Wikipedia

Język ternate

język północnohalmaherski

Język ternate (indonez. bahasa Ternate)[a] – język zachodniopapuaski używany w północnej części Moluków w Indonezji, na północ od obszaru języka tidore[4]. Jest to główny język grupy etnicznej Ternate[5]. Wraz z pozostałymi językami północnohalmaherskimi (peryferyjna grupa języków papuaskich) tworzy enklawę w obszarze zdominowanym przez rodzinę języków austronezyjskich[6][7].

bahasa Ternate
Obszar

Moluki Północne (Indonezja)

Liczba mówiących

42 tys. (język ojczysty, 1981),
20 tys. (jako drugi język, 1981)[1][2]

Pismo/alfabet

łacińskie (dawniej arabskie – jawi[3])

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
Ethnologue 6b zagrożony↗
Kody języka
Kod ISO 639-3↗ tft
IETF tft
Glottolog tern1247
Ethnologue tft
BPS 0791 4
WALS trt
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Jest rozpowszechniony w indonezyjskiej prowincji Moluki Północne, zwłaszcza na wyspach Ternate, Hiri, w grupie wysp Bacan[1], a także w niektórych zakątkach zachodniej Halmahery (m.in. miejscowości i regiony: Susupu, Jailolo, Ibu, Sidangoli)[8]. Według publikacji Ethnologue posługuje się nim 42 tys. ludzi, dla których jest językiem ojczystym, a przynajmniej 20 tys. osób zna go jako dodatkowy język[2].

Historycznie był głównym językiem Sułtanatu Ternate, regionalnej potęgi politycznej. Pełnił funkcję lingua franca północnych Moluków. Współcześnie zastępują go w tej roli niespokrewnione języki i dialekty (o pochodzeniu austronezyjskim): malajski wyspy Ternate i indonezyjski[9][10]. Uważa się, że jest zagrożony wymarciem[1], wśród młodszego pokolenia zanika jego znajomość na skutek presji ze strony powyższych języków[11]. Wykazuje daleko posunięte wpływy języków austronezyjskich[12].

C.L. Voorhoeve (1988) sklasyfikował ternate i tidore jako dialekty jednego języka ternate-tidore[13]. W innej pracy (1994) wyróżnił „język ternate” z dialektami ternate i tidore[14]. Dość podobnie postąpili autorzy indonezyjskiej publikacji Peta Bahasa, zaliczając tidore do dialektów języka ternate[15].

Klasyfikacja i cechyEdytuj

Należy do rodziny języków północnohalmaherskich (North Halmahera, NH), toteż łączą go związki z językami Halmahery i językiem sąsiedniej wyspy Tidore (na północ od Ternate)[16]. Języki NH są spokrewnione nie z większością języków Indonezji, lecz z pewnymi językami północno-zachodniej Nowej Gwinei[17]. Jest bardzo bliski językowi tidore, do tego stopnia, że oba etnolekty bywają rozpatrywane jako odmiany jednego języka (choć nie odpowiada to czynnikom etniczno-politycznym). Według analizy leksykostatystycznej, którą przeprowadził C.L. Voorhoeve, 80% podstawowego słownictwa tych języków stanowią formy pokrewne, a obie grupy ludności rozumieją się między sobą[13]. Same społeczności Ternate i Tidore są jednak etnicznie odrębne[18]. Rozgraniczenie języków ternate i tidore wynika, jak sugeruje John Bowden, z uwarunkowań socjopolitycznych, takich jak istnienie dwóch sułtanatów Ternate i Tidore[19][20].

Na poziomie gramatyki wykazuje silne wpływy austronezyjskie, wynikające z wielowiekowego kontaktu językowego[12][21]. Z punktu widzenia typologii przypomina język malajski (szyk zdania SVO – podmiot orzeczenie dopełnienie, uproszczona fleksja)[22]. Wskutek oddziaływania z jego strony odmiana czasownika uległa uproszczeniu[23]. Formy czasowników w języku ternate nie wyrażają dopełnienia, ale nadal informują o podmiocie. Zachował się charakterystyczny dla tej rodziny szyk konstrukcji dzierżawczych (określnik dzierżawczy zajmuje miejsce przed rzeczownikiem określanym)[24]. Występuje system klas rzeczowników[25][26].

