Język tobelo
Język tobelo – język zachodniopapuaski używany w prowincji Moluki Północne w Indonezji, m.in. na wyspie Halmahera i w północnej części Morotai[2][3]. Według danych z 2000 roku posługuje się nim ok. 30 tys. osób, członków grupy etnicznej Tobelo[1].
| Obszar |
wyspy Halmahera, Morotai (Moluki Północne, Indonezja) | ||
|---|---|---|---|
| Liczba mówiących |
30 tys. (2000)[1] | ||
| Pismo/alfabet | |||
| Klasyfikacja genetyczna | |||
| |||
| Status oficjalny | |||
| Ethnologue | 5 rozwojowy↗ | ||
| Kody języka | |||
| ISO 639-3 | tlb | ||
| IETF | tlb | ||
| Glottolog | tobe1251 | ||
| Ethnologue | tlb | ||
| BPS | 0795 5 | ||
| WALS | tlo | ||
| Występowanie | |||
 Rozprzestrzenienie języka tobelo | |||
| W Wikipedii | |||
| |||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||
Należy do grupy języków północnohalmaherskich (peryferyjna rodzina języków papuaskich) i jest jednym z najbardziej znaczących języków tej rodziny (pod względem zasięgu geograficznego)[3]. Pośród języków regionu wyróżnia się konserwatywnym profilem typologii[4]. Podobnie jak pozostałe papuaskie języki Halmahery został opisany w pracach niderlandzkich misjonarzy; dodatkowo istnieje nowsze anglojęzyczne opracowanie z 2003 r.[5]
Nie jest krytycznie zagrożony wymarciem. Na obszarach wiejskich wciąż służy jako pierwszy język, a niekiedy bywa poznawany przez inne grupy etniczne (w regionie powszechna jest wielojęzyczność). Odnotowano jednak, że w mieście Tobelo coraz większą rolę odgrywa lokalny malajski[6][7]. Wśród osób z ludu Togutil język tobelo jest dominującym (bądź wręcz jedynym) środkiem komunikacji[8].
Historia i użycie edytuj
Jest to najbardziej rozprzestrzeniony język spośród etnolektów północno-wschodniej Halmahery[2][3]. Społeczności migranckie Tobelo osiedliły się w różnych zakątkach prowincji (w innych regionach Halmahery oraz na wyspach Morotai, Bacan i Obi), a także na wyspach Raja Ampat, na zachód od półwyspu Ptasia Głowa. Nie jest jasne, czy wszystkie z nich zachowują pełną znajomość języka tobelo[9]. Osoby z grupy etnicznej Sawai często posługują się także tobelo[10].
Według danych opracowania z 2003 r. pozostaje w szerokim użyciu na obszarach wiejskich, gdzie służy do komunikacji w sferach życia codziennego (jest przyswajany jako pierwszy język). W mieście Tobelo jego użytkowników spotyka się rzadziej, powszechniejsza jest natomiast znajomość regionalnej odmiany języka malajskiego oraz języka indonezyjskiego. Wynika to z dużego napływu ludności z pozostałych części prowincji i oddalonych geograficznie regionów Indonezji. Obecny jest też wpływ środków masowego przekazu, które szerzą język narodowy[7]. Nowsze doniesienia sugerują, że na wyspie Morotai zaczął być wypierany przez język galela[11]. W latach 80. XX w. zaobserwowano, że nie jest wykorzystywany w utworach literackich (gdzie preferowane są języki galela i ternate)[12].
Wczesne prace dokumentacyjne nad językiem tobelo przeprowadzili misjonarze, którzy sporządzili opis jego gramatyki oraz słownik (1908, 1936), poświęcając uwagę dialektowi heleworuru. Wydano także zbiór baśni ludowych oraz literaturę religijną[13]. W języku indonezyjskim powstało opracowanie Struktur bahasa Tobelo (1986)[14].
