Jan Kapistran

włoski franciszkanin, kaznodzieja, święty (1386–1456)

Jan Kapistran, wł. Giovanni da Capestrano (ur. 24 czerwca 1386 w Capestrano w Abruzji, zm. 23 października 1456 w mieście Uliak nad Dunajem) – franciszkanin obserwant (OFM), kaznodzieja, założyciel klasztorów Braci Mniejszych Obserwantów[a], święty Kościoła katolickiego.

Święty
Jan Kapistran OFM
Giovanni da Capestrano
prezbiter
wyznawca
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

24 czerwca 1386
Capestrano, Abruzja

Data i miejsce śmierci

23 października 1456
Ilok

Czczony przez

Kościół katolicki

Kanonizacja

4 czerwca 1724
Rzym
przez Benedykta XIII

Wspomnienie

23 października

Atrybuty

habit franciszkański, u stóp Turek, gwiazda koło głowy, krucyfiks, księga, monstrancja, sztandar z krzyżem[1]

Patron

prawników, kapelanów wojskowych

Szczególne miejsca kultu

kościoły franciszkańskie

Sam nadał sobie przydomek świętego żołnierza, gdy w wieku 70 lat, w 1456 poprowadził krucjatę przeciwko imperium osmańskiemu w czasie bitwy pod Belgradem. Jako święty katolicki został ogłoszony patronem prawników. Jego imieniem nazwano dwie fundacje misji franciszkańskich w Ameryce Północnej: Mission San Juan Capistrano w Południowej Kalifornii oraz Mission San Juan Capistrano w San Antonio w Teksasie.

Wczesne lata

edytuj

Swoje nazwisko wziął od nazwy miejscowości, w której przyszedł na świat – Capestrano w diecezji Sulmona w Abruzji, w Królestwie Neapolu. Jego ojciec przybył do Włoch z dworem Ludwika I Andegaweńskiego, króla Neapolu. Jan z Kapistranu, studiując prawo na uniwersytecie w Perugii, uczęszczał na wykłady Baldusa de Ubaldis. Był żonaty i piastował urzędy w miejskim magistracie. W 1412 król Neapolu Władysław Andegaweński mianował go gubernatorem Perugii, niespokojnego lenna papieskiego, które potrzebowało silnej ręki, by zaprowadzić w nim porządek. Gdy w 1416 wybuchł spór pomiędzy Perugią i rodziną Malatesta, Jan z Kapistranu został wysłany jako ambasador, by uzgodnić warunki pokoju. Malatesta uwięził go jednak. W czasie pobytu w niewoli Jan postanowił oddalić swą małżonkę, z którą małżeństwo nigdy nie zostało skonsumowane[2].

Brat mniejszy i kaznodzieja

edytuj

Wstąpił do zakonu franciszkanów razem z Jakubem z Marchii 4 października 1415. Nowicjat odbył pod okiem Honoriusza z Sergiano[3]. Następnie ukończył teologię pod okiem świętego Bernardyna ze Sieny[4]. W Zakonie odznaczał się ascetycznym zacięciem i ścisłym przestrzeganiem reguły Zakonu św. Franciszka. Otrzymawszy święcenia kapłańskie w 14 listopada 1418 r. W tym samym roku otrzymał od papieża Marcina V nominację na inkwizytora generalnego ds. walki z ruchem fraticellich i przeciw innym heretykom[5]. Kapistran poszedł w ślady swego duchowego mistrza, św. Bernardyna ze Sieny, głosząc płomienne kazania w wielu miastach Półwyspu Apenińskiego. Jak inni znani kaznodzieje franciszkańscy ze szkoły ruchu odnowy zakonnej zapoczątkowanej przez Bernardyna ze Sieny, Jan z Kapistranu był aktywny w zachodniej i środkowej Europie, goszcząc w Niemczech, Bawarii, Czechach, Austrii, na Węgrzech, w Chorwacji, na Śląsku i w Polsce. Nawet duże świątynie nie były w stanie pomieścić tłumów przybywających, by słuchać przemawiającego Jana. Udokumentowano kazanie w Brescii, którego słuchało 126 tys. wiernych.

