Wikipedia

Jan Karnowski

Jan Karnowski, (kaszub. Jón Kôrnowsczi), ps. Wôś Budzysz (ur. 16 maja 1886 w Czarnowie[1], zm. 2 października 1939 w Wyrzysku) – sędzia, poeta kaszubski, ideolog ruchu Młodokaszubskiego, przyczynił się do rozwoju tego ruchu.

Jan Karnowski
Wôś Budzysz
Data i miejsce urodzenia

16 maja 1886
Czarnowo

Data i miejsce śmierci

2 października 1939
Wyrzysk

Narodowość

polska

Dziedzina sztuki

literatura

Odznaczenia
Złoty Krzyż Zasługi Srebrny Wawrzyn Akademicki

Życiorys edytuj

Dzieciństwo i młodość edytuj

Jan Karnowski urodził się w rodzinie chłopskiej o szlacheckim rodowodzie jako syn Jana i Anny z d. Wnuk-Lipińskiej. Co warto podkreślić, rodzina Karnowskich wywodzi się prawdopodobnie ze wsi Karnowo k. Nakła nad Notecią[2], natomiast przeniosła się na Kaszuby ze wsi Dąbrówka w dawnym powiecie złotowskim[3].

Edukację rozpoczął w katolickiej szkole ludowej w Czarnowie[4]. Następnie w latach 1898–1904 uczęszczał do biskupiego progimnazjum Collegium Marianum w Pelplinie, gdzie spotkał się z wybitnymi już profesorami – regionalistami, m.in. ks. Romualdem Frydrychowiczem, ks. Franciszkiem Rąbcem, ks. Pawłem Panskem, ks. Bolesławem Domańskim[5]. W Collegium Marianum zaczęła się fascynacja Karnowskiego kaszubszczyzną. Kiedy w 1902 r. jako uczeń kwarty, wraz z dwoma kolegami Stanisławem Czarnowskim i Bolesławem Piechowskim, rozczytywali się w poemacie A. Majkowskiego „Jak w Koscerznie koscelnego obrele, abo Pięc kawalerów a jedna brutka” i dziele Hieronima Derdowskiego „O Panu Czorlińszcim co do Pucka po sece jachoł”, jak pisze sam Karnowski w swoim pamiętniku, te lektury „zapaliły jego fascynację”[6].

Dalszą naukę kontynuował w gimnazjum chojnickim w latach 1904–1907. W tym czasie, od 1905 r. należał do tajnego koła filomatów Towarzystwa Tomasza Zana, a w latach 1906/7 był jego prezesem[7]. Podczas nauki w gimnazjum nie zaniedbywał również wcześniejszego zainteresowania kaszubszczyzną. Czytał m.in. tomik wierszy A. Majkowskiego „Spiewe i frantówci” (Poznań 1905 r.). Uczestniczył w wycieczce gimnazjalistów polskich do Krakowa w 1906 r.[8] Edukację gimnazjalną w Chojnicach ukończył zdobyciem świadectwa maturalnego 9 marca 1907 r.[9].

W tym samym roku rozpoczął studia teologiczne w Seminarium Duchownym w Pelplinie. Z grona profesorów seminaryjnych szczególnie cenił sobie dwóch, filozofa ks. Franciszka Sawickiego i historyka ks. Brunona Czaplę[10]. Karnowski od początku studiów działał na rzecz samokształcenia, wygłaszając wiele referatów podczas spotkań kleryków – Polaków[11]. Kontynuował samodzielnie studia nad kaszubszczyzną, przeglądając regularnie „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu” w tym prace prof. Józefa Łęgowskiego oraz prof. Kazimierza Nitscha[12]. Jednakże dopiero lektura „Słownika języka pomorskiego, czyli kaszubskiego” autorstwa Stefana Ramułta, jak sam pisze wywarła na nim „oszałamiające wrażenie”[13]. Prawdopodobnie właśnie ta lektura skłoniła J. Karnowskiego do zmiany kierunku studiów, aby móc w pełni poświęcić się badaniem kaszubszczyzny[14]. W roku 1908 założył Koło Kaszubologów, skupiające początkowo 34 kleryków[15]. Tego samego roku w czasie wakacji, Karnowski spotkał się z Aleksandrem Majkowskim, wówczas literatem i działaczem społeczno-politycznym (prezes – założyciel organizacji studenckiej „Vistula”, redaktor „Gazety Gdańskiej” i „Drużby”) w Kościerzynie[16]. Spotkanie z Karnowskim zachęciło Majkowskiego do wydania pierwszego numeru „Gryfa”, który dotarłszy do Pelplina stał się codziennym tematem do dyskusji wśród Kaszubologów[17]. W trakcie tych samych wakacji Karnowski wybrał się także do Wdzydz, gdzie po raz pierwszy spotkał się z Gulgowskimi. Sama wyprawa zrobiła na nim wielkie wrażenie, któremu poświęcił relację opublikowaną w „Gryfie”[18]. Po zdaniu egzaminu rigorosum w 1910 r. oraz otrzymaniu stypendium Towarzystwa Pomocy Naukowej dla Młodzieży Prus Zachodnich, opuścił Pelplin wyjeżdżając na dalsze studia do Fruburga wspominając, że: „Te studia kaszubskie w r. 1908 i 1909 były decydujące i nadały kierunek całemu memu późniejszemu życiu. Kilka razy w późniejszym życiu chwilowo od tego kierunku się oderwałem lub o nim zapomniałem, lecz zawsze źle na tym wychodziłem. Przekonałem się, że to jest gleba dla mnie przeznaczona, którą chcąc nie chcąc, obrabiać muszę do końca życia”[19].

