 zdecydowanie zagrożony
Ethnologue 4 edukacyjny
Kody języka
ISO 639-1 brak
ISO 639-2 fur
ISO 639-3 fur
IETF fur
Glottolog friu1240
Ethnologue fur
SIL FRL
Występowanie
Ilustracja

     język wenecki

     dialekt toskański

     język sycylijski

     język sardyński

     język oksytański

     język korsykański

     język franko-prowansalski

     język neapolitański

     dialekty środkowowłoskie

     języki gallo-italskie

     język friulski

     język ladyński

     język niemiecki

W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Wikipedia w języku friulskim
Słownik języka friulskiego
w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.
Zasięg geograficzny języka friulskiego

Posługuje się nim ponad pół miliona osób, przede wszystkim Friulowie, ale również niektórzy Włosi i Słoweńcy mieszkający w regionie autonomicznym Friuli-Wenecja Julijska (północno-wschodnie Włochy). Dawniej obszar języka furlańskiego obejmował Triest i część Istrii, lecz później język furlański został wyparty z wybrzeża Morza Adriatyckiego przez język włoski oraz język słoweński i obecnie jego zasięg ogranicza się do historycznych granic regionu Friuli. W 1999 roku został oficjalnie uznany przez państwo włoskie.

Dawniej język furlański, język ladyński i język romansz były często uważane za trzy regionalne odmiany języka retoromańskiego. Badania R. A. Halla Jr. przemawiają jednak za uznaniem ich za trzy odrębne języki.

We furlańskim występuje pewna liczba wyrazów słowiańskiego pochodzenia, zaczerpniętych z sąsiednich dialektów słoweńskich, np. cos (czyt. kos, „kosz, koszyk”), colaç (czyt. kolacz, „kołacz, obwarzanek”).

Furlański jako język literacki dopiero się kształtuje. Obecnie istnieją dwie skodyfikowane pisownie. Pierwsza z nich, opracowana przez miłośników języka furlańskiego Gianniego Nazziego i Giorgia Faggina, charakteryzuje się użyciem zaczerpniętego z języków słowiańskich znaku diakrytycznego (haczka), np. w literze č. Druga, stworzona w 1986 roku na zamówienie władz prowincji Udine przez katalońskiego profesora Xaviera Lamuelę, w większym stopniu uwzględnia zróżnicowanie dialektalne języka furlańskiego i została w 1996 roku przyjęta jako oficjalna przez władze regionu autonomicznego Friuli-Wenecja Julijska.

Literatura w języku furlańskim jest stosunkowo skąpa. Najbardziej znanym jej przedstawicielem jest Pier Paolo Pasolini, którego matka była Friulką, i który w tym języku tworzył swoje wczesne utwory poetyckie. Niektóre ze swoich powieści napisał w języku friulskim włoski pisarz współczesny Carlo Sgorlon(inne języki).

Na używanie języka furlańskiego decyduje się część wykonawców muzyki popularnej. Co roku ukazuje się kilkanaście albumów muzycznych z tekstami w tym języku, reprezentujących takie gatunki jak rock, blues, folk, hip-hop czy muzyka eksperymentalna. Szlak przecierał hardcore punkowy zespół Inzirli, działający w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych. Do znanych zespołów śpiewających w języku furlańskim należą Arbe Garbe i 'Zuf de Žur.

Język friulski a język włoski

edytuj

Różnice w słownictwie

edytuj

Język friulski zbliżony jest do włoskiego. Jednakże miały na niego wpływ inne języki. Dlatego też wiele słów friulskich ma inny źródłosłów niż włoskie. Mogą mieć ten sam źródłosłów, ale nie przeszły do friulskiego z włoskiego. Zdarza się też, że mają swoje odpowiedniki w języku włoskim, ale rzadziej używane.

Przykłady:

włoski friulski znaczenie oraz uwagi
bambino frut „dziecię”
chiedere domandâ „pytać”, „prosić”
usare doprâ „używać”

Różnice w gramatyce

edytuj

Rodzajniki

edytuj
Język włoski Język friulski
un, uno un
una une
il, lo il
la la
i, gli i
le lis

W języku friulskim, rodzajniki nieokreślone nie są skracane przed samogłoską do un' .