Pod koniec lat 20. włoscy obserwanci widzieli w Janie Kapistranie swojego lidera. W latach 1429–1430 występował on podczas kapituły generalnej Zakonu Braci Mniejszych w Asyżu, ujawniając się jako umiarkowany obserwant dążący do utrzymania jedności w Zakonie, a z drugiej strony przywiązany do ruchu reformy[6]. Jego umiarkowanie potwierdziły kompromisowe konstytucje generalne z 1430, zwane Konstytucjami Marciniańskimi (od imienia papieża Marcina V), których był współredaktorem jako przewodniczący komisji legislacyjnej[3]. Nie weszły one jednak w życie na skutek wydanej na prośbę franciszkanów konwentualnych przez papieża Marcina V bulli[7]. Papież wydał jednak na wyraźne żądanie Kapistrana przywilej posiadania przez obserwantów własnego wikariusza generalnego i wikariuszy prowincjalnych zależnych od generała i prowincjałów. Włoscy obserwanci otrzymali zaś prawo samodzielnego zwoływania własnych kapituł generalnych niezależnie od kapituł generalnych całego Zakonu[8]. Brał aktywny udział w życiu Zakonu. W 1443 został wikariuszem zakonnej familii cismontańskiej[9]. W tym okresie ogłosił konstytucje dla obserwantów, zwane konstytucjami Góry Alwerni. Postanowił także o utworzeniu w każdej prowincji własnych obserwanckich studiów zakonnych. Zredagowana przez niego bulla papieska z 1446 ostatecznie utrwaliła autonomię obserwantów w Zakonie. Po zakończeniu kadencji wikariusza generalnego został wikariuszem prowincji Abruzji, po czym ponownie objął funkcję wikariusza generalnego obserwantów[10]. Od maja do września 1439 Jan Kapistran przebywał w Palestynie jako wizytator tamtejszych obserwantów. Wówczas pozyskał dla obserwantów od Stolicy Apostolskiej opiekę nad miejscami świętymi[11].

W 1451 na prośbę cesarza Fryderyka III wyruszył w charakterze legata papieskiego do krajów Europy środkowo-wschodniej z misją nawracania husytów i organizacji krucjaty antytureckiej.

W 1453 roku na prośbę Zbigniewa Oleśnickiego i króla Kazimierza IV Jagiellończyka, przybył do Krakowa gdzie głosił kazania na Rynku Głównym i w kościele Mariackim wzywając do pokuty i naprawy życia[12]. W następstwie kaznodziejskiej działalności około 130 mieszkańców Krakowa zdeklarowało chęć wstąpienia do obserwanckiej gałęzi Zakonu Braci Mniejszych, dając początek nowej wspólnocie zakonnej. W 1454 roku powstał dla niej, dzięki kardynałowi Oleśnickiemu, który ofiarował miejsce pod Wawelem, klasztor i kościół pw. św. Bernardyna ze Sieny[4].

 
Ołtarz św. Jana Kapistrana z krakowskiego kość. oo. bernardynów na Stradomiu

Przebywając w Krakowie 10 lutego 1454 udzielił sakramentu małżeństwa królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi z Elżbietą Rakuszanką[13]. Było to spowodowane sporem pomiędzy prymasem Janem Sporowskim a kardynałem Zbigniewem Oleśnickim, co do tego, któremu z nich należy się ten przywilej[13].

Reformator

edytuj
 
Figura św. Jana z Kapistranu w Los Angeles County Museum of Art

Gdy Jan z Kapistranu nie głosił kazań, układał traktaty teologiczne przeciwko współczesnym mu herezjom. Ten okres życia świętego został bogato udokumentowany przez współczesnych mu biografów: Mikołaja z Fary, Krzysztofa Varese i Hieronima z Udine. Święty angażował się również u boku Bernardyna ze Sieny w przeprowadzaniu reformy swojego zakonu. Chodziło przede wszystkim o zmiany w ostrzejszym przestrzeganiu reguły i innych aktów prawnych wspólnoty minoryckiej. W ramach propagowania reformy zakonnej w grudniu 1436 uzyskał dla Trzeciego Zakonu prawo organizowania się w regularne wspólnoty[14]. Głosił następnie ideę Trzeciego Zakonu na terenie Czech i Polski[15], czego owocem było powstanie zakonu bernardynek. W 1437 Jan Kapistran asystował przy tzw. koletańskiej reformie ubogich klarysek w Ferrarze[16]. Kapistran wzorował się także na Bernardynie ze Sieny w szerzeniu kultu Najświętszego Imienia Jezus. Gdy Bernardyn wraz z innymi franciszkanami został oskarżony przed komisją papieska o bałwochwalcze wzywanie imienia Jezus w jego obronie stanął Jan Kapistran, w wyniku czego kult Najświętszego Imienia Jezus uzyskał papieskie zatwierdzenie[17]. Święty Jan z Kapistranu był często wysyłany jako ambasador papieski przez papieży Eugeniusza IV i Mikołaja V. Do najbardziej znanych misji papieskich Jana z Kapistranu należą: misja do Mediolanu i Burgundii w charakterze legata papieskiego w 1439, do króla Francji w 1446, do Austrii w 1451. Jako nuncjusz apostolski odwiedził wszystkie części imperium potępiając ruch husycki. Głosił także kazania przeciwko Żydom na Sycylii, na Morawach, w Mołdawii i w Polsce.