Ma słabo wykształcone piśmiennictwo na bazie alfabetu łacińskiego. Teksty drukowane ograniczają się do pewnej grupy publikacji religijnych[6].
Klasyfikacja i cechy edytuj
Należy do rodziny papuaskich języków Halmahery (North Halmahera, NH). Jest blisko spokrewniony z takimi językami jak galela, tabaru i loloda, a dalsze związki łączą go z sahu i ternate-tidore. C.L. Voorhoeve (1988) klasyfikuje języki tobelo, galela oraz pozostałych przedstawicieli grupy galela-loloda (Ethnologue) jako dialekty jednego języka „północno-wschodniohalmaherskiego” (North-east Halmaheran), na podstawie wyników analizy leksykostatystycznej[15][16]. Pomiędzy niektórymi z tych języków występuje pewien stopień wzajemnej zrozumiałości, ale ze względu na częstą wielojęzyczność trudno jednoznacznie ocenić charakter ich podobieństw. Osoby z ludu Tobelo są w stanie zrozumieć sąsiedni język galela, aczkolwiek nie bez przeszkód. G. Holton (2003) uważa, że najlepiej uznać tobelo za odrębny język; jest to również zgodne z odczuciami samych użytkowników[16].
Jest dość rozdrobniony dialektalnie (każda wieś ma swój własny wariant języka), zróżnicowanie dotyczy m.in. leksyki i aspektów fonologii[17]. Wyróżnia się sześć dialektów: heleworuru, boeng, dodinga, dialekt jeziora Paca (Talaga Paca), kukumutuk i popon[16]. W literaturze opisano przede wszystkim dialekt heleworuru. Trzy ostatnie to dialekty grup Togutil[13]. Być może powinny być klasyfikowane oddzielnie, lecz dostępne dane są silnie ograniczone. Powiązania językowe grup Togutil (które jeszcze w latach 80. XX wieku opierały się wpływom zewnętrznej cywilizacji) nie zostały bliżej określone[18]. Według Ethnologue (wyd. 18) ich język nie jest dobrze wzajemnie zrozumiały z tobelo[19], Glottolog (4.6) również rozpatruje go odrębnie[20]. C.L. Voorhoeve (1983, 1988) twierdzi, że chodzi o warianty tobelo[13][21]; podobnie H.S. Martodirjo (1994) uznaje tobelo za język ojczysty Togutil[22].
W 1995 r. zaproponowano podział na dwie odmiany: tobelo pantai (odmiana nadbrzeżna, która wchodzi w kontakt z innymi językami) i tobelo asli (odmiana używana w głębi wyspy)[23]. W latach 80. XX w. stwierdzono, że tobelo został poddany wpływom zarówno języka narodowego, jak i języków galela i kao[24].
Pod względem typologii ma charakter wysoce konserwatywny. Zachował szereg archaicznych cech, które zanikły w niektórych spokrewnionych językach regionu (szyk zdania SOV, rozbudowana morfologia czasownika – wyrażanie podmiotu i dopełnienia przy użyciu przedrostków, zachowawczy typ konstrukcji statycznych, obecność poimków)[25]. Niemniej wciąż wykazuje znaczne wpływy języków austronezyjskich, jako że obie rodziny znajdują się w strefie kontaktów[7]. Występuje wiele zapożyczeń z lokalnego malajskiego[26]. Sam również stał się źródłem pożyczek (np. dla języka sawai)[27].
System dźwiękowy edytuj
- Spółgłoski
| dwuwargowe | przedniojęzykowo-dziąsłowe | podniebienne | miękopodniebienne | krtaniowe | |
|---|---|---|---|---|---|
| zwarte | p b | t d | k ɡ | ||
| szczelinowe | (f) | ɕ | h | ||
| zwarto-szczelinowe | (tʃ) dʒ | ||||
| nosowe | m | n | ɲ | ŋ | |
| boczne | l | ʎ | |||
| rotyczne | r | ||||
| aproksymanty | w | (j) |
Dźwięki otoczone nawiasami występują tylko w wyrazach zapożyczonych lub w innych dialektach.
