Język staronordyjski

Język staronordyjski (staronordycki) – język z północnej grupy języków germańskich, używany przez mieszkańców Skandynawii i obszarów przez nich zasiedlonych między VIII i XIV wiekiem. Wywodzi się z języka pranordyjskiego, w późnym średniowieczu dał początek odrębnym językom skandynawskim – jego dialekty zachodnie stanowią podstawę dla islandzkiego, farerskiego, norweskiego oraz wymarłego języka norn, wschodnie zaś – szwedzkiego i duńskiego. Staronordyjski wywarł także znaczny wpływ na kształtowanie się języka angielskiego, szczególnie w warstwie leksykalnej.

norrǿnt mál, dǫnsk tunga
Obszar

Skandynawia i inne

Pismo/alfabet

łacińskie, runiczne

Klasyfikacja genetyczna
Kody języka
ISO 639-2 non
ISO 639-3 non
IETF non
Glottolog oldn1244
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Słownik języka staronordyjskiego
w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Terminologia stosowana w badaniach nad językiem staronordyjskim w Skandynawii różni się od tej stosowanej w krajach anglojęzycznych. Podczas gdy w Skandynawii dialekty wschodnie i zachodnie rozpatruje się osobno, w krajach anglosaskich używa się zbiorczej nazwy Old Norse, którą ewentualnie doprecyzowuje się odpowiednim przymiotnikiem kierunkowym (West lub East). Jako że większość literatury podmiotu pochodzi z Islandii, określenie „język staroislandzki” jest czasem stosowane zamiennie z określeniem język staronordyjski (m.in. przez Apolonię Załuską-Strömberg, polską badaczkę i tłumaczkę literatury staronordyjskiej[1]).

Zasięg geograficzny i dialekty edytuj

 
Dialekty staronordyjskie i powiązane z nimi języki w początkach X wieku.

     dialekty zachodnie – Norwegia, Islandia, wyspy Morza Północnego

     dialekty wschodnie – Dania, Szwecja, Ruś

     starogotlandzki – Gotlandia

     staroangielski – Anglia

     gocki

     kontynentalne języki germańskie

Język staronordyjski był używany na terenie północnej Europy – przede wszystkim w Skandynawii, z której się wywodzi, a także na terenach, do których dotarli i które zasiedlili wikingowie – na Islandii i mniejszych wyspach Morza Północnego (Wyspy Owcze, Szetlandy, Orkady), we wschodniej Anglii (tzw. Danelagh), na wybrzeżach Irlandii, a także w ośrodkach handlowych zakładanych przez Skandynawów na terenie Europy słowiańskiej – przede wszystkim na Rusi Kijowskiej. Tak duży zasięg geograficzny języka przy niewielkiej gęstości zaludnienia sprzyjał rozdrobnieniu dialektalnemu, a ostatecznie rozpadowi na mniejsze języki.

Standardowy podział na dialekty wyróżnia dwie grupy dialektalne: wschodnią i zachodnią. Dodatkowo podkreśla się znaczne różnice między dialektem gotlandzkim, a pozostałymi dialektami grupy wschodniej. W nowszych opracowaniach postuluje się także odrębność dialektu skańskiego zarówno od dialektów, na których oparł się język duński, jak i dialektów szwedzkich[2].

Różnice między dialektami staronordyjskimi związane są z efektami przegłosu, fraktury, monoftongizacji oraz asymilacji grup spółgłoskowych[3]. Rezultaty przegłosu lepiej widoczne są w dialektach zachodnich, ponieważ we wschodnich wiele ze zmian wprowadzonych przez ten proces zostało cofnięte przez analogię (cf. szw. hult „gaj”, norw. holt „ts.”, gdzie przegłos widoczny jest w drugiej formie). Zbliżony do przegłosu proces fraktury z drugiej strony intensywniej objawia się na wschodzie, a najintensywniej na Gotlandii. Monoftongizacja dyftongów /æi/ > /eː/ oraz /au/ > /øː/ rozpoczęła się w Danii w wieku X[4] i rozprzestrzeniła się w południowej części Skandynawii. Asymilacja grup spółgłoskowych cechuje dialekty zachodnie.

