Jan Matejko

Jan Alojzy Matejko (ur. 24 czerwca 1838 w Krakowie, zm. 1 listopada 1893 tamże) – polski malarz, twórca obrazów historycznych i batalistycznych, historiozof. Był autorem ponad trzystu obrazów olejnych oraz kilkuset rysunków i szkiców. Jeden z najwybitniejszych polskich malarzy w historii.

Jan Matejko

Zdjęcie Jana Matejki sprzed 1883 roku
Imię i nazwisko	Jan Alojzy Matejko
Data i miejsce urodzenia	24 czerwca 1838 Kraków, Wolne Miasto Kraków
Data i miejsce śmierci	1 listopada 1893 Kraków, Austro-Węgry
Narodowość	polska
Alma Mater	Akademia Sztuk Pięknych w Monachium
Dziedzina sztuki	malarstwo
Epoka	realizm
Ważne dzieła
Bitwa pod Grunwaldem Konstytucja 3 Maja Stańczyk
Odznaczenia

W latach 1852–1858 studiował u Władysława Łuszczkiewicza i Wojciecha Stattlera w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie, której później był dyrektorem (od 1873). Jego uczniami byli m.in. Maurycy Gottlieb, Jacek Malczewski, Józef Mehoffer i Stanisław Wyspiański.

Pomnik Jana Matejki w Krakowie, na Plantach

Życiorys

Portret Franciszka Matejki z dziećmi (u dołu Kazimierz, wyżej Jan i Marianna), 1853/54, obraz ze zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu w depozycie Domu Matejki

Portret czworga dzieci artysty, 1879

Obrazy w Sali Jana Matejki w Muzeum Narodowym w Warszawie

Grobowiec artysty na krakowskich Rakowicach

Ojciec malarza, Franciszek Ksawery Matejko, właśc. František Xaver Matějka (Matieyka), był Czechem, urodzonym w Roudnicy koło Hradca Králové jako syn chłopski. Przybył do Galicji w charakterze guwernera i nauczyciela muzyki. Początkowo pracował u rodziny Wodzickich w Kościelnikach, a następnie przeniósł się do Krakowa, gdzie poślubił Joannę Karolinę Rossberg (1802–1845), wywodzącą się z polsko-niemieckiej rodziny zamożnych rymarzy. Franciszek był katolikiem, Joanna – protestantką. Matejkowie zamieszkali przy ulicy Floriańskiej w Krakowie.

Jan Matejko był dziewiątym dzieckiem, z jedenastu, jakie mieli państwo Matejkowie (było wśród nich dziewięciu chłopców i dwie dziewczynki). Gdy Matejko miał siedem lat, zmarła jego matka; dziećmi zajęła się jej siostra. Śmierć matki niewątpliwie wywarła wpływ na osobowość przyszłego malarza. Jego dzieciństwo obfitowało w lęki i przykrości, nie zaznawał także raczej przesadnie starannej opieki (jego złamany nos nie zwrócił niczyjej uwagi i zrósł się krzywo). Ojciec nie okazywał dzieciom swoich uczuć, był surowy i pozbawiony akceptacji dla artystycznej pasji syna. Od 1847 r. Jan Matejko uczęszczał do szkoły św. Barbary. Wkrótce został przeniesiony do Gimnazjum św. Anny (obecnie I Liceum Ogólnokształcące im. Bartłomieja Nowodworskiego w Krakowie). Mimo zdradzanych od najmłodszych lat niepospolitych zdolności plastycznych, z pozostałymi dziedzinami radził sobie z ogromnym trudem. Także koledzy nie byli dla niego wyrozumiali i, jak pisał Marian Gorzkowski, doświadczał od swych współtowarzyszy pewnego znęcania się nawet. Choć Matejko i jego rodzeństwo z pochodzenia w połowie byli Czechami, czuli się polskimi patriotami, o czym świadczy działalność wyzwoleńcza dwóch starszych braci Jana, Edmunda i Zygmunta, uczestników powstania węgierskiego (1848–1849).