Przyimki

edytuj
  • Przyimki bez rodzajników:
Język włoski Język friulski
a/ad a
con cun
di di
in in
per par
senza cence
  • Przyimki włoskie z rodzajnikami:
  il l' lo la i gli le
a al all' allo alla ai agli alle
da dal dall' dallo dalla dai dagli dalle
di del dell' dello della dei degli delle
in nel nell' nello nella nei negli nelle
su sul sull' sullo sulla sui sugli sulle
  • Przyimki friulskie z rodzajnikami:
  il i la lis
di dal dai de, da la des, da lis
a al ai ae, a la aes, a lis
'in(inta) intal, tal intai, tai inte, te, inta la intes, tes, inta lis
par pal pai pe, par la pes, par lis
su sul sui su la su lis
cun cul cui cu la cu lis

Rzeczownik

edytuj
  • Rzeczowniki i przymiotniki rodzaju męskiego, które we włoskim kończą się -o w liczbie pojedynczej, we friulskim nie mają na końcu tej samogłoski: wł. filosofo, polacco, italiano – friul. filosof, polac, talian. Końcówka włoska -go przybiera we friulskich odpowiednikach postać -c, a jeśli przed nią jest samogłoska akcentowana, to we friulskim zaznacza się akcent: wł. dramaturgo, pedagogo – friul. dramaturc, pedagôc. Końcówki włoskie -bro, -pro, -tro przybierają we friulskich odpowiednikach postać -bri, -pri, -tri: wł. altro – friul. altri.
  • Rzeczowniki rodzaju żeńskiego, które we włoskim kończą się -a w liczbie pojedynczej, we friulskim kończą się -e (podobnie zresztą jak i przymiotniki): wł. vita – friul. vite
  • Liczbę mnogą rzeczowników tworzy się we friulskim dodając końcówkę -s w miejsce włoskiej -i, natomiast w przypadku rzeczowników rodzaju żeńskiego, stawia się końcówkę -is w miejsce włoskiej -e: wł. americani, americane – friul. americans, americanis. Końcówki włoskie liczby mnogiej rodzaju męskiego -bri, -pri, -tri przybierają we friulskich odpowiednikach postać -bris, -pris, -tris: wł. altri – friul. altris.

Czasownik

edytuj
Odmiana czasowników
edytuj
  • Bezokoliczniki:
    • Bezokoliczniki włoskie pierwszej koniugacji mają końcówkę -are, a we friulskim ta końcówka ma postać : wł. emigrare – friul. emigrâ.
    • Bezokoliczniki włoskie drugiej koniugacji mają końcówkę -ere, a we friulskim ta końcówka ma postać -i: wł. resistere, rompere – friul. resisti, rompi.
    • Bezokoliczniki włoskie trzeciej koniugacji mają końcówkę -ire, a we friulskim ta końcówka ma postać : wł. partire, colpire – friul. partî, colpî.
  • Czasowniki w 3. osobie liczby pojedynczej poprzedza się we friulskim słowem al: wł. imita – friul. al imite. Czasowniki w 3. osobie liczby mnogiej poprzedza się we friulskim słowem a: wł. imitano – friul. a imitin.
  • Czasowniki włoskie, które w 3. osobie liczby pojedynczej czasu teraźniejszego przybierają końcówkę -a, we friulskim mają odpowiedniki zakończone -e: wł. pensa – friul. al pense.
  • Czasowniki włoskie, które w 3. osobie liczby mnogiej czasu teraźniejszego przybierają końcówkę -ano lub -ono, we friulskim mają odpowiedniki zakończone -in: wł. pensano, esistono – friul. a pensin, a esistin.
  • Czasowniki włoskie w 3. osobie liczby mnogiej czasu przyszłego przybierają końcówkę -anno, we friulskim mają odpowiedniki zakończone -an: wł. penseranno, crederanno – friul. a pensaran, a crodaran.
  • Imiesłowy czasu przeszłego:
    • Zakończone w języku włoskim -ato (masc.) oraz -ata we friulskim kończą się odpowiednio -ât i -ade: wł. chiamato, chiamata – friul. clamât, clamade. Jeżeli akcent w rodzaju męskim nie pada na a, nie zaznacza się go nad tą literą: wł. creato – friul. crêat.
    • Zakończone w języku włoskim -uto (masc.) oraz -uta we friulskim kończą się odpowiednio -ût i -ude: wł. riconosciuto – friul. ricognossût.
    • Zakończone w języku włoskim -ito (masc.) oraz -ita we friulskim kończą się odpowiednio -ît i -ide: wł. infinito – friul. infinît.
Odmiana czasowników posiłkowych (niektóre formy)
edytuj
  • Czasownik „być"
Język włoski Język friulski Forma gramatyczna:
essere jessi bezokolicznik
è è/je czas teraźniejszy, l. pojedyncza, 3. osoba
„è” („al è”) dla rodzaju męskiego, „je” – żeńskiego
sono son czas teraźniejszy, l. mnoga, 3. osoba
  • Czasownik „mieć”
Język włoski Język friulski Forma gramatyczna:
avere bezokolicznik
ha à czas teraźniejszy, l. pojedyncza, 3. osoba
abbiamo vin czas teraźniejszy, l. mnoga, 1. osoba