Przejście dialektów staronordyjskich w poszczególne języki skandynawskie jest trudne do umiejscowienia na osi czasu. Zwyczajowo określeń: język staroislandzki, staronorweski, staroduński i staroszwedzki używa się w odniesieniu do tych dialektów, na których współczesne języki są oparte. Terminu „język staroislandzki” używa się często – nie tylko w Polsce – w odniesieniu do języka staronordyjskiego w całości, jako że większość dokumentów i dzieł literackich pochodzi z Islandii[1]. Na islandzkim standardzie oparto również współczesną, ustandaryzowaną ortografię staronordyjską, która wykorzystywana jest przede wszystkim na uczelniach w celu nauczania tego języka[5].

Diachronia edytuj

Od pranordyjskiego do staronordyjskiego edytuj

 
Zjawisko przegłosu zaświadczone jest już w inskrypcji ze złotych rogów z Gallehus, gdzie słowo hurna zapisane jest przez runiczny symbol  , oznaczający /o/.

Od VI do IX wieku na pranordyjskim obszarze językowym wystąpiły trzy istotne zmiany fonetyczne, które wpłynęły na obraz systemu wokalicznego języka staronordyjskiego:

  • przegłos – rodzaj regresywnej asymilacji, w wyniku której akcentowana samogłoska uległa zmianie pod wpływem samogłoski w kolejnej sylabie. Przegłos był wywoływany przez samogłoski /ɑ/ (a-przegłos – otwarcie samogłoski przymkniętej, np. pnord. hurna > horn „róg”), /i/ (lub półsamogłoska /j/; i-przegłos – przesunięcie samogłoski tylnej na przód, np. pnord. *sofiʀ > søfr „śpi”) oraz /u/ (lub półsamogłoska /w/; u-przegłos – zaokrąglenie samogłoski niezaokrąglonej, np. pnord *gerwan > gørva „robić”)[3]. Ostatni z tych procesów pozostał aktywny także w erze staronordyjskiej[5].
  • fraktura (z łac. FRANGŌ „łamię”)[1] – zjawisko zbliżone do przegłosu, polega na „przełamaniu” akcentowanej samogłoski /e/ w taki sposób, że w jego miejscu powstaje sekwencja /ja/, np. pnord. *hertan > hjarta „serce”. Nowa samogłoska mogła ulec zaokrągleniu za sprawą u-przegłosu, np. pnord. *hertun > hjǫrtu „serca (l.mn.)”[5][3]. Fraktura nie zachodziła konsekwentnie na całym obszarze językowym, stąd zróżnicowanie w formach zaimka pierwszej osoby liczby pojedynczej (isl. ég, norw. nynorsk eg – nie uległy frakturze, duń. jeg, szw. jag – uległy frakturze).
  • synkopa – proces polegający na redukcji samogłosek nieakcentowanych. W jego wyniku długie samogłoski w pozycji nieakcentowanej uległy skróceniu, a krótkie – usunięciu. Wskutek synkopy nowe samogłoski powstałe w wyniku działania przegłosu lub fraktury stały się odrębnymi fonemami, ponieważ ich zasymilowana wymowa utrzymała się, mimo że samogłoska lub półsamogłoska ją powodująca została usunięta.

Zmiany w języku do XIV wieku edytuj

Dialekty zachodnie edytuj

 
Landnámabók opisuje zasiedlenie Islandii i jest jednym z najstarszych dzieł w zachodnim wariancie staronordyjskim. Chociaż zachowane manuskrypty pochodzą z XIV wieku, sam tekst jest najprawdopodobniej znacznie starszy.

Pierwszą istotną zmianą, która spowodowała późniejsze rozróżnienie zachodnich i wschodnich dialektów staronordyjskich, była asymilacja zbitek samogłoskowych, złożonych ze spółgłosek nosowych i mocnych spółgłosek zwarto-wybuchowych[4]. W ten sposób pranordyjskie *swampu „grzyb” dało na zachodzie zasymilowaną formę ppr (wsp. far. soppur, isl. sveppur, norw. sopp), podczas gdy na wschodzie niezasymilowaną svamper (wsp. szw., duń. svamp). Asymilacja jest obecna w części szwedzkich dialektów, jako że tworzą one z dialektami norweskimi kontinuum dialektalne[6][7], ale już nie w języku duńskim (w którym jednak podobne procesy miały miejsce w późniejszych epokach[8]). W dialektach zachodnich również konsekwentnie zachowywano przegłos, a wygłosowe samogłoski tylne ulegały przymknięciu (zach. trú „wiara” – norw. nynorsk tru, isl. trú, wsch. trō „ts.” – szw., duń. tro).

