Wikipedia

Języki majańskie

rodzina języków mezoamerykańskich

Języki majańskie, także: języki maja, maja-kicze – jedna z ważniejszych rodzin językowych w Mezoameryce, z największą liczbą użytkowników wśród języków autochtonicznych obu Ameryk. Językami majańskimi posługują się Majowie (tak współcześni, jak i z czasów historycznych) na terenach Meksyku, Gwatemali, Belize i Hondurasu. Wszystkie języki tej rodziny wywodzą się z używanego prawdopodobne 5000 lat temu prajęzyka, zwanego językiem pramajańskim. Do rodziny tej zalicza się też klasyczny język majański, używany w okresie świetności cywilizacji Majów. Większość języków majańskich to ergatywne języki polisyntetyczne o szyku zdania VOS, w których występują spółgłoski ejektywne. Od czasu kolonizacji hiszpańskiej do zapisu języków majańskich używa się alfabetu łacińskiego, aktualnie w konwencji proponowanej przez Academia de Lenguas Mayas de Guatemala(ang.) (ALMG).

Języki majańskie
Obszar

Meksyk, Gwatemala, Belize, Honduras

Użytkownicy

Majowie

Prajęzyk

język pramajański

Kody rodziny językowej
ISO 639-5 myn
Glottolog maya1287
Występowanie
Ilustracja
Rozmieszczenie języków majańskich w Ameryce Środkowej
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unicode.
Migracje ludów Maya
Rozmieszczenie poszczególnych języków majańskich

W chwili przybycia Hiszpanów w XVI w. istniało 31 języków Majów[1].

Klasyfikacja języków majańskichEdytuj

Rodzina języków majańskich jest bardzo dobrze udokumentowana, a ogólny schemat klasyfikacji jest przyjęty przez większość badaczy, z wyjątkiem kilku drobnych kwestii spornych. Na przykład jednym z nierozwiązanych dotąd problemów jest umiejscowienie języków ch’ol i q’anjobalsko-chujeańskich.

 
Historia rozwoju języków majańskich

Grupa huasteckaEdytuj

Język wastek (alternatywne formy: huastec, huaxtec) jest używany w meksykańskich stanach Veracruz i San Luis Potosí przez około 110 tys. osób[2]. Najbardziej odrębny spośród języków majańskich.

Język chicomuceltec, używany w stanie Chiapas (wymarły przed 1982), był blisko spokrewniony z huastec.

Grupa jukatańskaEdytuj

Język maya-yucatec (określany przez użytkowników po prostu jako „maya”) jest najbardziej rozpowszechnionym z języków majańskich na terenie Meksyku. Jest używany przez około 800 tys. osób, w większości na terenie półwyspu Jukatan[3][4]. Posiada bogatą literaturę z okresu postkolonialnego i jest powszechnie używany jako pierwszy język na obszarach wiejskich w stanie Jukatan oraz w sąsiednich stanach Quintana Roo i Campeche.

Pozostałe trzy języki jukatańskie to mop, używany przez 10 tys. osób głównie w Belize; itza, wymarły lub niemal wymarły język na terytorium Gwatemali, lakandoński, również poważnie zagrożony z około 1000 użytkownikaów w kilku wioskach w pobliżu puszczy Selva Lacandona, w meksykańskim stanie Chiapas.

Grupa zachodniaEdytuj

Języki cholskieEdytuj

Najważniejszym przedstawicielem tej grupy jest ch’ol, używany przez 130 tys. osób w Chiapas[5][6]. Blisko spokrewniony język chontal w stanie Tabasco (chontal maya, nie należy mylić z językiem chontal w stanie Oaxaca) używany jest przez 55 tys. osób[7]. Inny spokrewniony język to zagrożony wymarciem język ch'orti', używany przez 30 tys. osób w Gwatemali[8].

Języki cholskie uważa się za najbardziej zachowawcze pod względem słownictwa i fonetyki i są bardzo bliskie języka inskrypcji okresu klasycznego, odkrytych na obszarze centralnych nizin.

Języki tzeltalskieEdytuj

Najbliżej spokrewnione z językami cholskimi języki z grupy tzeltalskiej: język tzotzil oraz tzeltal, oba powszechnie używane w stanie Chiapas (265 tys. użytkowników w przypadku tzotzil i 215 tys. w przypadku tzeltal)[9].

Języki kanjobalskie (q’anjob’al)Edytuj

Języka q’anjob’al używa 77 700 osób w Gwatemali (Huehuetenango)[4]. Innymi przedstawicielami tej grupy są: język jacaltec – mający ponad 50 tys. użytkowników – oraz język czuh (chuj) – używany przez 30–50 tys. osób.

Języka tojolab’al używa 36 tys. osób w stanie Chiapas[10][11].

Grupa wschodnia (kicze-mame)Edytuj

Język q'eqchi' stanowi osobną podgrupę w obrębie języków kicze-mame. Jest używany przez około 400 tys. osób w południowej Gwatemali. W wyniku niedawnych migracji w Salwadorze mówi nim obecnie 12 tys. użytkowników[12].

Język mame (mam)Edytuj

Język mame jest używany przez 150 tys. osób w gwatemalskich departamentach San Marcos i Huehuetenango. Inne języki to awakatek – 20 tys. mieszkańców miasta Aguacatán, w departamencie Huehuetenango. Język ixil (być może chodzi o trzy odrębne języki) używany jest przez 70 tys. mieszkańców w tzw. „trójkącie Ixil” w departamencie Quiché[13][14][15].