Brak rodzinnego ciepła po części rekompensowała Matejce przyjaźń z rodziną Giebułtowskich. O Paulinie Giebułtowskiej pisał później, że była dla niego jakby drugą matką; często bywał u jej córki Joanny Serafińskiej w Wiśniczu, a Stanisława traktował jak starszego brata.

W wieku trzynastu lat Jan Matejko został przyjęty do krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych przy ulicy Wesołej, której dyrektorem był wówczas Wojciech Stattler. Przejawiał w szkole ogromną ambicję i pracowitość, choć także tam jego edukacja nie przebiegała gładko, na co zapewne wpływ miała osoba Stattlera, trudności finansowe i znaczna wada wzroku. Wpływ na młodego malarza wywarli natomiast inni nauczyciele: Józef Kremer i Władysław Łuszczkiewicz, którzy zainspirowali go do szkicowania krakowskich zabytków, zbierania materiałów, studiowania detali i obrazów, tworząc tzw. Skarbczyk. W 1858 roku otrzymał stypendium na studia w Monachium. W końcu grudnia 1858 r. zgłosił się do Akademii Sztuk Pięknych w Monachium (Malklasse – immatrykulacja: 12 I 1859 r.). Tu zetknął się z dziełami wybitnych malarzy dawnych i współczesnych. Cenił twórczość Paula Delaroche’a i jego ucznia, Carla von Piloty’ego, tworzących dzieła historyczne. Matejko przekonał się, że to właśnie temu gatunkowi pragnie się poświęcić (w 1853 roku namalował swój pierwszy obraz historyczny, Carowie Szujscy przed Zygmuntem III). Schemat Delaroche’a, oparty na wybraniu z historii dramatycznego momentu i przedstawieniu go w sposób teatralny i emocjonalny, młody Matejko zastosował w malowanym w Monachium i Krakowie Otruciu królowej Bony (1859). W 1860 roku Matejko wyjechał do Wiednia, skąd szybko wrócił. Tutaj wydał Ubiory w Polsce – publikację, zawierającą ryciny z postaciami w historycznych strojach, świadectwo jego zainteresowań historycznych, co później będzie wielokrotnie wykorzystywał w swoich płótnach. Złą sytuację materialną malarza poprawiło honorarium za Ubiory, sprzedaż Otrucia Bony i Kochanowskiego nad trumną Urszulki. Mimo tych sukcesów Matejko był niezwykle przygnębiony, czego powodem była nieodwzajemniona miłość do Teodory Giebułtowskiej.

W 1862 roku namalował jeden ze swoich najwybitniejszych obrazów, Stańczyka. Miał wtedy zaledwie 24 lata.

Jego dwaj bracia, Edmund i Kazimierz walczyli w powstaniu styczniowym. Jan nie wziął udziału w walkach, ponieważ nie potrafił posługiwać się bronią i źle widział. Woził natomiast broń i pomagał powstańcom materialnie.

Jan miał 26 lat, gdy odniósł ogromny sukces dzięki Kazaniu Skargi. Dochód ze wstępu na wystawę oddał na sieroty. W 1864 r., po sprzedaży obrazu, mógł pozwolić sobie na małżeństwo z Teodorą Giebułtowską. Mieli razem pięcioro dzieci: Tadeusza (1865–1911), Helenę (1867–1932), Beatę (1869–1926), Jerzego (1873–1927) oraz Reginę (1878), która zmarła jako niemowlę. Żona uważana była za osobę despotyczną, kłótliwą i egoistyczną. Przez męża zwana „Gwiazdą”, „Panią”, „Władczynią”. Gdy uważała, że jej pozycja muzy jest zagrożona, urządzała straszliwe awantury, udawała, że mdleje lub choruje. Jej twarz posiadają niemal wszystkie kobiety na obrazach Matejki. Namalowana została również jako królowa Bona Sforza w Hołdzie pruskim. Została zamknięta w szpitalu psychiatrycznym. Dzieci także przysparzały mu wielu kłopotów.