Na Islandii nagłosowe v uległo zanikowi przed /r/, utrzymane natomiast zostały grupy spółgłoskowe hl, hn i hr (snord. vrangr „niesprawiedliwy” > rangur „błędny”, hringr „pierścień” > hringur „ts.”). W Norwegii miała miejsce odwrotna sytuacja (vrangr > vrang „fałszywy”, hringr > ring „ts.”). Istotne zmiany dokonały się w systemie samogłoskowym: w dialektach norweskich obserwuje się wzdłużenie samogłosek, szczególnie w pozycji nagłosowej[9][10]. Nieco bardziej złożone przemiany zaszły wśród islandzkich fonemów wokalicznych, gdzie obserwuje się tendencję do mieszania samogłosek przednich. W ten sposób ǿ /œː/ zlało się ze swoim niezaokrąglonym odpowiednikiem, æ /ɛː/, a krótkie ę /ɛ/ – z e /e/.

Wskutek przemian politycznych na Półwyspie Skandynawskim w XIV oraz XV wieku, dialekty norweskie znalazły się pod silnym wpływem dialektów wschodnich, co widoczne jest m.in. w trwającym w Norwegii do dziś konflikcie językowym[9]. Język norweski posiada współcześnie dwa odrębne warianty pisane – oparty na zachodnich dialektach nynorsk i powstały za sprawą adaptacji pisowni duńskiej bokmål. Oba są równoważne w świetle prawa.

Dialekty wschodnie edytuj

 
Kamień runiczny z Rök zawiera najstarszą inskrypcję z widocznymi cechami wschodnioskandynawskimi i uważany jest za pierwsze dzieło literackie w języku staroszwedzkim.

Dialekty wschodnie są słabiej poświadczone, niż zachodnie, możliwe jest jednak wskazanie kilku charakterystycznych dla niego cech. Należy mieć przy tym na uwadze, że większość innowacji wschodnich pojawiła się i rozprzestrzeniała z Danii[8]. Rozróżnienie między fonemami /r/ i /ʀ/, gdzie drugi jest produktem rotacyzmu pnord. z, zostało zachowane przynajmniej w okresie stosowania alfabetu runicznego. Dyftongi natomiast uległy monoftongizacji (/æi/ > /eː/, /au/ > /øː/. por. zach. geirr „włócznia”, haugr „stos gnoju”, meydómr „dziewictwo”, wsch. gēr „ts.”, hø̄gher „ts.”, mø̄dōmber „ts.?”). Proces ten zaczął się w IX wieku[4].

Dialekty wschodnie bardziej konsekwentnie zachowywały podział na rzeczowniki o-tematowe i i-tematowe w liczbie mnogiej. Rozróżnienie jest wciąż widoczne w języku szwedzkim (snord. *sōlaʀ, *hamnaʀ > szw. solar, hamnar) – wskutek redukcji samogłosek w języku duńskim końcówki liczby mnogiej zlały się i oddawane są w ortografii jako -e lub -er. Norweski wariant pisowni bokmål, ukształtowany pod wpływem duńskiej ortografii, również stosuje tylko jedną końcówkę dla liczby mnogiej wyżej wspomnianych rzeczowników, nynorsk podąża natomiast za zasadą etymologiczną.

Większość innowacji fonetycznych w dialektach wschodnich wywodzi się z Danii, a rozróżnienie między językiem duńskim a szwedzkim można sprowadzić do rozróżnienia innowacyjność-konserwatyzm[4]. Najważniejsze zmiany, które można przypisać do okresu późno-staronordyjskiego to lenicja zwartych spółgłosek p, t i k (duń. kage, szw. kaka), wokalizacja wygłosowego r (podobnie jak w wielu dialektach niemieckich i angielskich) oraz redukcja nieakcentowanych samogłosek do /ə/, oznaczanego w pisowni jako e (duń. tunger, szw. tungor)[4][8].

