Wikipedia

Język khmerski

główny język Kambodży, członek rodziny austroazjatyckiej

Język khmerski (khm. ភាសាខ្មែរ) – jeden z najważniejszych języków z grupy mon-khmer w ramach rodziny austroazjatyckiej. Jest językiem urzędowym Kambodży. Jest drugim spośród języków austroazjatyckich pod względem liczby użytkowników, posługuje się nim 16 mln ludzi[1].

ភាសាខ្មែរ
Obszar

Kambodża, Wietnam, Tajlandia, Chiny

Liczba mówiących

16 mln

Pismo/alfabet

khmerskie

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
język urzędowy  Kambodża
Ethnologue 1 narodowy↗
Kody języka
Kod ISO 639-1↗ km
Kod ISO 639-2↗ khm
Kod ISO 639-3↗ khm
IETF km
Glottolog khme1253, cent1989
Ethnologue khm
WALS khm
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Wikipedia w języku khmerskim
Słownik języka khmerskiego
w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Z punktu widzenia typologii jest to język izolujący. Kategorie gramatyczne są w nim realizowane syntaktycznie i leksykalnie, a fleksja w zasadzie nie występuje. Istnieją elementy derywacji leksykalnej w postaci użycia prefiksów oraz infiksów, jednak proces ten nie ma charakteru produktywnego.

W przeciwieństwie do wielu innych języków Azji Południowo-Wschodniej, khmerski nie jest językiem tonalnym[2][3]. Wykazuje znaczące wpływy sanskrytu i pali. Zapisywany jest przy użyciu pisma khmerskiego, należącego do typu alfabetyczno-sylabicznego[3][4].

Fonetyka i fonologiaEdytuj

Zasób fonemówEdytuj

Przedstawione poniżej wartości fonetyczne są jedynie przybliżeniem i nie uwzględniają poszczególnych wariantów w obrębie jednego fonemu.

  1. spółgłoski
    • k, d, t, n, b, p, m, r, l, s, h, f – Wymowa zbliżona do języka polskiego.
    • c – Wymowa zbliżona do polskiego ć, jednak język jest odrobinę bardziej cofnięty.
    • w – Wymawia się jako głoskę dwuwargową, bądź wargowo-zębową, w zależności od otoczenia.
    • y – Wymawia się tak jak polskie j.
    • ñ – Tak jak polskie ń.
    • ŋ – W przybliżeniu odpowiada wymowie podkreślonej części słowa bank (tylko szybka wymowa).
    • kh, th, ph, ch – Spółgłoski z dodanym przydechem.
    • q – Zwarcie krtaniowe.
  2. samogłoski

Istotne jest to, że rozbicie dyftongów, jak również niektórych długich samogłosek na dwie części składowe nie zawsze da w efekcie dwie krótkie samogłoski, tak jak wynikałoby to z zapisu. əɨ ≠ ə + ɨ. Dość często spotyka się tu również iloczas. W efekcie w zapisie schematycznym długie samogłoski i dyftongi traktowane są jako odrębne i niepodzielne jednostki (V może oznaczać tak krótką samogłoskę, jak długą samogłoskę, czy dyftong).

Budowa sylabyEdytuj

Sylaba w języku khmerskim ma postać CCVC, może się więc składać maksymalnie z grupy spółgłosek, samogłoski lub dyftongu oraz spółgłoski. Możliwe są również kombinacje nieobejmujące wszystkich tych elementów:

  1. CV
  2. CCV
  3. CVC
  4. VC
  5. V

W niektórych wyrazach zapożyczonych występują grupy po trzy spółgłoski, jednak użytkownicy języka mają tendencję do rozdzielania ich dodatkową samogłoską zgodnie ze schematem CCCV → CVCCV. Powstaje wtedy słowo dwusylabowe.

Zjawiska na poziomie ponadsylabowymEdytuj

Wyrazy języka khmerskiego niebędące zapożyczeniami składają się z maksimum dwóch sylab. Dość częste jest zjawisko eufonii na styku dwóch sylab. Najczęściej polega to na zmianę dźwięku m na inny dźwięk nosowy, odpowiadający pod względem artykulacji następującej po nim spółgłosce zwartej.

