Jan Łysek
Jan Łysek (ur. 7 lipca 1887 w Jaworzynce, zm. 5 listopada 1915 w Kościuchnówce) – nauczyciel, działacz kulturalno-oświatowy, poeta związany z Cieszynem i Śląskiem Cieszyńskim, współzałożyciel Legionu Śląskiego oraz kapitan Legionów Polskich[1].
| |
 porucznik
| |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Przebieg służby | |
| Lata służby |
1914–1915 |
| Siły zbrojne | |
| Formacja | |
| Jednostki | |
| Główne wojny i bitwy | |
| Odznaczenia | |
  
| |
.png){kind=small}
Życiorys edytuj
Był synem Jana i Ewy z Heczków. Jako dziecko wyróżniał się wśród rówieśników inteligencją. Zauważył go Jerzy Michejda, który nakłonił rodziców, by posłali chłopaka do szkoły w Cieszynie. Ukończył kolejno szkołę ludową w Istebnej i polskie gimnazjum Macierzy Szkolnej dla Księstwa Cieszyńskiego w Cieszynie. Po ukończeniu paralelki[a] przy seminarium nauczycielskim w Cieszynie w 1908 roku, pracował jako nauczyciel w Datyniach Dolnych, Suchej Średniej i Jaworzu, gdzie od 1912 roku był kierownikiem szkoły[1].
Był działaczem Polskiego Towarzystwa Nauczycielskiego i Macierzy Szkolnej w Cieszynie, a także jednym z inicjatorów powołania skautingu na Śląsku Cieszyńskim. Był także prezesem regionalnego koła Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Jasienicy[2]. W 1913 roku ukończył szkołę oficerską[1].
I wojna światowa edytuj
Po wybuchu I wojny światowej w 1914 roku współorganizował Legion Śląski, do którego wstąpił jako ochotnik[3]. Legion został włączony w struktury Legionów Polskich, stając się częścią 3 pułku piechoty. Jan Łysek dowodził początkowo IV plutonem 2. kompanii 3. pułku II Brygady Legionów Polskich[4].
W trakcie działań wojennych przeciwko armii rosyjskiej brał udział w walkach na terenie Karpat, Bukowiny i w Besarabii, leżących na terenie obecnej Ukrainy, Rumunii i Węgier. 18 października 1914 roku mianowany został podporucznikiem. Chrzest bojowy przeszedł wraz z całą kompanią śląską 24 października 1914 roku podczas bitwy pod Nadwórną, gdzie oddziały polskie dostały się pod zmasowany ogień rosyjskiej artylerii[4]. 29 października wziął udział w całodniowej bitwie pod Młotkowem, w której legioniści kilkukrotnie bili się z żołnierzami rosyjskimi na bagnety[5]. Trzeci pułk zmuszony do odwrotu spod Młotkowa bronił przełęczy Pantyrskiej, gdzie zajął pozycje[5].
Na przełomie stycznia i lutego 1915 roku wziął udział w pięciodniowej bitwie pod Maksymcem, która odbywała się w 30 stopniowym mrozie i w której (1 lutego) został ranny w biodro[6]. Skierowano go na leczenie do szpitala polowego, z którego powrócił obejmując dowodzenie kompanii. W marcu 1915 roku awansowany na porucznika, w zastępstwie chorego kapitana Ignacego Zalewskiego, przejął dowodzenie I batalionu II Brygady Legionów prowadząc ofensywę od Prutu[7].
Zginął 5 listopada 1915, trafiony kulą w głowę, w trakcie ataku na jedno ze wzgórz podczas walk pod Kościuchnówką na Wołyniu[8]. Wraz z innymi poległymi żołnierzami 3 pułku pochowany został blisko miejsca śmierci na cmentarzu legionowym w Wołczecku, zaś w 1929 roku jego zwłoki zostały sprowadzone do Cieszyna i spoczęły na cmentarzu ewangelickim.
Pośmiertnie awansowany do stopnia kapitana i odznaczony Krzyżem Virtuti Militari V kl., Krzyżem Niepodległości oraz Krzyżem Walecznych[1].