Inkwizytor

edytuj

Od 1426 sprawował funkcję inkwizytora generalnego przeciwko fraticellim, odłamowi zakonu franciszkanów uznawanemu za heretycki przez papiestwo, którego siedziby mieściły się w Marchii Ankońskiej. W 1449 r. wraz z Jakubem z Marchii skazał na śmierć kilkunastu fraticellich w Fabriano[18]. W 1451 r., przed wyruszeniem na misję do Europy środkowej, jego mandat rozszerzono także na sekty wiklefitów i husytów, ale jego faktyczna działalność ograniczała się do kaznodziejstwa, m.in. ze względu na prohusyckie stanowisko króla Czech Jerzego z Podiebradów[19].

14 lutego 1453 roku Kapistran przyjechał do Wrocławia jako „inkwizytor generalny”[20] i przebywał w nim do końca sierpnia[21]. Wygłaszał tam po trzy kazania dziennie. Prawdopodobnie mówił po łacinie, co było tłumaczone na niemiecki i czeski. Jego kazania porywały ludzi do tego stopnia, że 22 lutego na Placu Solnym mieszczanie spalili na stosie takie zbytki jak lustra, maski, kości, karty do gry i szachy[22][b]. W tym czasie (prawdopodobnie pod nieobecność Kapistrana, który z powodu choroby wyjechał na pewien czas do pałacu bpa Piotra Nowaka w Nysie) wrocławskich Żydów oskarżono o kradzież i profanację konsekrowanych hostii (współczesny stan wiedzy nie pozwala na ustalenie, czy nastąpiło to w rzeczywistości, czy było tylko pomówieniem)[21]. Przesłuchano ok. 320 Żydów (uczestniczył w nich Kapistran), część z nich poddano torturom. 41 osób skazano na karę śmierci, w tym 12 na kary dręczące, np. rozszarpywanie gorącym metalem[21] (wg relacji XV-wiecznych procesowi przewodniczył Kapistran. Na jego polecenie 14 Żydów, których uznano za winnych, stracono ze szczególnym okrucieństwem, a licznym pozostałym dano wybór: przyjęcie chrztu lub spalenie na stosie. Chrzest przyjęło 20, pozostałych spalono[23]). Po porozumieniu z Władysławem, królem Czech i Węgier, Jan Kapistran nakazał wygnać pozostałych we Wrocławiu Żydów, przy czym dzieci do lat 7 zostały ochrzczone i przekazane chrześcijanom[24].

Jan Kapistran bywa określany jako „bicz na Hebrajczyków”[25].

„Święty żołnierz”

edytuj

Po upadku Konstantynopola (1453), gdy Mehmed II Zdobywca zagrażał Wiedniowi i Rzymowi, papież Kalikst III wysłał Kapistrana, by zorganizował krucjatę przeciwko muzułmanom. W 1454 r. udało mu się zebrać dużą armię i wyruszył z nią na Belgrad. W 1456 r. walcząc u boku Jana Hunyady’ego padł ofiarą zarazy. Zmarł w pobliżu Ilok 23 października 1456. Jego relikwie zostały zniszczone w 1526 r. podczas kolejnego najazdu tureckiego[26].

Kanonizacja

edytuj

Proces kanonizacyjny Jana Kapistrana został ukończony za pontyfikatu Aleksandra VIII (1689–1691), a oficjalne ogłoszenie go świętym nastąpiło dopiero 4 czerwca 1724 za pontyfikatu Benedykta XIII[27]. Wspomnienie zostało oficjalnie wprowadzone do Martyrologium Rzymskiego w 1890 r. Świętego wspominano wówczas w kalendarzu liturgicznym Kościoła rzymskokatolickiego 28 marca. Po reformie w czasach papieża Pawła VI w 1969 r. wspomnienie przeniesiono na 23 października – dzień śmierci świętego franciszkanina. 10 lutego 1984 papież Jan Paweł II ogłosił go patronem kapelanów wojskowych[28].

Zobacz też

edytuj
  1. W Polsce franciszkański nurt obserwancki nosi zwyczajową nazwę bernardynów od pierwszego klasztoru i kościoła pod wezwaniem św. Bernardyna ze Sieny, na styku Stradomia ze wzgórzem wawelskim.
  2. Wg Hanny Zaremskiej wrocławskie kazania Kapistrana, częściowo skierowane przeciwko Żydom i judaizmowi, doprowadziły także do wygnania z miasta ludności żydowskiej i do spalenia na stosie 41 wrocławskich Żydów[22]. Natomiast Tomasz Gałuszka twierdzi, że nie ma żadnych przekazów wskazujących, aby doszło wówczas do pogromów Żydów, a kazania Kapistrana miały mało wątków antysemickich[21]. Stracenie i wygnacie Żydów miało rzeczywiście miejsce, ale miało charakter oficjalny[21].