Pogłębiające się z czasem problemy finansowe Matejki spowodowane były chorobą żony, a także nadmiernym szafowaniem własnym dorobkiem artystycznym. Kilka wielkich płócien podarował Narodowi Polskiemu, papieżowi przekazał Sobieskiego pod Wiedniem, a Francja otrzymała od niego Joannę d’Arc. Obdarowywał też obrazami swoich znajomych – ludzi zwykle bardzo bogatych. Nic nie wziął za portret od hr. Stanisława Tarnowskiego, bezpłatnie podarował portret ks. Marcelinie Czartoryskiej. Nie szczędził też datków na wsparcie ubogich. Ofiarował m.in. na ich rzecz szkic olejny Zygmunt August w ogrodzie wileńskim, który został następnie sprzedany do Warszawy. Sprzedawał również niekiedy swoje dzieła za bezcen. Np. hr. Maurycy Potocki z Zatora zapłacił zaledwie 10 tys. złr. za Kazanie Skargi.

Do końca życia cieszył się wielką sławą, tak w Polsce, jak na całym świecie, do czego przyczyniały się liczne nagrody (m.in. na wystawach w Paryżu). Unikał publicznych wystąpień, które go przerażały.

W ramach Salonu dostał Złoty Medal w 1865 roku, podobnie jak za obraz Rejtan. W 1870 roku, po namalowaniu Unii Lubelskiej, został udekorowany w Paryżu Legią Honorową. W końcu zaczął bogacić się na swojej pracy i przeprowadził się na ulicę Floriańską 41 (dom Jana Matejki w Krakowie został w roku 1895 przekształcony w muzeum malarza). Wkrótce został dyrektorem Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie zagrożonej zamknięciem, odrzucając przejęcie Praskiej Akademii Sztuk Pięknych. Artystę doceniła międzynarodowa społeczność, został honorowym członkiem Akademii paryskiej, berlińskiej, praskiej, wiedeńskiej, a także Akademii Rafaelowskiej w Urbino. Poświęcał też czas Szkole Sztuk Pięknych oraz walczył o upiększanie Krakowa i zachowanie jego zabytków.

Jan Matejko zmarł po pęknięciu wrzodu żołądka 1 listopada 1893 roku w wieku 55 lat. W czasie jego pogrzebu bił dzwon Zygmunt, a w ostatniej drodze towarzyszyły mu tysiące krakowian. Jego ciało spoczęło w grobowcu rodzinnym na głównej alei na cmentarzu Rakowickim w Krakowie.

Malarstwo i historia

Malarstwo Matejki

Jan Matejko w młodości przeżył bombardowanie Krakowa przez Austriaków podczas Wiosny Ludów w kwietniu 1848, a później powstanie styczniowe. Pod wpływem narodowych klęsk postanowił porzucić malarstwo religijne, które uważał za swoje powołanie i poświęcił się prawie wyłącznie malarstwu historycznemu. Sama historia była jego obsesją. Nie potrafił o niej pisać ani opowiadać, więc ją malował. Zarzucano mu swobodne podejście do historii. Sam Matejko traktował swoje obrazy jako głos w polemice dotyczącej przeszłości i przyszłości kraju, a nie wyraz ideologii. Drugą pasją Matejki był kraj. Był on zagorzałym patriotą. Dofinansowywał miasto, biednych i kulturę, pokazując swoje obrazy za darmo lub przekazując je państwu. Prace jego były od tej pory analizowane w ramach przekazu ideowego.

Matejko często umieszczał na swoich płótnach osoby, których w danym miejscu nie było (np. Kołłątaj i gen. Wodzicki na obrazie Kościuszko pod Racławicami), bo nie chodziło mu o przedstawienie faktu, lecz danie syntezy historiozoficznej. Mimo krytyki historyków, wiele wydarzeń historycznych w publicznej świadomości funkcjonuje tak, jak przedstawił je na swych dziełach malarz.

