Wikipedia

Języki majańskie

rodzina języków mezoamerykańskich
Rozmieszczenie języków majańskich w Ameryce Środkowej
Migracje ludów Maya

Języki majańskie, także: języki maja, maja-kicze – jedna z ważniejszych rodzin językowych w Mezoameryce z największą liczbą użytkowników wśród języków autochtonicznych obu Ameryk. Językami majańskimi posługują się Majowie (tak współcześni, jak i z czasów historycznych) na terenach Meksyku, Gwatemali, Belize i Hondurasu. Wszystkie języki tej rodziny wywodzą się z używanego prawdopodobne 5000 lat temu prajęzyka, zwanego językiem proto-majańskim. Do rodziny tej zalicza się też klasyczny język majański, używany w okresie świetności cywilizacji Majów. Większość języków majańskich to ergatywne języki polisyntetyczne o szyku zdania VOS, posiadające spółgłoski ejektywne. Od czasu kolonizacji hiszpańskiej do zapisu języków majańskich używa się alfabetu łacińskiego, aktualnie w konwencji proponowanej przez Academia de Lenguas Mayas de Guatemala (ALMG).

W chwili przybycia Hiszpanów w XVI w. istniało 31 języków Majów[1].

Klasyfikacja języków majańskichEdytuj

Rodzina języków majańskich jest bardzo dobrze udokumentowana, ogólny schemat klasyfikacji jest przyjęty przez większość badaczy, z wyjątkiem kilku drobnych kwestii spornych. Na przykład jednym z nierozwiązanych dotąd problemów jest miejsce języków ch'ol i q'anjobalsko-chujeańskich.

 
Historia rozwoju języków majańskich

Grupa huasteckaEdytuj

Język wastek (zapisywany również huastec lub huaxtec) jest używany w meksykańskich stanach Veracruz and San Luis Potosí przez około 110 tys. osób.[2]. Najbardziej odrębny od pozostałych języków majańskich.

Język chicomuceltec używany w stanie Chiapas (wymarły przed 1982) był językiem blisko spokrewnionym z huastec.

Grupa jukatańskaEdytuj

Język maya-yucatec (określany przez użytkowników po prostu jako "maya" ) jest najbardziej rozpowszechnionym z języków majańskich na terenie Meksyku. Obecnie używany przez około 800 tys. osób, w większości na terenie półwyspu Jukatan[3][4]. Posiada bogatą literaturę z okresu post-kolonialnego i jest powszechnie używany jako pierwszy język na obszarach wiejskich w stanie Jukatan oraz w sąsiednich stanach Quintana Roo i Campeche.

Pozostałe trzy języki jukatańskie to mop, używany przez 10 tys. osób głównie w Belize; itza, wymarły lub niemal wymarły język na terytorium Gwatemali, lakandoński, również poważnie zagrożony z około 1000 użytkownikaów w kilku wioskach w pobliżu puszczy Selva Lacandona, w meksykańskim stanie Chiapas.

Grupa zachodniaEdytuj

Języki cholskieEdytuj

Najważniejszym przedstawicielem tej grupy jest ch'ol, używany przez 130 tys. osób w Chiapas[5]. Blisko spokrewniony Język chontal w stanie Tabasco (chontal maya, nie należy mylić z językiem chontal w stanie Oaxaca) używany jest przez 55 tys. osób.[6] Inny spokrewniony język to zagrożony wymarciem język ch'orti', używany przez 30 tys. osób w Gwatemali .[7]

Języki cholskie uważa się za najbardziej zachowawcze pod względem słownictwa i fonetyki i są bardzo bliskie języka inskrypcji okresu klasycznego, odkrytych na obszarze centralnych nizin.

Języki tzeltalskieEdytuj

Najbliżej spokrewnione z językami cholskimi języki z grupy tzeltalskiej: język tzotzil oraz tzeltal, oba powszechnie używane w stanie Chiapas (265 tys. użytkowników w przypadku tzotzil i 215 tys. w przypadku tzeltal)[8].