Zróżnicowanie wewnętrzne języka ternate (gwarowe i pokoleniowe) nie zostało bliżej zbadane, lecz odnotowano pewne różnice w zakresie cech dźwiękowych i form dzierżawczych[27].

Szyk zdania SVO został prawdopodobnie zapożyczony z języków austronezyjskich (zakłada się, że pierwotnie miał on postać SOV). Cecha ta była zakorzeniona już na początku XVII wieku. Wraz z pojawieniem się porządku SVO poimki ustąpiły miejsca przyimkom[28]. Podobne zjawisko dotyczy – poza tidore – również języka sahu (z zachodniego wybrzeża Halmahery) oraz odosobnionego języka moi[28][29]. Szyk SVO nie jest zbyt często spotykany w rodzinach papuaskich[30].

Sytuacja językowaEdytuj

Piśmiennictwo w języku ternate zostało zapoczątkowane w XV wieku (lub wcześniej). O ile historycznie wykształcił tradycję literacką na bazie pisma arabskiego (wraz z nadejściem islamu)[31][32], to współcześnie do jego zapisywania stosuje się alfabet łaciński (w ortografii indonezyjskiej)[33]. Języki ternate i tidore jako jedyne nieaustronezyjskie języki regionu (tzw. języki papuaskie) posiadały formą pisaną przed przybyciem Europejczyków[31][34]. Pozostałe języki północnohalmaherskie wypracowały piśmiennictwo dopiero po nadejściu misjonarzy chrześcijańskich, którzy poświęcili się ich badaniom i tłumaczeniu Biblii[35]. Ponadto z Sułtanatu Ternate pochodzą wczesne zabytki piśmiennictwa malajskiego, w postaci listów zaadresowanych do króla Portugalii[36]. Pod względem stylu i gramatyki teksty te wyróżniają się tym, że zawierają pewne naleciałości z języka ternate, co świadczy o niedoskonałej znajomości malajskiego wśród piszących[37]. Pismo w grafice arabskiej wyszło z obiegu w XX wieku, wraz z osłabieniem się pozycji rodzimego języka[7][38].

Język ternate wpłynął na leksykę kontaktowych odmian języka malajskiego i innych języków wschodniej Indonezji. Liczne pożyczki z tego języka występują nie tylko w miejscowym wariancie malajskiego, ale również w malajskim papuaskim (używanym w zachodniej części Nowej Gwinei) i malajskim miasta Manado[39]. Jako język Sułtanatu Ternate rzutował na słownictwo pozostałych języków rodziny, zwłaszcza języka sahu[35][40]. W dużej mierze ukształtował warstwę słów alus (rejestr wysoki) w austronezyjskim języku taba[41]. Wpływy języka ternate znalazły się również w językach północnego i centralnego Sulawesi[8] oraz okolic (np. w języku sangir, używanym na wyspach Sangihe[42]). Języki północnego Sulawesi zapożyczyły z ternate wiele wyrazów związanych z władzą królewską i administracją[43]. Prefiks maku-, formujący czasowniki zwrotne (recyprokalne), przedostał się do prawie wszystkich odmian malajskiego we wschodniej Indonezji (w postaci baku-), a także do niektórych odmian zachodnich[44]. Jest uważany za prawdopodobny substrat, który miał udział w rozwoju jednej z odmian języka chavacano (ternateño) na Filipinach. W ternateño zachowało się jednak bardzo niewiele śladów języka ternate[45][46].

Przez grupę etniczną Tobelo jest wykorzystywany jako język rytualny, w szczególności w tradycyjnych pieśniach, magicznych formułach i podczas konsultacji małżeńskich. Jego wpływ widoczny jest także w imionach, toponimach, nazwach roślin i zwierząt oraz w nazwach związanych z techniką[47]. Podobną rolę spełnia u społeczności Sahu[48].

