Języki południowohalmaherskie
Języki południowohalmaherskie[1] – gałąź języków austronezyjskich używanych w indonezyjskiej prowincji Moluki Północne. Ich zasięg geograficzny to południowo-wschodni fragment wyspy Halmahera oraz niektóre mniejsze wyspy północnych Moluków (Makian, Kayoa)[2][3].
| Obszar |
wyspa Halmahera (Moluki Północne, Indonezja) |
|---|---|
| Klasyfikacja genetyczna |
|
| Podział |
• grupa makian wschodni-gane |
| Kody rodziny językowej | |
| Glottolog | sout3231 |
| Występowanie | |
 Języki południowohalmaherskie i zachodnionowogwinejskie (czerw.) | |
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unicode. | |
Na Halmaherze obszar występowania tych języków obejmuje południowy kraniec wyspy, półwysep południowo-wschodni oraz część półwyspu północno-wschodniego (tereny wzdłuż wybrzeża południowo-wschodniego)[4][5]. Do tej grupy nie należą wyraźnie odrębne języki wysp Sula i Bacan, które reprezentują inne gałęzie rodziny austronezyjskiej[6].
Nie są spokrewnione z językami północnohalmaherskimi (niebędącymi językami austronezyjskimi), niemniej obie rodziny znalazły się w sferze kontaktów[7][8]. Ze względu na historyczną dominację Sułtanatu Ternate austronezyjskie języki regionu wykazują znaczne wpływy języka ternate, miejscowego języka wehikularnego[9]. W roli lingua franca przyjął się też język tidore, język Sułtanatu Tidore, który kontrolował ten region Halmahery[10]. Wspólnym wyróżnikiem obu grup językowych (austronezyjskich i nieaustronezyjskich języków Halmahery) jest system orientacji przestrzennej oparty nie na rozróżnieniu lewo-prawo, lecz na osiach ląd-morze i góra-dół (biegnąca równolegle do wybrzeża)[7].
Najpewniej rozprzestrzeniły się z północnej Nowej Gwinei[11]. Wszystkie z nich są do siebie zbliżone, co pozwala przypuszczać, że stanowią wynik stosunkowo niedawnej ekspansji. Spokrewnione języki zatoki Cenderawasih (Sarera) cechują się dużo większym stopniem różnorodności[12][13].
Żadne z tych języków nie wykształciły formy pisanej[14]. Niektóre z nich zostały dobrze opisane, ale materiały nt. pozostałych ograniczają się do list słownictwa. Stosunkowo dobra dokumentacja (obejmująca dane gramatyczne i leksykalne) jest dostępna dla języków buli, taba i sawai[15].
Podział wewnętrzny
edytujSerwis Glottolog (4.2) proponuje następującą klasyfikację[16]:
- Grupa makian wschodni-gane
- wschodniomakiański (taba, odmiany: wschodniomakiański właściwy, kajoa)
- gane
- Grupa środkowo-wschodnia
- gebe
Języki gane i wschodniomakiański są krańcowymi punktami kontinuum dialektalnego (między nimi występują warianty saketa, wos i kajoa)[17]. Dialekt kajoa bywa rozpatrywany jako odrębny język[1]. Przez pewien czas do tej grupy zaliczano język zachodniomakiański (który dzieli wyspę Makian z językiem taba), lecz ostatecznie wykazano jego nieaustronezyjski charakter[18].
Języki środkowo-wschodnie również tworzą kontinuum dialektalne[19][20]. Dialekty weda i sawai bywają wydzielane jako samodzielne języki[1][21]. Ethnologue (wyd. 23) zamiast grupy środkowo-wschodniej wyróżnia grupę południowo-wschodnią[22].
Klasyfikacja języka gebe nie została dobrze ustalona, a wyspy Gebe są geograficznie bliższe Waigeo w archipelagu Raja Ampat[23]. Niewykluczone, że język gebe jest bliżej spokrewniony z językami Raja Ampat[23], taką też klasyfikację podaje Ethnologue[24]. Inni autorzy postulują przynależność gebe do języków południowohalmaherskich[25]. Według jednej z propozycji chodzi o historyczną pochodną języka patani z Halmahery[26][27].