We Fryburgu zapisał się na studia teologiczne, następnie przeniósł się na prawo. W nowym kręgu akademickim zetknął się z Ferdynandem Bieszkiem, który skupiał lokalne środowiska polskie i kaszubskie, będąc dla Karnowskiego autorytetem i wzorem[20]. Na studiach popełnił wiele referatów, jednakże najważniejszym dziełem z tego okresu była praca o „rozwoju narodowości polskiej w Prusach zachodnich w XIX stuleciu”, którą następnie opublikowano w „Gryfie” pod tytułem „Ludność kaszubska w ubiegłym stuleciu”[21]oraz wydanie tomiku wierszy „Nowotne spiewe” (Poznań 1910 r.). W tym okresie Karnowski poszerzył również swoje kontakty z wybitnym badaczem kaszubszczyzny tj. Friedrichem Lorentzem, z którym wraz z Majkowskim spotkali się w Kartuzach[22].

W 1911 r. przeniósł się na Uniwersytet we Wrocławiu, by kontynuować studia prawnicze. Tam założył Koło Akademików Prus Królewskich, którego prezesem był jego przyjaciel Brunon Gabrylewicz[23]. We Wrocławiu odnalazł dysertację doktorską Floriana Ceynowy, którą przesłał do „Gryfa”, gdzie została opublikowana[24]. Nawiązał również kontakt z ks. Leonem Heyką, który w tym czasie kończył pracę doktorską we Wrocławiu[25]. W trakcie studiów nie zaprzestał współpracy z „Gryfem” i Młodokaszubami – jak wówczas już ich nazywano, nie brał natomiast udziału w zjeździe Młodokaszubów podczas którego zawiązano Towarzystwo Młodokaszubów 22 sierpnia 1912 r. w Gdańsku[26].

Kariera zawodowa i działalność literacka edytuj

W 1913 r. po zdaniu egzaminu referendariuszowskiego, rozpoczął służbę wojskową w Toruniu, następnie po wybuchu wojny trafił na front w Prusach Wschodnich, gdzie został ranny w bitwie pod Kruklankami (1914), a następnie pod Baranowiczami (1916)[27]. Cały 1917 rok spędził w szpitalu w Poznaniu, pisząc m.in. biografię Ceynowy opublikowaną na łamach „Gryfa”[28]. Następnie został przydzielony do poznańskiego Generalkommando, V oddziału samochodowego, gdzie służył aż do wybuchu powstania wielkopolskiego[29]. W czasie powstania przejął Komendę Obwodową w Poznaniu, w styczniu 1919 r. przeniesiono go do Departamentu Techniczno-Artyleryjskiego, a następnie do II Dywizji w Wągrowcu, kolejno do Gniezna i z powrotem do Poznania – Głównego Sądu Wojskowego, gdzie awansował na kapitana[30].