Wyspa Ternate uległa modernizacji jako pierwsza w archipelagu Moluków, a wśród grupy etnicznej Ternate bardzo wcześnie zakorzenił się język malajski. Świadectwa historyczne sugerują, że malajski był znany za czasów Magellana (czyli na długo przed powstaniem państwowości indonezyjskiej)[49]. Został wprowadzony w wyniku kontaktów handlowych, zyskując na znaczeniu jako środek komunikacji międzyetnicznej (lingua franca)[50]. Ze względu na wielojęzyczność ludności w języku ternate zaznaczyły się wpływy malajsko-indonezyjskie, które często sięgają podstawowej warstwy słownikowej (dotyczą również liczebników czy dni tygodnia)[51]. Pożyczki malajskie występowały już w XVII wieku[52][53]. Znaczące są też zmiany gramatyczne pod wpływem malajskiego i innych języków, jak np. zanik wysoce syntetycznej morfologii czasownika[22][23]. Dodatkowo na wyspie Ternate wykształcił się bliżej nieokreślony język mieszany, który łączy rodzime słownictwo z morfosyntaktyką malajską[54]. Jest używany w pewnych sytuacjach społecznych (np. tradycyjnych obrzędach) przez młodsze osoby, które w dzieciństwie w ogóle nie przyswoiły języka ternate[55].

Niegdyś język ternate funkcjonował jako regionalna lingua franca, obok malajskiego. Prawdopodobnie zadomowił się w XVII wieku[56]. Był rozumiany przez grupy ludności, które znajdowały się pod wpływem Sułtanatu Ternate, a niektóre z nich przejęły go w związku z konwersją na islam[10][57]. Na przełomie XIX i XX w. przyczynił się do zaniku etnolektu ibu, jednego z języków Halmahery[58]. Pod koniec lat 50. XX w. wciąż służył jako główny język miasta Ternate, z wyłączeniem społeczności migranckich[8]. Wraz ze zmianami w demografii doszło jednak do redukcji przekazu międzypokoleniowego i obniżenia znaczenia tego języka. Miasto Ternate, jako ośrodek handlu i edukacji, przyciągnęło bowiem migrantów z różnych zakątków kraju i środowisk językowych, a co za tym idzie – wzrosła rola malajskiego, który zdominował wszelkie sfery życia[59]. Autochtoniczny język ternate został zepchnięty do roli języka ustnego, o niskiej randze społecznej[7][60]. Nie wywiera już silnego nacisku na inne języki północnych Moluków[61]. Przestał występować w mediach masowych (radiu i telewizji), a jego obecność w nieformalnej komunikacji pisanej (w tym internetowej) jest ograniczona[62]. Choć pozostaje w użyciu na terenach wiejskich, to ludność miasta Ternate komunikuje się przede wszystkim w lokalnym malajskim[5] (który wykazuje znaczne wpływy rodzimego języka[63] i bywa opisywany jako język kreolski[64]). W południowej części wyspy przeważa ludność napływowa, która na co dzień nie używa języka ternate[65]. W edukacji szkolnej wykorzystywany jest narodowy język indonezyjski[7][66].

Literatura lingwistycznaEdytuj

Język ternate nie został dobrze udokumentowany[67]. Istnieje jednak kilka opisów jego gramatyki i słownictwa:

  • (1917) Kitab arti logat Ternate; Woordenlijst van het Ternatesch (met Maleisch-Nederlandsche verklaringen)[68]
  • (1983) Struktur bahasa Ternate[69]
  • (1991) The Ternate Language[70]
  • (1994) Struktur bahasa Ternate[71]
  • (2001) A Descriptive Study of the Language of Ternate, the Northern Moluccas, Indonesia[72]
  • (2009) Kamus Ternate-Indonesia[73]

Spis słów zawiera także publikacja:

  • (1890) Bijdragen tot de kennis der residentie Ternate[74]

Zebrano pewne teksty w języku ternate:

  • (1930) Ternate’sche teksten[75]

System dźwiękowyEdytuj

Podano za Hayami-Allen 2001 ↓, s. 23–27.

Spółgłoski
Fonemy spółgłoskowe języka ternate
wargowe dziąsłowe podniebienno-
dziąsłowe 		podniebienne miękko-
podniebienne 		krtaniowe
nosowe m n ɲ ŋ
zwarte
zwarto-szczelinowe 		bezdźwięczne p t tʃ k
dźwięczne b d dʒ ɡ
szczelinowe bezdźwięczne f s
dźwięczne
aproksymanty centralne w j h
boczne l
uderzeniowe ɾ
Samogłoski
Fonemy samogłoskowe języka ternate
przednie centralne tylne
przymknięte i u
średnie e o
otwarte a

System zaimkówEdytuj

Podano za Hayami-Allen 2001 ↓, s. 218.