Technika i cechy malarstwa Matejki

Tajemnicą popularności artysty jest nie tylko kunszt wykonania prac, ale przede wszystkim „filmowość” ujęcia historii. Obrazy są kadrowane, spiętrzone i przepełnione namiętnością. Artystę wyróżniała skłonność do komponowania tłumnych, wielopostaciowych scen, często rozwiniętych panoramicznie, rozgrywających się w pozbawionej głębi przestrzeni pierwszego planu, a także potężna skala ekspresji (niekiedy granicząca z patosem), doskonała dramaturgia zarówno w aranżacji całych scen, jak i w oddaniu póz i gestów poszczególnych postaci, dynamika linii konturu, efektowna, intensywna kolorystyka, często oparta na dysonansach barw lokalnych, przede wszystkim zaś zdolność kreowania postaci o niezwykle wyrazistych, pełnych ekspresji rysach fizjonomicznych i psychicznych. W portrecie nie idealizuje, jest bliższy realistycznemu podejściu.

Malarstwo Matejki charakteryzowały precyzja konturu, drobiazgowe opracowanie szczegółów oraz starannie wygładzona powierzchnia malarska, uzyskana dzięki oszczędnemu nakładaniu farb. Z upływem czasu w młodzieńczych pracach artysty pojawia się dążenie do indywidualizacji postaci i uchwycenia odmienności ich reakcji psychicznych, do pogłębienia dramaturgii przedstawianych scen. Zastępuje to pewien schematyzm wcześniejszych prac. Warto zwrócić uwagę na jego zamiłowanie do precyzyjnego odtwarzania dawnych strojów, elementów architektury wnętrz, rozmaitych sprzętów i akcesoriów.

Indywidualny styl malarski Matejki ujawnił się około połowy lat sześćdziesiątych XIX w. Jego genezę najczęściej wywodzi się z fascynacji gotycką rzeźbą Wita Stwosza (młody Jan często studiował dzieła mistrza) oraz włoskim malarstwem epoki późnego renesansu (głównie dziełami Paolo Veronese i Tycjana).

Matejko dla Krakowa

Pokłócony z Radą Miasta, która wbrew protestom artysty wyburzyła średniowieczny klasztor duchaków (by zrobić miejsce dla Teatru Miejskiego), nie zgodził się na pochowanie na Skałce. Miał wpływ na ratowanie zabytków Krakowa. Uczestniczył w pracach komisji konserwatorskich podczas odnawiania gotyckiego ołtarza Wita Stwosza w kościele Mariackim (1867–1869), restauracji gmachu Sukiennic (1875–1879), zamku na Wawelu (1886) oraz Kościoła Mariackiego (1889). Brał udział w pracach naukowo-badawczych oraz wykonywał rysunki inwentaryzacyjne podczas otwarcia w katedrze wawelskiej grobów: Kazimierza Wielkiego (1869), królowej Jadwigi (1887) i kardynała Oleśnickiego (1887). Uczestniczył w pracach komisji nad stworzeniem ustawy o konserwacji zabytków. Według projektu Matejki w latach 1889–1891 wykonana została polichromia wnętrz kościoła Mariackiego.

Matejko dla Wieliczki i Bochni

Święta Kinga (1892), Muzeum Żup Krakowskich

W roku 1871, z inicjatywy Jana Matejki, wybudowano na Rynku w Bochni pomnik Kazimierza Wielkiego.