A.C.L. Remijsen (2001) zalicza do języków południowohalmaherskich wszystkie języki Raja Ampat. Wcześniej podobny związek postulował R. Blust (1978), analizując dane z dwóch języków Raja Ampat (ma’ya i matbat, pozostałych nie uwzględnił w swoich rozważaniach)[28]. Ethnologue umieszcza w tej grupie język irarutu[29], o niejasnej przynależności genetycznej[30][31]. Nierozstrzygnięty pozostaje także status sąsiedniego języka kuri[19][32].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ a b c Majewicz 1989 ↓, s. 77.
- ↑ Teljeur 1990 ↓, s. 15–16.
- ↑ Majewicz 1989 ↓, s. [279].
- ↑ Teljeur 1990 ↓, s. 16.
- ↑ Grimes i Grimes 1994 ↓.
- ↑ Grimes i Grimes 1994 ↓, s. 44.
- ↑ a b Gary Holton: A unified system of spatial orientation in the Austronesian and non-Austronesian languages of Halmahera. W: Antoinette Schapper (red.): Contact and substrate in the languages of Wallacea. Cz. 1. 2017, s. 157–189, seria: NUSA: Linguistic studies of languages in and around Indonesia 62. DOI: 10.15026/89846. OCLC 1017738888. (ang.).
- ↑ Ronald Whisler, Jacqui Whisler: Sawai. W: Darrell T. Tryon (red.): Comparative Austronesian Dictionary: An Introduction to Austronesian Studies. Berlin–New York: Walter de Gruyter, 1995, s. 659–668, seria: Trends in Linguistics. Documentation 10. DOI: 10.1515/9783110884012.1.659. ISBN 978-3-11-088401-2. OCLC 868970232. (ang.).
- ↑ Teljeur 1990 ↓, s. 17.
- ↑ E.K.M. Masinambow: Pengantar Ketua Panitia Pengarah Program Pemetaan Bahasa Nusantara. W: Ajip Rosidi (red.): Bahasa Nusantara: Suatu Pemetaan Awal: Gambaran tentang Bahasa-bahasa Daerah di Indonesia. Jakarta: Dunia Pustaka Jaya, 1999, s. 9–11. OCLC 44620949. (indonez.).
- ↑ James T. Collins: The Historical Relationships of the Languages of Central Maluku, Indonesia. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1983, s. 94, seria: Pacific Linguistics D-47; Materials in languages of Indonesia 13. DOI: 10.15144/PL-D47. ISBN 0-85883-289-5. OCLC 11562071. (ang.).
- ↑ Teljeur 1990 ↓, s. 18.
- ↑ Remijsen 2001 ↓, s. 11.
- ↑ G. Maan, Proeve van een Bulische spraakkunst, ’s-Gravenhag: M. Nijhoff, 1951 (Verhandelingen van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde 10), s. 6, DOI: 10.1163/9789004286313, ISBN 978-90-04-28631-3, OCLC 1162616354, JSTOR: 10.1163/j.ctvbnm4mt (niderl.).
- ↑ Kamholz 2014 ↓, s. 23.
- ↑ Harald Hammarström i inni, South Halmahera [online], Glottolog 4.2 [dostęp 2022-08-23] (ang.).
- ↑ Teljeur 1990 ↓, s. 15.
- ↑ F.S. Watuseke. West Makian, a Language of the North-Halmahéra Group of the West-Irian Phylum. „Anthropological Linguistics”. 18 (6), s. 274–285, 1976. ISSN 0003-5483. OCLC 773555532. JSTOR: 30027583. (ang.).
- ↑ a b Kamholz 2014 ↓, s. 32.
- ↑ Blust 1978 ↓, s. 198.
- ↑ Grimes i Grimes 1994 ↓, s. 46.
- ↑ David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), South Halmahera, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 23, Dallas: SIL International, 2020 [zarchiwizowane z adresu 2020-06-12] (ang.).