niezależne dzierżawcze klityki
1. os. lp. ngori ri- to-
2. os. lp. ngana ni- no-
3. os. lp. m. una i- o-
3. os. lp. ż. mina mi- mo-
3. os. lp. n. ena ma- i-
1. os. lmn. (inclusivus) ngone na-, nga- fo-
1. os. lmn. (exclusivus) ngom mi- mi-
2. os. lmn. ngon na- ni-
3. os. lmn. (ludzie) ana na-, nga- i-
3. os. lmn. (rzeczy, zwierzęta) ena ma- i-

Formy ngana i ngoni (starsza forma ngon) zostały zapożyczone przez język malajski Moluków Północnych. W języku ternate funkcjonują także formy wyrażające szacunek do odbiorcy: fangare (1. os. lp. m.), fajaru (1. os. lp. ż.), ngon (2. os. lp.)[76]. Formy fangare i fajaru można łączyć z zaimkiem ngom. Zaimek ana występuje również jako forma liczby pojedynczej: grzecznościowa lub neutralna pod względem płci[77].

Przykładowe zdania z wykorzystaniem powyższych zaimków osobowych[78]:

Kitab ne fangare tohaka se mina – „Dałem jej tę książkę”,
Kitab ne fajaru tohaka se mina – „Dałam jej tę książkę”,
Kitab ne ngana nohaka se mina – „Dałeś(-aś) jej tę książkę”.

W zdaniu zaimek można pominąć[78]:

Kitab ne tohaka se mina – „Dałem(-am) jej tę książkę”,
Kitab ne nohaka se mina – „Dałeś(-aś) jej tę książkę”.

Możliwe są także konstrukcje, w których czasownik występuje w formie podstawowej[79]:

Fangare waro ua – „Nie wiem” (forma męska),
Fangare lefo raima – „Już napisałem”.

Porównanie leksykalneEdytuj

Porównanie podstawowego słownictwa w językach północnohalmaherskich (Rahman 2018 ↓, s. 123):

polski indonezyjski ternate loloda galela tobelo
król raja kolano kolano kolano kolano
nos hidung ngun ngunungu ngunu ngunungu
włosy rambut hutu utu hutu utu
jeść makan oho ojomo odo odomo
umrzeć mati sone sonenge sone honenge
ucho telinga ngau ngauku ngau ngauku
pięć lima romtoha motoa motoha motoa
człowiek manusia mancia nyawa nyawa nyawa
duży besar lamo lamo lamo iyamoko
pies anjing kaso kaso kaso kaho
dziewięć sembilan sio sio sio hio

Porównanie leksykalne języka ternate i języka tidore (Hayami-Allen 2001 ↓, s. 217, 221):

polski ternate tidore
ty ngana ngona
oni ana ona
wnętrze daha doya
oko lako lao
dwa romdidi malofo
przyjaciel dagimoi dagilom
jajko boro gosi
pytać ginado yam

UwagiEdytuj

  1. ↑ Czasami określany jako bahasa Ternate asli – „prawdziwy język ternate”. Nazwa „język ternate” (bahasa Ternate) odnosi się również do odmiany języka malajskiego (względnie języka kreolskiego) (Litamahuputty 2012 ↓, s. 3, Velupillai 2015 ↓, s. 236).