Działalność literacka edytuj
Zadebiutował w 1907 roku w regionalnym czasopiśmie Zaranie Śląskie, gdzie opublikował większość swoich utworów. Pisał monologi, wiersze, opowiadania oraz utwory dramatyczne. Tworzył pod wpływem polskiej poezji romantycznej i młodopolskiej, wykorzystując lokalny folklor oraz gwary beskidzkie. Piewca piękna przyrody oraz kultury góralskiej[9]. Jego najwybitniejszym dziełem jest dramat Śpiący rycerze, nawiązujący do starej regionalnej legendy o rycerzach śpiących w grotach Czantorii, którzy czekają na sygnał do walki[1].
Ze względu na tematykę utworów Kazimierz Nitsch nazwał go „śląskim Tetmajerem”[10]. Natomiast badacz literatury śląskiej Zdzisław Hierowski stwierdził, iż był „śląskim Orkanem”[1].
Utwory edytuj
W twórczości inspirował się lokalnymi wierzeniami ludowymi, legendami i baśniami wplatając w nią elementy patriotyczne: walkę o niepodległość Polski. Opublikował m.in. utwory[9]:
- Jastyń (1909),
- Dusza z ziemi (1909),
- Śpiący zastęp (1910),
- Śpiący rycerze[11] (1914).
Upamiętnienie edytuj
- W 1915 roku Władysław Linca zadedykował Janowi Łyskowi wiersz pt. „Poległym w dniu 5 XI 1915 roku pod polską górą”[12].
- Przed wojną na budynku szkoły w Jaworzu Średnim znajdowała się tablica pamiątkowa, zniszczona w 1939 roku przez Niemców[1].
- Wiersz poety umieszczony został na płycie pamiątkowej autorstwa Jana Raszki umieszczonej na cokole Nike cieszyńskiej pomniku upamiętniającym śląskich legionistów odsłoniętym 28 października 1934 roku w Cieszynie, który w 1939 roku zniszczony został przez Niemców i zrekonstruowany w roku 2008,
- Jego imieniem została nazwane są jedne z ulic w Cieszynie i Bielsku-Białej.
Uwagi edytuj
- ↑ Paralelka, gr., w szkolnictwie: klasa równoległa (zdwojona i rozmieszczona w dwu izbach), źródło „M. Arcta Słownik ilustrowany języka polskiego”, Warszawa, 1916.
Przypisy edytuj
- ↑ a b c d e f g Orszulik 1989 ↓.
- ↑ Ogrodziński 1937 ↓, s. 44.
- ↑ Alicja Sęk: Szlakiem Legionu Śląskiego ziemi cieszyńskiej. gorkiwielkie.w.interiowo.pl. [dostęp 2016-06-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-01-11)]. (pol.).
- ↑ a b Łakomy 1939 ↓, s. 2.
- ↑ a b Łakomy 1939 ↓, s. 3.
- ↑ Mondalski 1916 ↓, s. 5.
- ↑ Mondalski 1916 ↓, s. 132.
- ↑ Łakomy 1939 ↓, s. 6.
- ↑ a b Literatura ↓, s. 621.
- ↑ Kiereś K.. Jan Łysek – poeta i żołnierz. „Kalendarz Cieszyński”. 2008, s. 124, 2007.
- ↑ Jan Łysek, Śpiący rycerze [online], polona.pl [dostęp 2018-09-28].
- ↑ Dwudziestolecie 1934 ↓, s. 22.
Bibliografia edytuj
- Jan Łysek. W: Literatura Polska. Przewodnik encyklopedyczny. T. I. Warszawa: PWN, 1984, s. 621. ISBN 83-01-01520-9.
- Ludwik Łakomy: Komunikat nr 44. Seria III, Kompania śląska por. Jana Łyska w Legionach Polskich. Katowice: Instytut Śląski w Katowicach, 1939.
- Wiktor Mondalski: Z 3 pułkiem legionów polskich. Kraków: Centralne Biura Wydawnictw NKN, 1916.
- Dwudziestolecie wymarszu Legjonu Śląskiego w bój o niepodległość. Cieszyn: Nakładem własnym Komitetu Redakcyjnego, 1934.
- Wincenty Ogrodziński: Dzieje Dzielnicy Śląskiej „Sokoła”. Katowice: TG Sokół w Katowicach, 1937.
- Bolesław Orszulik. Poeta i legionista. „Kalendarz Cieszyński”. 1990, s. 125–127, 1989. Cieszyn.