Przymiotnik

edytuj
  • Liczbę mnogą i rodzaj przymiotników tworzy się analogicznie jak liczbę mnogą i rodzaj rzeczowników.
  • Przymiotniki stopnia wyższego tworzy się we friulskim za pomocą przysłówka plui – odpowiednika włoskiego più.

Zaimki

edytuj
Język włoski Język friulski Uwagi
questo chest „ten”

Spójniki

edytuj
Język włoski Język friulski Uwagi
anche ancje „również”
e/ed e „i”
ma ma „ale”

Przysłówki

edytuj
Język włoski Język friulski Uwagi
così cussì „tak”, „w ten sposób”
più plui „bardziej”
quando cuant che „kiedy”
sempre simpri „zawsze”

Inne różnice gramatyczne

edytuj

We włoskim, używa się partykuły przeczącej non, we friulskim no, która przed czasownikiem 3. osoby liczby pojedynczej przyjmuje postać nol, czyli no al.

Różnice w ortografii

edytuj

We friulskim, w odróżnieniu od włoskiego, zachowały się grupy pl-, bl-, fl-, cl-: wł. pianta, bianco, fiore, chiara – friul. plante, blanc, flor, clare.

Podwójnym spółgłoskom w wyrazach włoskich odpowiadają pojedyncze we friulskich: wł. scrittore – friul. scritôr. Reguła nie dotyczy s.

Włoskiemu -ge-, odpowiada friulskie -gje-, włoskiemu -gi- – friulskie -gj- przed samogłoską i -gji- przed spółgłoską lub gdy i jest akcentowane. Dotyczy to wyrazów, których łacińskie odpowiedniki mają -ge- lub -gi. Wł. pagina, geometrìa – fur. pagjine, gjeometrie (łac. pagina, geometria).

Inne różnice

edytuj

Przedrostki i przyrostki

edytuj
Język włoski Język friulski Uwagi
-ale -âl  
-anza, -enza -ance, -ence działanie, jakość lub bycie czymś
-are -âr tworzenie przymiotników
-ico (masc.), -ica (fem.) -îc (masc.), -ighe (fem.)  
-ione -ion  
-ismo -isim  
-ista -ist wyznawca pewnego poglądu, wykonawca czynności
-ivo (masc.), -iva (fem.) -îf (masc.), -ive (fem.)  
-logia -logjie w nazwach dziedzin nauki
-mente -mentri tworzenie przysłówka
-ore -ôr wykonawca czynności
-tà -tât  

Zobacz też

edytuj

Bibliografia

edytuj
  • Paola Benincà, Laura Vanelli, Linguistica friulana, Unipress, Padova, 2005.
  • Janež Erat, Furlanska slovnica, 2006.
  • Franc Fari (cur.), Manuâl di lenghistiche furlane, Forum, Udine, 2005.
  • Giuseppe Francescato, Dialettologia friulana, Società Filologica Friulana, Udine, 1966.
  • Giovanni Frau, I dialetti del Friuli, Società Filologica Friulana, Udine, 1984.
  • Sabine Heinemann, Studi di linguistica friulana, Società Filologica Friulana, Udine, 2007.
  • Carla Marcato, Friuli-Venezia Giulia, Laterza, Roma – Bari, 2001.
  • Piera Rizzolati, Elementi di linguistica friulana, Società Filologica Friulana, Udine, 1981.
  • Paolo Roseano, La pronuncia del friulano standard: proposte, problemi, prospettive, Ce Fastu?, LXXXVI (2010), n. 1, p. 7-34.
  • Federico Vicario (cur.), Lezioni di lingua e cultura friulana, Società Filologica Friulana, Udine, 2005.
  • Federico Vicario, Lezioni di linguistica friulana, Forum, Udine, 2005.

Linki zewnętrzne

edytuj