Przypisy

edytuj
  1. Wiesław Aleksander Niewęgłowski: Leksykon świętych. Warszawa: Świat Książki, 2006, s. 172 - 173. ISBN 978-83-247-0574-0.
  2. Chiapini A., S. Giovanni da Capestrano e la sua donna., [w:] Estrutto dalla „Miscelanea Francescana”, t. III, 1918.
  3. a b Holzapfel 1909 ↓, s. 84.
  4. a b św. Jan Kapistran. bernardyni.pl. [dostęp 2018-05-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-09-06)].
  5. Boelcskey Oe., Capistranoi Szent Janos elete es Cora, [w:] Compendium chronicarum Ordinis Fratrum Minorum, „Archivum Franciscanum Historicum”, t. I, Szekesfehervar 1910, s. 53 i n.
  6. Murawiec 1988 ↓, s. 279.
  7. Holzapfel 1909 ↓, s. 125.
  8. Murawiec 1988 ↓, s. 280.
  9. Fijałek J., Mistrz Jakub z Paradyża i Uniwersytet Krakowski w okresie soboru bazylejskiego, t. 2, Kraków 1900, s. 29.
  10. Murawiec 1988 ↓, s. 282.
  11. Holzapfel 1909 ↓, s. 239.
  12. Mirosław Daniluk, Jan Kapistran, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 7, s. 796–797.
  13. a b Jerzy Kazimierz Pietrzak, Przywileje i godności Prymasów Polski, „Studia Prymasowskie”, 5, 2011, s. 57-98, ISSN 1899-2587.
  14. Sensi M., Vincende del T.O.R. nella Valle Spoletana, [w:] „Analecta T.O.R., 129, 1978, s. 50.
  15. Holzapfel 1909 ↓, s. 101.
  16. Hermann A., Capistranus triumphans seu historia fundamentalis de Sancto Joanne Capistrano... insingni regularis observantiae propagatore, Coloniae 1700, s. 216.
  17. Hofer J., Johannes von Capistrano, Innsbruck 1936, s. 121.
  18. H. Ch. Lea, History of the Inquisition of the Middle Ages, Nowy Jork – Londyn 1922, vol. III, s. 175–178; Fabriano Storica: cronologia XV sec.
  19. H. Ch. Lea, History of the Inquisition of the Middle Ages, Nowy Jork – Londyn 1922, vol. II, s. 546–551.
  20. Norman Davies, Roger Moorhouse, Mikrokosmos. Portret miasta środkowoeuropejskiego, Kraków: Wydawnictwo Znak, 2002, s. 152–153, ISBN 978-83-240-0172-9.
  21. a b c d e Tomasz Gałuszka, Maciej Müller, Entliczek, pentliczek, „W Drodze”, 11/2018, s. 120–130 [dostęp 2023-07-17].
  22. a b Hanna Zaremska, Zmowa Żydów śląskich, [w:] Wojciech Brojer (red.), Źródło. Teksty o kulturze średniowiecza ofiarowane Bronisławowi Geremkowi, Warszawa: Instytut Historii PAN, 2003, s. 135–165, ISBN 83-88909-14-2.
  23. M. Szymański (tłum.), O prześladowaniu Żydów wrocławskich w roku 1453, [w:] Joanna Tokarska-Bakir, Legendy o krwi. Antropologia przesądu, Warszawa: WAB, 2008, s. 687–691, ISBN 978-83-7414-022-5. za: De persecutione Iudeaorum Vratislaviensium A. 1453, [w:] Monumenta Poloniae Historica, Wojciech Kętrzyński (oprac.), t. IV, Lwów: Akademia Umiejętności, 1884, s. 1–5 (łac.).
  24. Joanna Tokarska-Bakir, Legendy o krwi. Antropologia przesądu, Warszawa: WAB, 2008, s. 110–112, ISBN 978-83-7414-022-5. za: Nicalaus de Fara, Vita clarissimi viri fratri Joannis de Capistrano, [w:] Acta sanctorum, t. 10, część 58, Bruksela 1861, s. 467 (łac.).
  25. Według Jana Długosza – pogrom Żydów w Krakowie wywołany oskarżeniami o mord rytualny [online], Muzeum Historii Polski [dostęp 2023-07-19].
  26. Cronologia a itinerario, „Vita Minorum”, 57, 1986.
  27. Bulla kanonizacyjna została opublikowana w Bullarum, diplomatum et privilegiorum sanctorum Romanorum pontificum Taurinensis editio, Tom 22, Seb. Franco, H. Fory et Henrico Dalmazzo editoribus 1871, s. 31–36.
  28. Murawiec 1988 ↓, s. 293.

Bibliografia

edytuj