- Samogłoski
| przednie | centralne | tylne | ||
|---|---|---|---|---|
| przymknięte | i | u | ||
| średnie | e~ɛ | o | ||
| otwarte | a | |||
Samogłoski średnie przednie wahają się w przedziale: /e/ ~ /ɛ/[28].
Słownictwo edytuj
Porównanie przykładowego słownictwa w językach północnohalmaherskich[29]:
| polski | indonezyjski | ternate | loloda | galela | tobelo |
|---|---|---|---|---|---|
| król | raja | kolano | kolano | kolano | kolano |
| nos | hidung | ngun | ngunungu | ngunu | ngunungu |
| włosy | rambut | hutu | utu | hutu | utu |
| jeść | makan | oho | ojomo | odo | odomo |
| umrzeć | mati | sone | sonenge | sone | honenge |
| ucho | telinga | ngau | ngauku | ngau | ngauku |
| pięć | lima | romtoha | motoa | motoha | motoa |
| człowiek | manusia | mancia | nyawa | nyawa | nyawa |
| duży | besar | lamo | lamo | lamo | iyamoko |
| pies | anjing | kaso | kaso | kaso | kaho |
| dziewięć | sembilan | sio | sio | sio | hio |
W tobelo zachowała się warstwa pożyczek słownikowych z języka ternate[30].
Zobacz też edytuj
Przypisy edytuj
- ↑ a b M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Tobelo, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [dostęp 2020-02-08] [zarchiwizowane z adresu 2016-12-01] (ang.).
- ↑ a b Voorhoeve 1983 ↓, s. 17.
- ↑ a b c Voorhoeve 1988 ↓, s. 187.
- ↑ Holton 2003 ↓, s. 2–3.
- ↑ Holton 2003 ↓, s. 1.
- ↑ a b Tobelo. Endangered Languages Project. [dostęp 2022-08-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-08-04)]. (ang.).
- ↑ a b c Holton 2003 ↓, s. 3.
- ↑ Martodirjo 1994 ↓, s. 265, 257.
- ↑ Holton 2003 ↓, s. 1–2.
- ↑ Thomas 1983 ↓, s. 285.
- ↑ Fizri Nurdin: Dikbud Morotai Terapkan Kurikulum Bahasa Galela di Sekolah. kabarmalut.co.id, 2021-03-04. [dostęp 2021-10-21]. (indonez.).
- ↑ Rugebregt i in. 1986 ↓, s. 7.
- ↑ a b c Voorhoeve 1988 ↓, s. 188.
- ↑ Rugebregt i in. 1986 ↓.
- ↑ Voorhoeve 1988 ↓.
- ↑ a b c Holton 2003 ↓, s. 2.
- ↑ Taylor 1990 ↓, s. 11, 13.
- ↑ Grimes i Grimes 1994 ↓, s. 54.
- ↑ M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Tugutil, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [dostęp 2020-02-08] [zarchiwizowane z adresu 2016-12-02] (ang.).
- ↑ Harald Hammarström, Robert Forkel, Martin Haspelmath, Sebastian Bank: Tobelo-Tugutil. Glottolog 4.6. [dostęp 2022-08-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-08-07)]. (ang.).
- ↑ Voorhoeve 1983 ↓, s. 18.
- ↑ Martodirjo 1994 ↓, s. 265.
- ↑ Rugebregt i in. 1986 ↓, s. 4.
- ↑ Rugebregt i in. 1986 ↓, s. 44.
- ↑ Holton 2003 ↓, s. 2–3, 56.
- ↑ Taylor 1990 ↓, s. 21.
- ↑ Whisler i Whisler 1995 ↓, s. 659.
- ↑ Holton 2003 ↓, s. 4.
- ↑ Rahman 2018 ↓, s. 123.