System pismaEdytuj

Pismo khmerskie jest systemem sylabicznym. Najmniejszą jednostką dźwiękową, którą może reprezentować pojedyncza litera, jest sylaba. Dla przykładu litera ក symbolizuje całą sylabę /kɑɑ/. Po dodaniu litery oznaczającej samogłoskę – ា – otrzymujemy sylabę កា /kaa/ (Zatem brak symbolu samogłoskowego paradoksalnie oznacza konkretną samogłoskę). Każdy znak spółgłoskowy jest przypisany do jednej z dwu serii (I i II, lub słaba i silna). Seria spółgłoski determinuje wartość dźwiękową następującej samogłoski. Tak więc symbol samogłoskowy (lub jego brak) można przeważnie odczytać na dwa sposoby (będą to dwa oddzielne fonemy).

SpółgłoskiEdytuj

Zwarte i nosoweEdytuj

x słabe (I seria) silne (II seria) nosowe
bez przydechu z przydechem bez przydechu z przydechem
tylnopodniebieniowe ក /kɑɑ/ ខ /kʰɑɑ/ គ /kɔɔ/ ឃ /kʰɔɔ/ ង /ŋɔɔ/
środkowopodniebieniowe ច /cɑɑ/ ឆ /cʰɑɑ/ ជ /cɔɔ/ ឈ /cʰɔɔ/ ញ /ɲɔɔ/
retrofleksy (cerebralne) ដ /ɗɑɑ/ ឋ /tʰɑɑ/ ឌ /ɗɔɔ/ ឍ /tʰɔɔ/ ណ /nɑɑ/
zębowe ត /tɑɑ/ ថ /tʰɑɑ/ ទ /tɔɔ/ ធ /tʰɔɔ/ ន /nɔɔ/
dwuwargowe ប /ɓɑɑ/ ផ /pʰɑɑ/ ព /pɔɔ/ ភ /pʰɔɔ/ ម /mɔɔ/

Wszystkie symbole dźwięków nosowych z wyjątkiem ណ należą do II serii. W pozycji wygłosowej spółgłoski zwarte wymawiane są bardzo słabo, wygłosowy dźwięk /-k/ przechodzi praktycznie w zwarcie krtaniowe /-q/. Przykład: កក odczytamy /kɑɑq/

PozostałeEdytuj

  • យ /yɔɔ/
  • រ /rɔɔ/
  • ល /lɔɔ/
  • វ /wɔɔ/
  • ស /sɑɑ/, w wygłosie /-h/
  • ហ /hɑɑ/
  • ឡ /lɑɑ/
  • អ /qɑɑ/ – litera ta umożliwia zapisanie sylaby składającej się z samej samogłoski.

Spółgłoski dźwięczne pogrubiono.

SamogłoskiEdytuj

Na pomarańczowo oznaczono symbol spółgłoski (I seria w lewej kolumnie, II seria w prawej kolumnie). Niektóre samogłoski zapisuje się nad, niektóre pod, inne przed, za, lub naokoło spółgłoski. Zawsze jednak samogłoska wymawiana jest po spółgłosce, do której jest przypisana.

 
samogłoski

Samogłoski niezależneEdytuj

Samogłoski niezależne funkcjonują w khmerskim zapisie podobnie do spółgłosek – zawierają one początkową spółgłoskę (przeważnie jest to /q-/), jak i samogłoskę. Większość samogłosek niezależnych posiada więcej niż jeden wariant wymowy, przy czym nie ma spójnych zasad określających, jak należy odczytać dany symbol w konkretnym słowie.

  • ឥ – អិ អ៊ិ អី
  • ឦ – អី
  • ឧ – អុ អ៊ុ អោ
  • ឩ – អូ អ៊ូ
  • ឪ – អូវ
  • ឯ – អែ
  • ឰ – អៃ
  • ឱ – អោ
  • ឲ – អោ
  • ឳ – អៅ
  • ឫ – រឹ
  • ឬ – រឺ
  • ឭ – លឹ
  • ឮ – លឺ

Możliwe warianty wymowy zapisano za pomocą zwykłych spółgłosek/samogłosek.