PrzypisyEdytuj

  1. ↑ a b c Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Ternate, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 21, Dallas: SIL International, 2018 [dostęp 2018-04-25] [zarchiwizowane z adresu 2018-06-18] (ang.).
  2. ↑ a b Barbara F. Grimes, Richard Saunders Pittman, Joseph Evans Grimes: Ethnologue: Languages of the World. Wyd. 13. Dallas, Texas: Summer Institute of Linguistics, 1996, s. 647. ISBN 978-1-55671-026-1. OCLC 36787271. (ang.).
  3. ↑ Oman Fathurahman: Filologi Indonesia: Teori dan Metode. Jakarta: Prenada Media, 2015, s. 128. ISBN 978-623-218-153-3. OCLC 1001307264. [dostęp 2022-09-07]. (indonez.).
  4. ↑ Christopher J. Moseley, Ronald E. Asher: Atlas of the world’s languages. Wyd. 2. London: Routledge, 2007, s. 147. ISBN 978-0-415-31074-1. OCLC 163566751. [dostęp 2022-09-18]. (ang.).
  5. ↑ a b Betty Litamahuputty, Description of Ternate Malay, Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology, 2007 [zarchiwizowane z adresu 2007-06-10] (ang.).
  6. ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 181.
  7. ↑ a b c d van Fraassen 1993 ↓, s. 274.
  8. ↑ a b c Watuseke 1991 ↓, s. 224.
  9. ↑ Ahmad i in. 2016 ↓.
  10. ↑ a b Adelaar 1996 ↓, s. 707.
  11. ↑ Maricar i Duwila 2017 ↓.
  12. ↑ a b Bellwood 2019 ↓, s. 217.
  13. ↑ a b Voorhoeve 1988 ↓, s. 183.
  14. ↑ Voorhoeve 1994 ↓, s. 651.
  15. ↑ Bahasa Ternate. [w:] Peta Bahasa [on-line]. Badan Pengembangan dan Pembinaan Bahasa, Kementerian Pendidikan dan Kebudayaan. [dostęp 2020-02-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-02-19)]. (indonez.).
  16. ↑ Voorhoeve 1988 ↓.
  17. ↑ Voorhoeve 1987 ↓, s. 715–717.
  18. ↑ van Fraassen 1993 ↓, s. 273.
  19. ↑ John Bowden, Emic and etic classifications of languages in the North Maluku region, Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology [zarchiwizowane z adresu 2019-10-20] (ang.).
  20. ↑ Bowden 2005a ↓, s. 139.
  21. ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 194.
  22. ↑ a b Hayami-Allen 2001 ↓, s. iv.
  23. ↑ a b Taylor 1988 ↓, s. 430. (As a result of Malay influence, Ternatese and Tidorese have lost the complex verb conjugations of the highly synthetic mainland North Halmaheran languages, including Tobelo.)
  24. ↑ Voorhoeve 1994 ↓, s. 655–659.
  25. ↑ Watuseke 1991 ↓, s. 241.
  26. ↑ Voorhoeve 1994 ↓, s. 659.
  27. ↑ Hayami-Allen 2001 ↓, s. 221–226.
  28. ↑ a b Voorhoeve 1994 ↓, s. 656–657.
  29. ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 589, 623–624.
  30. ↑ Schapper 2021 ↓, s. 486.
  31. ↑ a b Taylor 1988 ↓, s. 430. By at least the late 15th century, these West Papuan languages, Ternatese and Tidorese, were being written with a modified Arabic-based script, which was already fully developed when the Portuguese reached Ternate in 1512. (These were thus the only indigenously written Papuan languages at the time of European contact.)
  32. ↑ de Clercq 1890 ↓, s. 193.
  33. ↑ Hayami-Allen 2001 ↓, s. 7.
  34. ↑ Warnk 2010 ↓, przyp. 2, s. 112.
  35. ↑ a b Andrew Dalby: Dictionary of Languages: The definitive reference to more than 400 languages. London: A & C Black, 2004, s. 620. ISBN 978-1-4081-0214-5. OCLC 842286334. [dostęp 2022-09-27]. (ang.).
  36. ↑ James N. Sneddon: The Indonesian Language: Its History and Role in Modern Society. Sydney, NSW: UNSW Press, 2003, s. 62. ISBN 978-0-86840-598-8. OCLC 54106302. (ang.).
  37. ↑ Rafferty 1984 ↓, s. 253.
  38. ↑ van Fraassen 1984 ↓, s. 780.
  39. ↑ Allen i Hayami-Allen 2002 ↓, s. 21.
  40. ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 623–624.