- ↑ Andrew Dalby: Dictionary of Languages: The definitive reference to more than 400 languages. London: A & C Black, 2004, s. 620. ISBN 978-1-4081-0214-5. OCLC 842286334. (ang.).
Bibliografia edytuj
- Charles E. Grimes, Barbara D. Grimes: Languages of the North Moluccas: a preliminary lexicostatistic classification. W: E.K.M. Masinambow (red.): Maluku dan Irian Jaya. Jakarta: Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI), 1994, s. 35–63, seria: Buletin LEKNAS III (1). OCLC 54222413. (ang.).
- Gary Holton: Tobelo. München: Lincom Europa, 2003, seria: Languages of the World / Materials 328. ISBN 978-3-89586-706-4. OCLC 52602506. [dostęp 2021-08-03]. (ang.).
- Haryo S. Martodirjo: Orang Tugutil di Halmahera Tengah. W: E.K.M. Masinambow (red.): Maluku dan Irian Jaya. Jakarta: Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI), 1994, s. 255–297, seria: Buletin LEKNAS III (1). OCLC 54222413. (indonez.).
- Abd. Rahman: Unveiling Loloda Historiography on the West Coast of Halmahera Through an Approach to the Non-Austronesian Local Languages of the Twentieth Century. W: Mohd Rohaizat, Abdul Wahab, Ros Mahwati Ahmad Zakaria, Muhlis Hadrawi, Zuliskandar Ramli (red.): Selected topics on archaeology, history and culture in the Malay world. Singapore: Springer, 2018, s. 117–129. DOI: 10.1007/978-981-10-5669-7_9. ISBN 978-981-10-5669-7. OCLC 1028552382. (ang.).
- E.J.F. Rugebregt, O. Kakerissa, J. Pentury, C.C. Seumahu, J.J. Anakotta: Struktur Bahasa Tobelo. Jakarta: Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan, 1986. OCLC 14633890. [dostęp 2022-08-01]. (indonez.).
- Paul Michael Taylor: The Folk Biology of the Tobelo People: A Study in Folk Classification. Washington, D.C.: Smithsonian Institution Press, 1990, seria: Smithsonian Contributions to Anthropology 34. DOI: 10.5479/si.00810223.34.1. ISBN 978-0-8357-4325-9. OCLC 490529608. [dostęp 2022-08-07]. (ang.).
- Michael R. Thomas: Pronominal prefixes in Sawai, a Bulic language. W: Amran Halim, Lois Carrington, Stephen A. Wurm (red.): Papers from the Third International Conference on Austronesian Linguistics, Vol. 4, Thematic variation. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1983, s. 285–289, seria: Pacific Linguistics C-77. DOI: 10.15144/PL-C77.285. ISBN 0-85883-304-2. OCLC 10276675. (ang.).
- Clemens L. Voorhoeve: The Non-Austronesian Languages in the North Moluccas. W: E.K.M. Masinambow (red.): Halmahera dan Raja Ampat sebagai kesatuan majemuk: studi-studi terhadap suatu daerah transisi. Jakarta: Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI), 1983, s. 13–40, seria: Buletin LEKNAS II (2). OCLC 23557257. (ang.).
- Clemens L. Voorhoeve: The languages of the North Halmaheran stock. W: Papers in New Guinea linguistics. No. 26. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1988, s. 181–209, seria: Pacific Linguistics A-76. DOI: 10.15144/PL-A76.181. ISBN 0-85883-370-0. OCLC 220535054. (ang.).
- Ronald Whisler, Jacqui Whisler: Sawai. W: Darrell T. Tryon (red.): Comparative Austronesian Dictionary: An Introduction to Austronesian Studies. Berlin–New York: Walter de Gruyter, 1995, s. 659–668, seria: Trends in Linguistics. Documentation 10. DOI: 10.1515/9783110884012.1.659. ISBN 978-3-11-088401-2. OCLC 868970232. (ang.).
- David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Galela-Loloda, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 25, Dallas: SIL International, 2022 [dostęp 2022-09-27] (ang.).