Znaki diakrytyczneEdytuj

InterpunkcjaEdytuj

W piśmie khmerskim nie występują odstępy między poszczególnymi wyrazami. Odstęp pełni za to funkcję podobną (lecz nie dokładnie identyczną) do przecinka w zapisie łacińskim. Ponadto stosuje się następujące znaki interpunkcyjne:

  • ។ – Sygnalizuje koniec zdania, lub wielozdaniowej wypowiedzi ściśle zintegrowanej znaczeniowo.
  • ៕ – Oznacza zazwyczaj koniec rozdziału, lub całego tekstu.
  • ៚ – Odpowiednik ៕ stosowany w tekstach poetyckich i religijnych.
  • ៙ – Otwiera teksty literackie i religijne.
  • ៖ – Pełni podobną rolę do łacińskiego dwukropka.
  • ៗ – Oznacza podwojenie poprzedzającego słowa lub frazy.
  • – (dywiz) – Służy do oznaczania podziału wyrazu między wierszami.

Ponadto we współczesnych tekstach często stosuje się łacińskie znaki interpunkcyjne (nawiasy okrągłe, dwukropek, przecinek, średnik, wielokropek, wykrzyknik, znak zapytania).

CyfryEdytuj

Khmerskie cyfry zorganizowane są w system dziesiętny.

  • ០ – 0
  • ១ – 1
  • ២ – 2
  • ៣ – 3
  • ៤ – 4
  • ៥ – 5
  • ៦ – 6
  • ៧ – 7
  • ៨ – 8
  • ៩ – 9

Tak więc liczbę 278405 zapiszemy ២៧៨៤០៥.

GramatykaEdytuj

Poziom składniowyEdytuj

Ta sekcja jest niekompletna. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

W języku khmerskim budowa zdania twierdzącego wygląda następująco: podmiot, który nie może zostać pominięty; czasownik (zawsze w formie bezokolicznikowej, gdyż w języku tym nie ma koniugacji); dopełnienie (z tym że jeśli stosujemy przysłówek – stawiamy go zawsze na końcu). W przypadku, gdy chcemy zastosować trzy słowa wyrażające odpowiedniki czasów (przyszły – នឹង [podobne do angielskiego future simple], teraźniejszy កំពុង [podobne do angielskiego present continuous], przeszły បាន [podobne do włoskiego passato prossimo]), stawiamy słowa te bezpośrednio przed czasownikami, by działały jako określniki czasów.

Zobacz teżEdytuj

PrzypisyEdytuj

  1. ↑ Asya Pereltsvaig, Languages of the World: An Introduction, wyd. 2, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 224, DOI: 10.1017/9781316758854, ISBN 978-1-107-17114-5 [dostęp 2023-01-04] (ang.).
  2. ↑ David Joel Steinberg i inni, In Search of Southeast Asia, New York: Praeger Publishers, 1971, s. 415, OCLC 247713615 [dostęp 2022-03-28], Cytat: Unlike the other non-Malay national languages of Southeast Asia, Cambodian has no tones. (ang.).
  3. ↑ a b Chenchen Ding i inni, Statistical Khmer Name Romanization, [w:] Kôiti Hasida, Win Pa Pa (red.), Computational Linguistics: 15th International Conference of the Pacific Association for Computational Linguistics, PACLING 2017, Yangon, Myanmar, August 16–18, 2017, Revised Selected Papers, Singapore: Springer, 2018 (Communications in Computer and Information Science 781), s. 179–190, DOI: 10.1007/978-981-10-8438-6_15, ISBN 978-981-10-8438-6, OCLC 1029065037 [dostęp 2023-01-17] (ang.).
  4. ↑ Khmer (Cambodian) alphabet, pronunciation and language, omniglot.com [dostęp 2017-11-24] (ang.).

BibliografiaEdytuj

Linki zewnętrzneEdytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Język_khmerski&oldid=69842910”