Dialekt gotlandzki edytuj

Odizolowany od pozostałych, dialekt gotlandzki rozwinął się inaczej, niż dialekty wschodnie czy zachodnie, i do dziś – mimo postrzegania go jako dialektu szwedzkiego[11] – zachowuje znaczną odrębność od dialektów półwyspu. Jego cechy to m.in. konserwatywne traktowanie dyftongów (got. aigu „mają” – isl. eigu „ts.”), konsekwentna fraktura, a także obecne też na Islandii usuwanie v z nagłosowej grupy vr[4].

Fonologia edytuj

System fonologiczny języka staronordyjskiego rekonstruowany jest za pomocą metody porównawczej, w której wykorzystywany jest zarówno materiał z języków skandynawskich, jak i innych języków germańskich. W ten sposób udało się zarówno zrekonstruować z dużą dozą prawdopodobieństwa faktyczną wymowę staronordyjską, jak i opracować współczesny, uproszczony standard akademicki, używany do nauczania tego języka w trakcie studiów wyższych.

Samogłoski i dyftongi edytuj

Samogłoski staronordyjskie rozróżnia się pod względem długości, miejsca artykulacji, wysokości artykulacji oraz zaokrąglenia[5]. Chociaż język dysponował aż szesnastoma fonemami wokalicznymi, tylko trzy z nich mogły wystąpić zarówno w pozycji akcentowanej, jak i nieakcentowanej (w tabeli poniżej oznaczone za pomocą pogrubienia)[3][12]. Dodatkowo, wyróżnić można trzy dyftongi, które jednak nie kontrastowały ze sobą pod względem iloczasu i również występowały tylko w pozycji akcentowanej.

Samogłoski staronordyjskie
Przednie Tylne
Niezaokrąglone Zaokrąglone Niezaokrąglone Zaokrąglone
Wysokie /i/ i/iː/ í /y/ y/yː/ ý /u/ u/uː/ ú
Średnie /e/ e/eː/ é /ø/[a] ø/øː/[a] ǿ[b] /o/ o/oː/ ó
Niskie /æː/ æ /a/ a /ɔ/ ǫ/ɔː/ á

Uwagi edytuj

  1. a b Część opracowań sugeruje, szczególnie dla wariantu staroislandzkiego, wymowę /œ(ː)/.
  2. W starszych opracowaniach stosuje się także zapis œ.

Przypisy edytuj

  1. a b c Apolonia Załuska-Strömberg: Gramatyka języka staroislandzkiego. Sztokholm: Almqvist & Wiksell international, 1976.
  2. Åke Hansson: Fonematiska studier i skånska dialekter. Lund: Studentliteratur, 1969. (szw.).
  3. a b c d Odd Einar Haugen: Grunnbok i norrønt språk. Wyd. 2. Oslo: Ad Notam Gyldendal, 1995. (norw. nynorsk).
  4. a b c d e f Michael Schulte: Phonological developments from Old Nordic to Early Modern Nordic I: West Scandinavian.. W: Oscar Bandle et al.: The Nordic Languages: An International Handbook of the History of the North Germanic Languages. T. 2. De Gruyter, 2005. (ang.).
  5. a b c d Terje Spurkland: Innføring i norrønt språk. Oslo: Universitetsforlaget, 2008. (norw. bokmål).
  6. Elias Wessén: Våra folkmål. Sztokholm: Fritze, 1969. (szw.).
  7. Brit Mæhlum, Unn Røyneland: Det norske dialektlandskapet. Oslo: Fagbokforlaget, 2012. (norw. bokmål • norw. nynorsk).
  8. a b c Karl Lentzner. Historical Outline of the Danish Language. „Modern Language Notes”. 10 (6), s. 161–168, 1895. The Johns Hopkins University Press. (ang.). 
  9. a b Arne Torp, Lars S. Vikør: Hovuddrag i norsk språkhistorie. Oslo: Gyldendal Akademisk, 2000. (norw. nynorsk).
  10. Albert Morey Sturtevant. Further Old Norse secondary formations. „Language”. 29 (4), s. 457–462, 1953. Linguistic Society of America. (ang.). 
  11. Olle Engstrand: Hur låter svenskan, ejengklien?. Sztokholm: Norstedts, 2012. (szw.).
  12. Michael Barnes: A New Introduction to Old Norse: Part I Grammar. Londyn: Viking Society for Northern Research, 2008. (ang.).

Linki zewnętrzne edytuj