Z okazji jubileuszu 600-lecia śmierci św. Kingi w 1892 roku Jan Matejko namalował obraz, który obecnie można oglądać w podziemnej ekspozycji Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka. Artysta przedstawił postać św. Kingi w niecodzienny sposób, a modelem do postaci była hr. Katarzyna Potocka. Św. Kinga była żoną Bolesława Wstydliwego, po jego śmierci wstąpiła do klarysek w Starym Sączu. W sztuce najczęściej przedstawiana jest zatem jako młoda kobieta w bogatym stroju książęcym lub jako osoba starsza w zakonnym habicie. Na obrazie Jana Matejki widać połączenie obu tych konwencji, a więc kobietę w wieku około 60 lat nie w habicie, lecz w szatach księżnej z atrybutami takimi jak: modlitewnik, różaniec, pastorał, widok klasztoru w Starym Sączu.

Odkrywca talentów

Wykształcił wielu malarzy. Najważniejszymi uczniami byli Mehoffer, Wyspiański, Tetmajer i Malczewski, wybitni przedstawiciele polskiego modernizmu.

Odznaczenia i wyróżnienia

• Order Legii Honorowej
• Krzyż Komandorski Orderu Franciszka Józefa
• Krzyż Komandorski Orderu Żelaznej Korony
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Piusa IX
• Złoty Medal Akademii Monachijskiej
• Złoty Medal papieża Leona XIII
• Odznaka Honorowa za Dzieła Sztuki i Umiejętności (1887)
• Honorowe obywatelstwo Krakowa, Lwowa, Przemyśla, Stanisławowa, Stryja, Brzeżan
• Honorowy członek Towarzystwa Artystycznego w Wiedniu (1888)

Wybrane dzieła

Nr	Tytuł	Czas powstania	Technika i wymiary	Miejsce przechowywania	Ilustracja
1.	Konarski torturowany w celi więziennej	1850	akwarela na papierze 11,5 x 14 cm	Dom Jana Matejki w Krakowie
2.	Carowie Szujscy przed Zygmuntem III (pierwszy obraz)	1853	olej na płótnie 75,5 × 108 cm	Muzeum Narodowe we Wrocławiu
3.	Władysław Jagiełło z Witoldem modlący się przed bitwą pod Grunwaldem	1855	olej na płótnie 79,5 x 62 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie
4.	Otrucie królowej Bony	1859	olej na płótnie 77,5 x 62 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie
5.	Stańczyk w czasie balu na dworze królowej Bony wobec straconego Smoleńska	1862	olej na płótnie 120 × 88 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie
6.	Kazanie Skargi	1864	olej na płótnie 224 × 397 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie (depozyt Zamku Królewskiego w Warszawie)
7.	Polonia – Rok 1863 (Zakuwana Polska)	1864? 1879	olej na płótnie 156 × 232 cm	Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie
8.	Rejtan – Upadek Polski	1866	olej na płótnie 282 × 487 cm	Zamek Królewski w Warszawie
9.	Alchemik Sędziwój	1867	olej na desce 72,5 × 131 cm	Muzeum Sztuki w Łodzi
10.	Zygmunt August i Barbara na dworze Radziwiłłowskim w Wilnie	1867	olej na płótnie 127 x 107 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie
11.	Wskrzeszenie Łazarza	1867	olej na płótnie	Parafia Najświętszej Maryi Panny Wniebowziętej w Nowym Wiśniczu
12.	Unia lubelska	1869	olej na płótnie 298 × 512 cm	Muzeum Lubelskie w Lublinie
13.	Stefan Batory pod Pskowem	1872	olej na płótnie 322 × 545 cm	Zamek Królewski w Warszawie
14.	Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem	1873	olej na płótnie 225 × 315 cm	Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego
15.	SzzlubyPortret Józefa Ciechońskiego	1873	olej na płótnie 174 × 126 cm	Muzeum Śląskie w Katowicach
16.	Zawieszenie dzwonu Zygmunta	1874	olej na desce 94 × 189 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie
17.	SzzlubyOstafi Daszkiewicz	1874	olej na tekturze 72,5 × 57,5 cm	Muzeum Śląskie w Katowicach
18.	SzzmierćŚmierć Przemysława w Rogoźnie	1875	olej na desce 62 × 83 cm	Galeria Nowoczesna w Zagrzebiu
19.	Bitwa pod Grunwaldem	1878	olej na płótnie 426 × 987 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie
20.	Hołd pruski	1880–1882	olej na płótnie 388 × 875 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie
21.	Jan Sobieski pod Wiedniem	1883	olej na płótnie 458 × 894 cm	Muzea Watykańskie
22.	Wernyhora	1883–84	olej na płótnie 290 × 204 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie
23.	SzzlubyWniebowstąpienie	1884	olej na desce 103 × 67 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie
24.	Wjazd Joanny d’Arc do Reims	1886	olej na płótnie 484 × 973 cm	Muzeum Narodowe w Poznaniu
25.	ZalzzozzzenieZałożenie Akademii Lubrańskiego w Poznaniu	1886	olej na płótnie	Muzeum Narodowe w Poznaniu
26.	Kościuszko pod Racławicami	1888	olej na płótnie 465 × 897 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie
27.	cykl Dzieje cywilizacji w Polsce	1888-1889	dwanaście szkiców olejnych	Zamek Królewski w Warszawie
28.	Zaprowadzenie chrześcijaństwa	1889	olej na desce 79 × 120 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie
29.	Chrzest Litwy	1889	olej na płótnie 060olej na płótnie 60 × 115,5 cm	Zamek Królewski w Warszawie
30.	cykl Poczet królów i książąt polskich	1890-1892	czterdzieści cztery rysunki	Muzeum Narodowe we Wrocławiu
31	Ślub Kazimierza Jagiellończyka z arcyksiężniczką Elżbietą	1890	olej na płótnie 250 x 173 cm	obraz zaginiony
32.	Konstytucja 3 Maja 1791 roku	1891	olej na płótnie 247 × 446 cm	Zamek Królewski w Warszawie
33.	Carowie Szujscy przed Zygmuntem III (drugi obraz)	1892	olej na desce 42 × 63 cm	Dom Jana Matejki w Krakowie
34.	Król Władysław IV pod Smoleńskiem	1892	olej na płótnie 45 x 73 cm	obraz zaginiony
35.	Autoportret	1892	olej na desce 160 × 110 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie
36.	Śluby Jana Kazimierza	1893	olej na płótnie 315 × 500 cm	Muzeum Narodowe we Wrocławiu