Po wojnie pracował w 1920 r. w Toruniu na stanowisku kierownika Komendy Policji Państwowej na województwo pomorskie. Tego roku został naczelnikiem Oddziału Bezpieczeństwa w Wydziale I Urzędu Województwa Pomorskiego w Toruniu[31]. Udzielał się społecznie, m.in. jako: członek Komitetu Honorowego Wystawy Artystów Pomorskich w Grudziądzu oraz Towarzystwa Artystów Pomorskich w Grudziądzu, członek zarządu – bibliotekarz, kustosz Towarzystwa Naukowego w Toruniu, współtwórca Bractwa Pomorskiego (1921 r.), organizator Zjazdu Filomatów Pomorskich (1921 r.), prezes Związku Filomatów Pomorskich (1923 r.)[32].

W 1923 r. otrzymał dekret nominacyjny na sędziego w Sądzie Okręgowym w Toruniu, jednakże już 8 października tego roku, przeniesiono go do Czerska, gdzie miał objąć funkcję prezesa Oddziału Powiatowego w Chojnicach[33] i gdzie w latach 1924–1925 był naczelnikiem sądu[34]. Dwa lata później wrócił do Torunia pracując w adwokaturze, tam zajął się redagowaniem „Mestwina” – dodatku literacko-naukowego „Słowa Pomorskiego”[35]. W 1927 r. otrzymał nominację na Sędziego Okręgowego w Chojnicach, gdzie pracował przez 10 lat[36]. W Chojnicach bardzo aktywnie włączał się w życie publiczne, m.in. w Sejmiku Powiatowym, Polskim Towarzystwie Krajoznawczym, Towarzystwie Badań Historii Ruchu Niepodległościowego na Pomorzu w Toruniu, Towarzystwie Miłośników Chojnic i Okolicy[37].

Ostatnie lata edytuj

W 1937 r. przeszedł na emeryturę, przeprowadzając się do Krostkowa nad Notecią do siostry Elżbiety. Z powodu złego stanu zdrowia, trafił do szpitala w Wyrzysku, gdzie zmarł 2 października 1939 r. Pochowany został w Krostkowie, a 11 grudnia 1947 r. uroczyście złożono jego prochy w Brusach[38].

Twórczość (niektóre pozycje) edytuj

  • Nowotné spiéwë (Poznań 1910)[39]
  • Dr. Florian Ceynowa (1917, Gdańsk 1997, Oficyna Czec)
  • Muza kaszubska powojenna (Toruń 1925 w: Mestwin, I / 1925, Nr 1 i 2)
  • Gryf powojenny (Toruń 1927 w: Mestwin, III / 1927, Nr 2)
  • Z Piśmiennictwa kaszubskiego (Bydgoszcz 1937 w: Dodatek jubileuszowy Dziennika Bydgoskiego, 1937 / Nr 286)
  • Nowotné spiéwë i wiersze (Wydawnictwo Morskie, Gdynia 1958)
  • Utwory sceniczne (Gdańsk 1970)
  • Wiersze pierwotne (Gdańsk 1978)
  • Moja droga kaszubska (Gdańsk 1981)
  • Sowizdrzôł u Krëbanów (Gdańsk 1983)
  • Jo bëm leno chcôł... (Gdańsk 1986)

Ordery i odznaczenia edytuj

Spuścizna edytuj

Karnowski był zwolennikiem i propagatorem języka kaszubskiego. Twierdził, że: Kultura polska wtedy tylko zwycięży nad Bałtykiem, jeżeli oprze się na pierwiastkach iście kaszubskich, nawiąże do starych tradycji historycznych i nasilać się będzie kaszubskim duchem. Jako poeta debiutował w wieku 24 lat (w 1910 r.) wydając Nowotné spiéwë pod pseudonimem „Wôś Budzysz”. Debiut ten okazał się udany, gdyż przedstawiał zupełnie nowe wątki w poezji kaszubskiej. Oprócz poezji Jan Karnowski zajmował się publicystyką i dziennikarstwem, pisał do Gryfa oraz wydawanego przez siebie Mestwina, piętnował polityków i karierowiczów, wykorzystujących Kaszubów.