  41. ↑ Bowden 2005b ↓, s. 770.
  42. ↑ Michaił Anatoljewicz Czlenow: Sangircy. W: Walerij Aleksandrowicz Tiszkow (red.): Narody i rieligii mira: encykłopiedija. Moskwa: Bolszaja rossijskaja encykłopiedija, 1998, s. 468. ISBN 978-5-85270-155-8. OCLC 40821169. (ros.).
  43. ↑ Sneddon 1989 ↓, s. 92.
  44. ↑ Scott H. Paauw: The Malay contact varieties of eastern Indonesia: A typological comparison. The State University of New York at Buffalo, 2009, s. 237–238, 244. OCLC 6002898562. [dostęp 2021-08-08]. (ang.).
  45. ↑ Eeva Sippola: Ternate Chabacano. W: Susanne Maria Michaelis, Philippe Maurer, Martin Haspelmath, Magnus Huber (red.): The survey of pidgin and creole languages. T. 2. Oxford: Oxford University Press, 2013, s. 143–148. ISBN 978-0-19-969141-8. OCLC 813856192. (ang.).
  46. ↑ Velupillai 2015 ↓, s. 236.
  47. ↑ Paul Michael Taylor: The Folk Biology of the Tobelo People: A Study in Folk Classification. Washington, D.C.: Smithsonian Institution Press, 1990, s. 14, seria: Smithsonian Contributions to Anthropology 34. DOI: 10.5479/si.00810223.34.1. ISBN 978-0-8357-4325-9. OCLC 490529608. [dostęp 2022-08-07]. (ang.).
  48. ↑ Visser i Voorhoeve 1987 ↓, s. 10–11.
  49. ↑ Yoshida 1980 ↓, s. 46.
  50. ↑ Apituley i in. 1983 ↓, s. 1.
  51. ↑ Hayami-Allen 2001 ↓, s. 226–228.
  52. ↑ Voorhoeve 1994 ↓, s. 669.
  53. ↑ Hayami-Allen 2001 ↓, s. 226–227.
  54. ↑ Bart Jacobs: Origins of a Creole: The History of Papiamentu and Its African Ties. Boston–Berlin: Walter de Gruyter, 2012, s. 334, seria: Language Contact and Bilingualism 3. DOI: 10.1515/9781614511076. ISBN 978-1-61451-107-6. OCLC 808342279. (ang.).
  55. ↑ Sarah Thomason: Language Contact. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2001, s. 213–214. ISBN 0-7486-0719-6. OCLC 47041712. (ang.).
  56. ↑ Bowden 2013 ↓, s. 120.
  57. ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 183–184.
  58. ↑ Visser i Voorhoeve 1987 ↓, s. 5.
  59. ↑ Ahmad i in. 2016 ↓, s. 466–467.
  60. ↑ Ahmad i in. 2016 ↓, s. 472.
  61. ↑ Maricar i Duwila 2017 ↓, s. 137.
  62. ↑ Maricar i Duwila 2017 ↓, s. 145.
  63. ↑ Noerwidi 2019 ↓, s. 196.
  64. ↑ M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), North Moluccan Malay, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 19, Dallas: SIL International, 2016 [zarchiwizowane z adresu 2016-08-14] (ang.).
  65. ↑ Kiem 1993 ↓, s. 122–123.
  66. ↑ Hayami-Allen 2001 ↓, s. 227.
  67. ↑ Ahmad i in. 2016 ↓, s. 467.
  68. ↑ J. Fortgens, Kitab arti logat Ternate; Woordenlijst van het Ternatesch (met Maleisch-Nederlandsche verklaringen), Semarang: G.C.T van Dorp & Co., 1917, OCLC 1308804807 (malajski • niderl.).
  69. ↑ Apituley i in. 1983 ↓.
  70. ↑ Watuseke 1991 ↓.
  71. ↑ Jusuf Abdulrahman, Carolus Djawa, Ahmad Kabir, Rainnanur Latif, Udin Saubas, Abdul Hamid Hasan: Struktur bahasa Ternate. Ternate: Lembaga Kebudayaan Moloku Kie Raha / Universitas Khairun, 1994. (indonez.).
  72. ↑ Hayami-Allen 2001 ↓.
  73. ↑ Rusli Andi Atjo: Kamus Ternate-Indonesia. Jakarta: Cikoro Add, 2009. ISBN 978-979-99071-5-8. OCLC 646721130. (indonez.).
  74. ↑ de Clercq 1890 ↓.
  75. ↑ J. Fortgens. Ternate’sche teksten. „Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde”. 86, s. 216–301, 1930. DOI: 10.1163/22134379-90001470. ISSN 0006-2294. OCLC 27986763. (niderl.). 
  76. ↑ Hayami-Allen 2001 ↓, s. 43, 44.
  77. ↑ Hayami-Allen 2001 ↓, s. 45.
  78. ↑ a b Watuseke 1991 ↓, s. 235.
  79. ↑ Watuseke 1991 ↓, s. 240.

BibliografiaEdytuj

Linki zewnętrzneEdytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Język_ternate&oldid=69946113”