Języki kanjobalskie (q'anjob'al)Edytuj

Języka q'anjob'al używa 77.700 osób w Gwatemali (Huehuetenango)[4]. Innymi przedstawicielami tej grupy są: język jacaltec - mający ponad 50 tys. użytkowników - oraz język czuh używany przez 30-50 tys. osób.

Języka tojolab'al używa 36 tys. osób w stanie Chiapas[9].

Grupa wschodnia (kicze-mame)Edytuj

Język q'eqchi' stanowi osobną podgrupę w obrębie języków kicze-mame, jest używany przez około 400 tys. osób w południowej Gwatemali. W wyniku niedawnych migracji w Salwadorze mówi nim obecnie 12 tys. użytkowników[10].

Język mame (mam)Edytuj

Język mame jest używany przez 150 tys. osób w gwatemalskich departamentach San Marcos i Huehuetenango. Inne języki to Awakatek - 20 tys. mieszkańców miasta Aguacatán, w departamencie Huehuetenango. Język ixil (być może chodzi o trzy odrębne języki) używany jest przez 70 tys. mieszkańców w tzw. "trójkącie Ixil" w departamencie Quiché[11].

Języki kicze (quiché, k'iche')Edytuj

Język kicze[12] jest używany przez około 1 mln osób na wyżynach Gwatemali, w pobliżu miast Chichicastenango i Quetzaltenango oraz w górach Cuchumatán, a także przez przybyszów z obszarów wiejskich w mieście Gwatemala[4]. Sławna księga mitów Majów, Popol Vuh, została napisana w archaicznym języku nazywanym klasyczny język kicze. Kultura ludu K'iche' przeżywała właśnie swoje apogeum w momencie najazdu hiszpańskiego. Utatlán, w pobliżu dzisiejszego miasta Santa Cruz del Quiché, stanowił gospodarcze i ceremonialne centrum tej kultury[13].

Język achi posiada 85 tys. użytkowników w Cubulco i Rabinal, dwóch municipios w departamencie Baja Verapaz. Według innych sposobów klasyfikacji, np. Campbella, achi uważany jest za odmianę k'iche'. Jednakże ze względu na historyczne podziały etniczne, Achi Maya nie uważają się za K'iche'[14].

Język kaqchikel jest używany przez 400 tys. osób na obszarze rozciągającym się od Gwatemali do północnego brzegu jeziora Atitlán[15]. Tz'utujil posiada około 90 tys. użytkowników .[16] Inne języki należące do grupy kicze to: język sakapultek, prawie 40 tys. użytkowników głównie w departamencie El Quiché, oraz sipakapense, używany przez 8000 osób w Sipacapa, w departamencie San Marcos

Języki poqomEdytuj

Języki poqom są blisko spokrewnione z językami kicze, z którymi tworzą podgrupę poqom-kicze w grupie kicze-mame[17].

Język poqom jest używane przez 90 tys. osób[18] w Purulhá, Baja Verapaz i w następujących miastach Alta Verapaz: Santa Cruz Verapaz, San Cristóbal Verapaz, Tactic, Tamahú i Tucurú. Język poqomam używa ok. 30 tys. osób[19] na kilku niewielkich obszarach, z których największy leży w departamencie Alta Verapaz. Dawniej język poqomam był używany również w Salwadorze.

Zapis języków majańskichEdytuj

System ortografii zalecany przez ALMG dla zapisu języków majańskich
Samogłoski Spółgłoski
ALMG IPA ALMG IPA ALMG IPA[i] ALMG[i] IPA ALMG IPA ALMG IPA ALMG IPA ALMG IPA
a [a] aa [aː] ä [ɐ] b' [ɓ] b [b] ch [ʧ] ch' [ʧ’] h [h]
e [e] ee [eː] ë [ə] j [x] k [k] k' [k’] l [l] m [m]
i [i] ii [iː] ï [ɪ] n [n] nh [ŋ] p [p] q [q] q' [q’]
o [o] oo [oː] ö [ʌ] r [r] s [s] t [t] t' [t’] tz [ʦ]
u [u] uu [uː] ü [ʊ] tz' [ʦ’] w [w] x [ʃ] y [j]  '  [ʔ]
  1. ↑ a b Samogłoski i znaki używane wyłącznie w języku kaqchikel.