Języki kicze (quiché, k’iche’)Edytuj

Język kicze[16] jest używany przez około 1 mln osób na wyżynach Gwatemali, w pobliżu miast Chichicastenango i Quetzaltenango oraz w górach Cuchumatán, a także przez przybyszów z obszarów wiejskich w mieście Gwatemala[4]. Sławna księga mitów Majów, Popol Vuh, została napisana w archaicznym języku nazywanym klasycznym językiem kicze. Kultura ludu K’iche’ przeżywała właśnie swoje apogeum w momencie najazdu hiszpańskiego. Utatlán, w pobliżu dzisiejszego miasta Santa Cruz del Quiché, stanowił gospodarcze i ceremonialne centrum tej kultury[17].

Język achi posiada 85 tys. użytkowników w Cubulco i Rabinal, dwóch municipios w departamencie Baja Verapaz. Według innych sposobów klasyfikacji, np. Campbella, achi uważany jest za odmianę k’iche’. Jednakże ze względu na historyczne podziały etniczne, Achi Maya nie uważają się za K’iche’[18].

Język kaqchikel jest używany przez 400 tys. osób na obszarze rozciągającym się od Gwatemali do północnego brzegu jeziora Atitlán[19]. Język tz’utujil posiada około 90 tys. użytkowników[20][21]. Inne języki należące do grupy kicze to: język sakapultek, prawie 40 tys. użytkowników głównie w departamencie El Quiché, oraz sipakapense, używany przez 8 tys. osób w Sipacapa, w departamencie San Marcos.

Języki poqomEdytuj

Języki poqom są blisko spokrewnione z językami kicze, z którymi tworzą podgrupę poqom-kicze w grupie kicze-mame[22].

Język poqom jest używany przez 90 tys. osób[23][24] w Purulhá, Baja Verapaz i w następujących miastach Alta Verapaz: Santa Cruz Verapaz, San Cristóbal Verapaz, Tactic, Tamahú i Tucurú. Językiem poqomam posługuje się ok. 30 tys. osób[25][26][27] na kilku niewielkich obszarach, z których największy leży w departamencie Alta Verapaz. Dawniej język poqomam był używany również w Salwadorze.

Zapis języków majańskichEdytuj

System ortografii zalecany przez ALMG dla zapisu języków majańskich
Samogłoski Spółgłoski
ALMG IPA ALMG IPA ALMG IPA[i] ALMG[i] IPA ALMG IPA ALMG IPA ALMG IPA ALMG IPA
a [a] aa [a:] ä [ɐ] b' [ɓ] b [b] ch [ʧ] ch' [ʧ’] h [h]
e [e] ee [e:] ë [ə] j [x] k [k] k' [k’] l [l] m [m]
i [i] ii [i:] ï [ɪ] n [n] nh [ŋ] p [p] q [q] q' [q’]
o [o] oo [o:] ö [ʌ] r [r] s [s] t [t] t' [t’] tz [ʦ]
u [u] uu [u:] ü [ʊ] tz' [ʦ’] w [w] x [ʃ] y [j]  '  [ʔ]
  1. ↑ a b Samogłoski i znaki używane wyłącznie w języku kaqchikel.

PrzypisyEdytuj

  1. ↑ Renata Faron-Bartels, Ludzie i bogowie Ameryki Środkowej, Wrocław: Ossolineum, 2009, s. 84, ISBN 978-83-04-04932-1.
  2. ↑ Gordon, Raymond G., Jr. (red.). Ethnologue (2005).
  3. ↑ Población hablante de lengua indígena de 5 y más años por principales lenguas, 1970 a 2005 INEGI.
  4. ↑ a b c Gordon, Raymond G., Jr. (red.). Ethnologue, (2005).
  5. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Ch’ol de Tila, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2007-04-11] (ang.).
  6. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Ch’ol de Tumbalá, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2007-04-08] (ang.).
  7. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Chontal de Tabasco, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-07] (ang.).
  8. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Ch’orti’, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-06] (ang.).
  9. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Tzeltalan, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-26] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-15] (ang.).
  10. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Tojolabal, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-19] (ang.).
  11. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Chuj, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-19] (ang.).
  12. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Q’eqchi’, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2006-12-24] (ang.).
  13. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Nebaj Ixil, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2008-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-12] (ang.).
  14. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Chajul Ixil, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2008-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-12] (ang.).
  15. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), San Juan Cotzal Ixil, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2008-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-12] (ang.).
  16. ↑ Po hiszpańsku quiché, w polskiej grafii często kicze.
  17. ↑ Edmonson 1968 ↓, s. 250–251.
  18. ↑ W publikacji Ethnologue dialekty z Cubulco i Rabinal sklasyfikowano jako odrębne języki, czyli dwa spośród ośmiu języków rodziny quiché-achi. Raymond G. Gordon jr. (red.), Mayan, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-26] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-10] (ang.).
  19. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Cakchiquel, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-26] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-07] (ang.).
  20. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Eastern Tz’utujil, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-26] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-11] (ang.).
  21. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Western Tz’utujil, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-26] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-11] (ang.).
  22. ↑ Campbell 1997 ↓, s. 163.
  23. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Eastern Poqomchi’, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-12] (ang.).
  24. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Western Poqomchi’, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-12] (ang.).
  25. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Southern Poqomam, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-12] (ang.).
  26. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Central Poqomam, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-12] (ang.).
  27. ↑ Raymond G. Gordon jr. (red.), Eastern Poqomam, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 15, Dallas: SIL International, 2005 [dostęp 2007-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-12] (ang.).

BibliografiaEdytuj

Linki zewnętrzneEdytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Języki_majańskie&oldid=68630304”