- ↑ a b Remijsen 2001 ↓, s. 28.
- ↑ M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Gebe, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [dostęp 2020-06-13] [zarchiwizowane z adresu 2015-09-25] (ang.).
- ↑ Gasser, Arnold i Kamholz 2024 ↓, s. 629.
- ↑ Leeden 1983 ↓, s. 84.
- ↑ A.C. van der Leeden: Ma’ya: A Language Study: A Phonology. Jakarta: Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LIPI) / Rijksuniversiteit Leiden, 1993, s. 10, seria: LIPI-RUL 2A. ISBN 979-8258-01-0. OCLC 29305187. (ang.).
- ↑ Remijsen 2001 ↓, s. 32–34.
- ↑ David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Irarutu, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [dostęp 2021-08-19] [zarchiwizowane z adresu 2019-06-06] (ang.).
- ↑ Blust 1993 ↓, s. 274.
- ↑ Kamholz 2014 ↓, s. 31–32.
- ↑ David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Kuri, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [dostęp 2022-07-30] [zarchiwizowane z adresu 2019-06-05] (ang.).
Bibliografia
edytuj- Robert Blust, Eastern Malayo-Polynesian: A Subgrouping Argument, [w:] Stephen A. Wurm, Lois Carrington (red.), Second International Conference on Austronesian Linguistics: Proceedings, Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1978 (Pacific Linguistics C-61), s. 181–234, DOI: 10.15144/PL-C61.181, ISBN 978-0-85883-184-1, OCLC 499358051 (ang.).
- Robert Blust, Central and Central-Eastern Malayo-Polynesian, „Oceanic Linguistics”, 32 (2), 1993, s. 241–293, DOI: 10.2307/3623195, ISSN 0029-8115, OCLC 5546284256, JSTOR: 3623195 (ang.).
- Emily Gasser, Laura Arnold, David Kamholz, The languages of Halmahera and West New Guinea, [w:] K. Alexander Adelaar, Antoinette Schapper (red.), The Oxford Guide to the Malayo-Polynesian Languages of Southeast Asia, Oxford: Oxford University Press, 2024, s. 629–652, DOI: 10.1093/oso/9780198807353.003.0037, ISBN 978-0-19-880735-3, ISBN 978-0-19-253426-2, OCLC 1449546728 (ang.).
- Charles E. Grimes, Barbara D. Grimes, Languages of the North Moluccas: a preliminary lexicostatistic classification, [w:] E.K.M. Masinambow (red.), Maluku dan Irian Jaya, Jakarta: Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI), 1994 (Buletin LEKNAS III.1), s. 35–63, OCLC 54222413 (ang.).
- David Kamholz, Austronesians in Papua: Diversification and change in South Halmahera-West New Guinea, University of California, Berkeley, 2014, OCLC 910559312 [dostęp 2023-05-18] (ang.).
- A.C. van der Leeden, Gale Maya. Phonology of a Tone Language of the Raja Ampat Islands, [w:] E.K.M. Masinambow (red.), Halmahera dan Raja Ampat sebagai kesatuan majemuk: studi-studi terhadap suatu daerah transisi, Jakarta: Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI), 1983 (Buletin LEKNAS II.2), s. 77–146, OCLC 23557257 (ang.).
- Alfred F. Majewicz, Języki świata i ich klasyfikowanie, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989, ISBN 83-01-08163-5, OCLC 749247655 (pol.).
- Albert Clementina Ludovicus Remijsen, Word-prosodic Systems of Raja Ampat Languages, Utrecht: LOT, 2001 (LOT Dissertation Series 49), ISBN 978-90-76864-09-9, OCLC 55067520 [dostęp 2023-05-28] (ang.).
- Dirk Teljeur, The symbolic system of the Giman of South Halmahera, Dordrecht–Providence: Foris Publications, 1990 (Verhandelingen van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde 142), DOI: 10.1515/9783111672380, ISBN 978-9-06-765460-9, ISBN 978-3-11-167238-0, OCLC 1110710205 [dostęp 2022-02-24] (ang.).