PrzypisyEdytuj

  1. ↑ Renata Faron-Bartels: Ludzie i bogowie Ameryki Środkowej, Ossolineum, Wrocław 2009, s. 84, ​ISBN 978-83-04-04932-1​
  2. ↑ Gordon, Raymond G., Jr. (ed.). Ethnologue (2005)
  3. ↑ Población hablante de lengua indígena de 5 y más años por principales lenguas, 1970 a 2005 INEGI
  4. ↑ a b c Gordon, Raymond G., Jr. (ed.). Ethnologue, (2005).
  5. ↑ Gordon, Raymond G., Jr. (ed.), (2005). Ethnologue report on Ch'ol de Tila, Ethnologue report on Ch'ol de Tumbalá, both accessed March 07, 2007.
  6. ↑ Gordon, Raymond G., Jr. (ed.), (2005). Ethnologue report on Chontal de Tabasco, accessed March 07, 2007.
  7. ↑ Gordon, Raymond G., Jr. (ed.), (2005). Ch'orti': A language of Guatemala. Ethnologue.com, accessed March 07, 2007.
  8. ↑ Gordon, Raymond G., Jr. (ed.), (2005) Family Tree for Tzeltalan accessed March 26, 2007.
  9. ↑ Gordon, Raymond G., Jr. (ed.), (2005) Tojolabal: A language of Mexico. and Chuj: A language of Guatemala. both accessed March 19, 2007.
  10. ↑ Gordon, Raymond G., Jr. (ed.), (2005). Ethnologue report on Q'eqchi, accessed March 07, 2007.
  11. ↑ Gordon, Raymond G., Jr. (ed.), (2005) Ethnologue report on Nebaj Ixil, Chajul Ixil & San Juan Cotzal Ixil, accessed March 07, 2008.
  12. ↑ Po hiszpańsku Quiché, w polskiej grafii często kicze.
  13. ↑ Edmonson (1968), pp.250–251.
  14. ↑ The Ethnologue considers the dialects spoken in Cubulco and Rabinal to be distinct languages, two of the eight languages of a Quiché-Achi family. Raymond G., Gordon Jr. (ed.). Ethnologue, (2005). Language Family Tree for Mayan, accessed March 26, 2007.
  15. ↑ Gordon, Raymond G., Jr. (ed.), (2005). Family Tree for Kaqchikel, accessed March 26, 2007.
  16. ↑ Gordon, Raymond G., Jr. (ed.), (2005). Ethnologue report on Eastern Tz'utujil, Ethnologue report on Western Tz'utujil, both accessed March 26, 2007.
  17. ↑ Campbell (1997), p.163.
  18. ↑ Gordon, Raymond G., Jr. (ed.), (2005). Ethnologue report on Eastern Poqomam, Ethnologue report on Western Poqomchi', both accessed March 07, 2007.
  19. ↑ Gordon, Raymond G., Jr. (ed.), (2005). Ethnologue report on Southern Poqomam, Ethnologue report on Central Poqomam, Ethnologue report on Eastern Poqomam, accessed March 07, 2007.

BibliografiaEdytuj

  • Majewicz, Alfred F., Języki świata i ich klasyfikacja, PWN, Warszawa, 1989, ​ISBN 83-01-08163-5​
  • Tedlock, Dennis, Popol Vuh, Księga Majów, Wydawnictwo HELION, Gliwice, 1996, ​ISBN 978-83-246-0764-8​

Linki zewnętrzneEdytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Języki_majańskie&oldid=57065856”