Zobacz też

• Dworek Jana Matejki w Krzesławicach (Kraków)
• Dworek Matejkówka w Przegini Narodowej
• Pomnik Jana Matejki w Krakowie
• Pomnik Jana Matejki w Warszawie

Bibliografia

• Jarosław Krawczyk: Matejko i historia. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 1990. OCLC 30107718.
• Marek Henryk Słoczyński: Matejko. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2000. ISBN 83-7023-820-3.
• Mieczysław Treter: Matejko: Osobowość artysty, twórczość, forma i styl. Lwów: Książnica Atlas, 1939.
• Stanisława Serafińska: Jan Matejko: Wspomnienia rodzinne. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1958.

Linki zewnętrzne

• Arcydzieła Matejki uratowane w bazie Repozytorium Cyfrowego Filmoteki Narodowej – Wytwórnia Filmowa Wojska Polskiego, WFDIF Kronika Filmowa 1945.
• Dziewica Orleańska według Jana Matejki – film dokumentalny o historii i konserwacji obrazu Jana Matejki
• Jan Matejko
• Krótki życiorys i galeria obrazów J. Matejki w: Witold Raczunas: Galeria Malarstwa Polskiego
• O „Stańczyku” Jana Matejki i jego wpływach na malarstwo innych malarzy
• Dwa portrety autorstwa Matejki przekazane przez kolekcjonera w depozyt do Domu Jana Matejki w Krakowie
• Publikacje, zdjęcia i reprodukcje związane z Matejką w bibliotece Polona