Rolę jaką odegrał Jan Karnowski w dziejach Kaszub i Pomorza, jak pisze prof. C. Obracht-Prondzyński, rzeczywiście „trudno przecenić”[42]. Do dziś aktualne są słowa prof. A. Bukowskiego za którym możemy powtórzyć, że „ O ile Majkowski był twórcą i przywódcą ruchu młodokaszubskiego, Karnowski był jego mózgiem; Majkowski wytyczał drogę, Karnowski ją teoretycznie i naukowo podbudowywał, uzasadniał oraz popularyzował”[43]. Karnowski był postacią, która służyła swojej małej – wielkiej ojczyźnie działając na wielu polach. Gdyż jako działacz młodokaszubski tworzył różne koła i organizacje, a także – a może przede wszystkim – pisząc zarówno prace historyczne, etnologiczne i nade wszystko piękną poezję był… i jest inspiratorem dla młodszych pokoleń kaszubsko-pomorskich.

Patronowanie edytuj

Jako człowiekowi szczególnie zasłużonemu dla Kaszub i Pomorza, poświęcono mu, m.in. ulicę w Gdańsku, Sopocie i Szczecinie (Wosia Budzysza), węzeł drogowy w ciągu Trasy Sucharskiego, pomnik w Brusach (1986 r.), obelisk przed domem w Czarnowie oraz tablice pamiątkowe w Chojnicach (1964 r.), Krostkowie (2006 r.) i Czersku[44]. Jest też patronem Szkoły Podstawowej nr 7 w Chojnicach oraz Gminnego Ośrodka Kultury w Brusach. W nawiązaniu do nazywania Karnowskiego „Stróżem ideowym testamentu Mściwoja”. W budynku Sądu w Chojnicach jego pamięć uczczono tablicą pamiątkową.

30 października 2009 roku w ogrodzie w jego rodzinnej miejscowości został odsłonięty pomnik. Pomnik ten został zrobiony z ogromnego kamienia znalezionego na polu rodziny. Na kamieniu została umieszczona tablica z wyrytą podobizną J. Karnowskiego oraz napisem Tu urodził się Jan Karnowski(16.05.1886–2.10.1939) ideolog ruchu Młodokaszubskiego, pisarz, regionalista. W 70 rocznicę śmierci ten znak pamięci wznieśli wdzięczni i dumni z dokonań Jego życia [wyryty gryf] Zaboracy i Gochowie. Czarnowo 2 października 2009.

Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie ustanowiło rok 2010 Rokiem Jana Karnowskiego[45].

Przypisy edytuj

  1. ↑ J. Borzyszkowski, Jan Karnowski, SBPN, t. 2, Gdańsk 1994, s. 359; D. Majkowska, J. Podgóreczny, Jan Karnowski, PSB, t. 12, Wrocław – Warszawa – Kraków 1966-1967, s. 82.
  2. ↑ J. Borzyszkowski, C. Obracht – Prondzyński, Ludzie Czerska i okolicy XIX i XX wieku, , Gdańsk – Czersk 2007, s. 139.
  3. ↑ J. Borzyszkowski, C. Obracht-Prondzyński, Młodokaszubi. Szkice biograficzne, Gdańsk 2012, s. 164.
  4. ↑ C. Obracht-Prondzyński, Jan Karnowski (1886–1939). Pisarz, polityk i kaszubsko-pomorski działacz regionalny, Gdańsk 1999, s. 39.
  5. ↑ Ibidem, s. 41
  6. ↑ Ibidem, s. 42; J. Karnowski, Moja droga kaszubska, oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk 1981, s. 16.
  7. ↑ T. Bolduan, Nowy bedeker kaszubski, Gdańsk 2002, s. 179.
  8. ↑ J. Karnowski, op. cit., s. 19-20
  9. ↑ C. Obracht-Prondzyński, op. cit., s. 51; D. Majkowska, J. Podgóreczny, op. cit., s. 82
  10. ↑ Ibidem, s. 55
  11. ↑ Ibidem, s. 58
  12. ↑ Ibidem, s. 60; J. Karnowski, op. cit., s. 22, 23
  13. ↑ J. Karnowski, op. cit., s. 24
  14. ↑ C. Obracht-Prondzyński, op. cit., s. 63
  15. ↑ J. Borzyszkowski, Jan Karnowski wśród Kaszubologów, „Pomerania” 1986, nr. 4, s. 3.
  16. ↑ J. Borzyszkowski, Jan Karnowski (1886–1939), [w:] „Ludzie Pomorza lat 1920–1939”, seria: „Pomorze Gdańskie”, t. 11, Gdańsk 1977, s. 34.
  17. ↑ C. Obracht – Prondzyński, op. cit., s. 75; J. Karnowski, op. cit., s. 72
  18. ↑ Ibidem, s. 78; Zob. J. Karnowski, Muzeum kaszubskie w Wdzydzach, „Gryf”, 1909, nr 7
  19. ↑ J. Karnowski, op. cit., s. 35
  20. ↑ J. Borzyszkowski, C. Obracht – Prondzyński, Młodokaszubi. Szkice biograficzne, Gdańsk 2012, s. 166
  21. ↑ C. Obracht – Prondzyński, op. cit., s. 92
  22. ↑ Ibidem, s. 100
  23. ↑ Ibidem, s. 107; J. Borzyszkowski, Jan Karnowski…, s. 35
  24. ↑ Ibidem, s. 108
  25. ↑ J. Karnowski, op. cit., 98
  26. ↑ C. Obracht – Prondzyński, op. cit., s. 110; A. Bukowski, Regionalizm kaszubski, Poznań 1950, s. 250; J. Borzyszkowski, C. Obracht – Prondzyński, Młodokaszubi…, s. 169
  27. ↑ J. Borzyszkowski, C. Obracht – Prondzyński, op. cit., s. 170
  28. ↑ C. Obracht – Prondzyński, op. cit., s. 119
  29. ↑ Ibidem, s. 120
  30. ↑ Ibidem, s. 122; J. Borzyszkowski, C. Obracht – Prondzyński, op. cit., s. 172
  31. ↑ J. Borzyszkowski, Jan Karnowski, SBPN, t. 2, s. 359; J. Borzyszkowski, C. Obracht – Prondzyński, op. cit., s. 172
  32. ↑ J. Borzyszkowski, C. Obracht – Prondzyński, Ludzie Czerska…, s. 142
  33. ↑ J. Borzyszkowski, C. Obracht – Prondzyński, op. cit., s. 174
  34. ↑ Pomorscy patroni ulic Trójmiasta, Ossolineum 1977
  35. ↑ J. Borzyszkowski, op. cit., s. 359
  36. ↑ Ibidem, s. 359; J. Borzyszkowski, C. Obracht – Prondzyński, op. cit., s. 146
  37. ↑ Ibidem, s. 146, 147
  38. ↑ J. Borzyszkowski, C. Obracht – Prondzyński, op. cit., s. 176
  39. ↑ Jan Karnowski, Nôwotnê. Spiewě : (wiersze kaszubskie) [online], polona.pl [dostęp 2021-01-25].
  40. ↑ M.P. z 1937 r. nr 201, poz. 333 „za zasługi na polu pracy społecznej”.
  41. ↑ M.P. z 1935 r. nr 257, poz. 306 „za krzewienie czytelnictwa”.
  42. ↑ Ibidem, s. 163
  43. ↑ A. Bukowski, op. cit., s. 319
  44. ↑ Ibidem, s. 177, 178
  45. ↑ „Moje Miasto” gazeta niezależna Słupsk 2010 r.nr.10 s1

Bibliografia edytuj

  • Pomorze Gdańskie 4, literatura i język. Gdańsk 1967.
  • Bolduan T., Nowy bedeker kaszubski, Gdańsk 2002.
  • Borzyszkowski J., Jan Karnowski (1886–1939), [w:] „Ludzie Pomorza lat 1920–1939, seria: „Pomorze Gdańskie”, t. 11, Gdańsk 1977.
  • Tenże, Jan Karnowski wśród Kaszubologów, „Pomerania”, nr 4.
  • Tenże, Jan Karnowski, [w:] „Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego”, t. 2, Gdańsk 1994.
  • Borzyszkowski J., Obracht – Prondzyński C., Ludzie Czerska i okolicy XIX i XX wieku, Gdańsk – Czersk 2007.
  • Borzyszkowski J., Obracht – Prondzyński C., Młodokaszubi. Szkice biograficzne, Gdańsk 2012.
  • Bukowski A., Regionalizm kaszubski. Ruch naukowy, literacki i kulturalny. Zarys monografii historycznej, Poznań 1950.
  • Majkowska D., Podgóreczny J., Jan Karnowski, [w:] „Polski Słownik Biograficzny”, t. 12, Wrocław – Warszawa – Kraków 1966–1967.
  • Obracht – Prondzyński C., Jan Karnowski (1886–1939). Pisarz, polityk i kaszubsko-pomorski działacz regionalny, Gdańsk 1999.

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Jan_Karnowski&oldid=73138965”